72 Erfrecht wettelijk samenwonenden Hoofdstuk V Overige aanpassingen in het erfrecht bijzonder voor wettelijke samenwoners A f d e l i n g 1 Erfrecht na gewone adoptie 99. Artikel 353-16, eerste lid BW betreffende de erfopvolging van de gewoon geadopteerde die zonder nakomelingen overlijdt, werd door de wet van 2007 vervangen als volgt: Onder voorbehoud van de rechten van de overlevende echtgenoot op de gehele nalatenschap van een geadopteerde die zonder nakomelingen is overleden en de rechten die de langstlevende wettelijk samenwonende geniet, wordt de nalatenschap als volgt geregeld. Deze aanpassing was niet voorzien in het oorspronkelijk wetsontwerp, maar werd op suggestie van de Koninklijke Federatie voor het Belgisch Notariaat 359 ingevoerd bij amendement 360. Men wou op deze wijze de aanspraken van de langstlevende wettelijk samenwonende partner veiligstellen en, waar mogelijk, ook proberen de rechten van de langstlevende echtgenoot en de wettelijk samenwonende partner op elkaar af te stemmen 361. 100. Evenwel is bij de aanpassing een terminologische slordigheid opgetreden. Vóór de wijziging bij de wet van 28 maart 2007 luidde artikel 353-16, eerste lid BW: Onder voorbehoud van de rechten van de overlevende echtgenoot op de gehele nalatenschap van een geadopteerde die zonder nakomelingen is overleden, wordt deze als volgt geregeld. Algemeen wordt aanvaard dat in deze tekst centraal staat: een geadopteerde die zonder nakomelingen is overleden 362. Indien de geadopteerde wel nakomelingen achterlaat, dan wordt aangenomen dat de normale regels van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot gelden (art. 745bis BW). In de nieuwe redactie van artikel 353-16 BW lezen we echter: Onder voorbehoud van de rechten ( ), wordt de nalatenschap als volgt geregeld. Dit wekt de indruk dat artikel 353-16 BW niet langer een regeling is alleen bestemd voor de nalatenschap zonder nakomelingen, maar daarentegen een algemene bepaling is, in verband met de afwikkeling van de nalatenschap van een gewoon geadopteerde. Het is evenwel duidelijk dat dit een vergissing is vanwege de wetgever, en dat alleen werd beoogd het geval waarbij de geadopteerde geen 359 Zie de opmerkingen Koninklijke Federatie voor het Belgisch Notariaat, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/5, 27. 360 Amendement nr. 4, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/3, 1, ingediend door de regering. 361 Amendement nr. 4, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/3, 2 en Verslag Kamer, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/5, 10. 362 P. Delnoy, Le successible par la cohabitation légale, o.c., nr. 21.2, p. 576.
Hoofdstuk V Overige aanpassingen in het erfrecht bijzonder voor wettelijke samenwoners 73 afstammelingen nalaat 363. Met andere woorden, het erfrecht van de langstlevende partner op grond van artikel 353-16 BW zal slechts spelen indien de vooroverleden partner geadopteerd was, en als die zonder nakomelingen is overleden. Het ware dus beter geweest, mocht de wetgever artikel 353-16 BW in volgende zin hebben geredigeerd: Onder voorbehoud van de rechten van de overlevende echtgenoot 364 en van de rechten die de langstlevende wettelijk samenwonende geniet, wordt de nalatenschap van een geadopteerde die zonder nakomelingen is overleden als volgt geregeld. 101. Krachtens artikel 745bis, 2 BW 365 heeft de langstlevende echtgenoot een erfrecht in vruchtgebruik, zowel op normale als op anomale nalatenschap, tenzij wat de rechten van wettelijke terugkeer betreft het tegendeel werd bedongen in de akte van schenking of in een testament 366. Met andere woorden, de langstlevende echtgenoot geniet dankzij een uitdrukkelijke algemene wettelijke bepaling, opgenomen in de regelgeving met betrekking tot diens intestaatserfrecht, een erfrecht op goederen die het voorwerp uitmaken van een anomale nalatenschap 367. De vraag rijst of hetzelfde geldt voor de langstlevende wettelijk samenwonende partner. Aangezien artikel 353-16 BW voortaan uitdrukkelijk melding maakt van de langstlevende echtgenoot, is geen twijfel mogelijk in verband met de rechten van de langstlevende partner ingeval de eerststervende een kinderloos overleden gewoon geadopteerde betrof. Problematischer is de situatie indien artikel 747 BW toepassing vindt, bijvoorbeeld bij kinderloos overlijden van een partner die de woning voorheen van zijn ouders bij schenking had gekregen. Omdat voor wettelijk samenwonenden geen aan artikel 745bis, 2 BW equivalente algemene bepaling werd opgenomen, gelden in een dergelijke situatie de normale regels. De woning, die het voorwerp uitmaakt van een anomale nalatenschap, keert terug naar de ouders op grond van de anomale erfopvolging. De langstlevende partner treft de woning bijgevolg niet aan in 363 Idem. 364 Aangezien de langstlevende echtgenoot in principe steeds geniet van een vruchtgebruik op de gehele nalatenschap (art. 745bis, 2 BW), lijkt het me niet zinvol hier nogmaals te herhalen dat diens rechten de gehele nalatenschap betreffen (hetgeen in de vorige en huidige formulering van art. 353-16 BW wel gebeurt). 365 Opvallend is de onaangepaste redactie van die tekst, en dat men er blijkbaar niet aan heeft gedacht die bij te schaven. In betreffende paragraaf wordt immers verwezen naar een afgeschaft artikel uit het oude adoptierecht (art. 366, 1-2 BW), en ook naar het eveneens afgeschafte artikel 766 BW. Bovendien mocht in artikel 745bis worden verwezen naar het correcte artikel 353-16 BW, dan zouden beide artikels elkaar overlappen, daar ze beide zouden verwijzen naar elkaar. 366 M. Puelinckx-Coene, Erfrecht, o.c., p. 428, nr. 431. 367 P. De Page en I. Stefani, La succession anomale au profit de l ascendant donateur in P. De Page en I. Stefani (eds.), Liquidation et Partage: commentaire pratique, Mechelen, Kluwer, 2005, V.2.1, nr. 721-723.
74 Erfrecht wettelijk samenwonenden de nalatenschap van de eerststervende partner, zodat hij er ook geen recht van vruchtgebruik op kan uitoefenen 368. A f d e l i n g 2 Wijziging van de lijst met erfgenamen 102. Artikel 731 BW geeft een opsomming van wie erfgenamen zijn. Na enige discussie besliste de wetgever de langstlevende wettelijk samenwonende partner in dit lijstje op te nemen, zij het met uitdrukkelijke vermelding van de beperkte aard van diens roeping (cf. supra, randnr. 73 e.v.). A f d e l i n g 3 Wijziging in verband met de aard en de oorsprong van de erfgoederen 103. De Romeinsrechtelijke opvatting krachtens dewelke alle goederen van een nalatenschap als een homogene massa aan eenzelfde regeling worden onderworpen, werd principieel overgenomen in artikel 732 Code Napoléon 369. Bij de erfopvolging wordt in tegenstelling tot wat gold in de gewoonterechten van het Ancien Régime 370 geen rekening gehouden met de aard of met de oorsprong van goederen 371. Men noemt dit het principe van eenheid van de nalatenschap: de goederen van de nalatenschap vormen één massa, één patrimonium, die over de erfgenamen worden verdeeld 372. 104. Doordat het intestaatserfrecht van de wettelijk samenwonenden rekening houdt met de aard van de goederen gezinswoning en huisraad die de nalatenschap samenstellen, kon in artikel 732 BW niet langer zonder meer worden 368 In dezelfde zin: zie daarover H. Casman, Wet van 28 maart 2007 tot regeling van het erfrecht van de langstlevende wettelijk samenwonende, o.c., p. 11, nr. 41. Volgens Delnoy daarentegen vloeit uit artikel 745octies BW wel voort dat de langstlevende partner vruchtgebruik kan uitoefenen (P. Delnoy, Le successible par la cohabitation légale, o.c., nr. 22.4, p. 578-579). Volgens diens stelling o.m. R. Barbaix, Art. 745octies BW in X, Erfenissen, schenkingen en testamenten. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 2007, 6-7; J. Bael, Erfrecht van de wettelijk samenwonenden in X, Rechtskroniek voor het Notariaat. Deel 11, 22-23; A. Wylleman en L. Voet, De wisselwerking tussen schenkingen en uiterste wilsbeschikkingen in VLN (ed.), Familiale vermogensplanning, Mechelen, Wolters Kluwer, 2009, 14-15. 369 M. Puelinckx-Coene, Erfrecht, o.c., p. 95, nr. 78. 370 Daar bestonden verschillende erfopvolgingen naargelang het voorwerp ervan en de aard van de goederen die ervan deel uitmaakten: adellijke of niet-adellijke, roerende of onroerende goederen, aanwinsten of eigen goederen, goederen afkomstig van vaders- of van moederszijde. 371 Principe dat ook reeds door het revolutionaire recht werd geponeerd, zie art. 62 van het decreet van 17-21 nivôse jaar II: La loi ne reconnaît aucune différence dans la nature des biens ou dans leur origine, pour en régler la transmission. 372 A. Kluyskens, Beginselen van Burgerlijk Recht, II, De erfenissen, Brussel, Standaard, 1944, 16.
Hoofdstuk V Overige aanpassingen in het erfrecht bijzonder voor wettelijke samenwoners 75 beweerd dat bij de regeling van de erfopvolging geen rekening gehouden wordt met de aard en de oorsprong van de goederen 373. 105. De facto werd de regel uit artikel 732 Code Napoléon overigens reeds vóór de wet van 28 maart 2007 niet absoluut toegepast 374. Zo vroeg Mieken Puelinckx-Coene zich voordien reeds af of artikel 732 BW niet beter gewoon werd geschrapt 375. Wat de aard van de nagelaten goederen betreft, kan worden opgemerkt dat het Burgerlijk Wetboek in een andere regeling voorziet voor de inbreng van de goederen, naargelang ze roerend of onroerend zijn 376. Ook door de wet tot hervorming van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot door de wet van 14 mei 1981 werden uitzonderingen voorzien (zie o.a. art. 745bis, 1, tweede lid BW) 377. Daarnaast bestaan in andere takken van het familiale vermogensrecht bijzondere regels, die rekening houden met de aard van de goederen, zoals bijvoorbeeld de regels inzake de preferentiële toewijzing (art. 1446 BW), de wet van 16 mei 1990 op de kleine nalatenschappen 378 en de wet van 23 augustus 1988 op de erfregeling inzake landbouwbedrijven met het oog op het bevorderen van de continuïteit 379. Wat de oorsprong (herkomst) van de goederen betreft, houden de meermaals aangehaalde regels in verband met de rechten van wettelijke terugkeer (art. 353-16 en 747 BW) uitzonderingen in op de regel van homogeniteit van de nalatenschap 380. 106. Om die reden werd ook in het voorontwerp van wet 381 en in het oorspronkelijke wetsontwerp 382 de afschaffing van artikel 732 BW bepleit. De minister wees op de reeds opgesomde uitzonderingen: Aangezien artikel 732 van het Burgerlijk Wetboek niet langer wordt gevolgd, moet het worden opgeheven. 383 Volksvertegenwoordiger Borginon vond het behoud van artikel 732 BW toch nuttig: wegens het algemeen karakter ervan. Dat er uitzonderingen bestaan, is overigens geen enkel probleem, overeenkomstig het beginsel lex specialis 373 MvT, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/1, 10 en Verslag Kamer, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/5, 10. 374 M. Puelinckx-Coene, Het erfrecht in de twintigste eeuw als spiegel van een maatschappelijke ommekeer, TPR 2001, 213. 375 M. Puelinckx-Coene, Erfrecht, o.c., p. 95-96, nr. 78. 376 M. Puelinckx-Coene, Erfrecht, o.c., p. 97, nr. 81 e.v. en A. Vastersavendts, Art. 732 BW, Comm. Erf., Mechelen, Kluwer, 1987, losbl. 377 Zie A. Vastersavendts, Art. 732 BW, Comm.Erf., Mechelen, Kluwer, 1987, losbl. 378 BS 21 mei 1900. Meer bepaald wordt daar een onderscheid gemaakt tussen gemeenschapsgoederen (eigenlijk aanwinsten) en eigen goederen van de eerstgestorven echtgenoot (eigenlijk familiegoederen), met daarnaast nog het pakket bijzondere maatregelen met betrekking tot de gezinswoning en het huisraad. 379 BS 24 september 1988. 380 W. Pintens, C. Declerck, J. Du Mongh en K. Vanwinckelen, o.c., p. 762, nr. 1442. Vgl. Zie P. Delnoy, Les libéralités et les successions, Collections Scientifiques de la Faculté de Droit de Liège, Brussel, Larcier, 2004, nr. 105, p. 140 en A. Kluyskens, Beginselen van Burgerlijk Recht, II, De erfenissen, Brussel, Standaard, 1944, p. 108, nr. 84. 381 Voorontwerp, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/1, p. 16 (art. 5). 382 Wetsontwerp, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/1, p. 26 (art. 3). 383 MvT, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/1, 10 en Verslag Kamer, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/5, 10-11.
76 Erfrecht wettelijk samenwonenden derogat lex generalis. 384 Daarop werd een amendement ingediend 385, waardoor de tekst zijn huidige vorm aannam 386. A f d e l i n g 4 Bijkomende uitholling van de ascendentenreserve 107. De wetgever beklemtoonde tijdens de parlementaire voorbereiding meermaals dat inzake het erfrecht van de langstlevende wettelijk samenwonende partner als uitgangspunt werd genomen het streven naar een minimale vermogensrechtelijke solidariteit tussen de partners. Niettemin achtte de wetgever het wenselijk om bepaalde tussen de wettelijk samenwonende partners afgesloten overeenkomsten, die ertoe strekken bovenop de light bescherming een verdergaande bescherming te bieden, te valoriseren en te stimuleren. Dit gebeurt concreet door het aanbrengen van een wijziging in artikel 915, tweede lid BW. Dat lid, ingevoerd bij de wijziging van het erfrecht in 1981, bepaalde dat giften aan de langstlevende echtgenoot de gehele nalatenschap mogen omvatten, zonder een inbreuk uit te maken op de erfrechtelijke reserve van de ascendenten. De wet van 28 maart 2007 breidt het toepassingsgebied van deze regel uit naar wettelijk samenwonende partners 387. Bijgevolg kunnen de ascendenten van de eerststervende wettelijk samenwonende partner niet langer reservataire aanspraken laten gelden ten aanzien van giften die aan de langstlevende wettelijk samenwonende werden gedaan 388. Zo erft de langstlevende wettelijk samenwonende partner van een kinderloze erflater die hem bijvoorbeeld aanstelde als diens algemeen legataris, effectief de ganse nalatenschap, ook indien de eerststervende kinderloze wettelijk samenwonende wel nog ascendenten nalaat 389. 108. Zoals hierboven reeds geschreven (supra randnr. 27), is het belangrijk op te merken dat de wijziging van artikel 915, tweede lid BW alleen een bijkomende uitholling van de ascendentenreserve impliceert, en niet de afschaffing van de 384 Verslag Kamer, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/5, 11. 385 Amendement nr. 25, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/4, p. 1 (Deom). 386 Waardoor de wijziging terecht een slag in het water wordt genoemd, zie E. Beguin, o.c., Rev.not.b. 2007, 361. 387 Beguin wijst erop dat samenwonende broers en zussen op die wijze voortaan de reserve van hun ouders kunnen uitschakelen (E. Beguin, o.c., Rev.not.b. 2007, 361). De parlementairen die voorstander waren van het invoeren van intestaatserfrecht voor bepaalde feitelijk samenwonenden hadden amendementen ingediend om het toepassingsgebied ook uit te breiden naar feitelijk samenwonenden: zie amendement nr. 9, Parl. St. Kamer, nr. 51-2514/3, 5 (Muls en Storms) en amendement nr. 23, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/3, 13 (Verherstraeten). 388 Verslag Kamer, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/5, 6. 389 Voorbeeld aangehaald in de memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/1, 13. Zie ook Verslag Kamer, Parl.St. Kamer, nr. 51-2514/5, 6.