Omvang van de erfrechtelijke roeping

Transcriptie

1 20 Erfrecht wettelijk samenwonenden is dan een reservataire erfgenaam en niet indien die zoon vooroverleden is. Bedoeling: de afstammeling het voordeel van een dubbele erfoptie geven 94. Dit voorstel lijkt echter nogal onduidelijk en ook enigszins dubbelzinnig, zeker vertrekkende vanuit het gegeven voorbeeld (wettelijke samenwoning tussen grootmoeder en kleinzoon), waar in alle hypotheses minstens één reservataire erfgenaam aanwezig is. Immers, is de zoon vooroverleden, dan is de kleinzoon krachtens artikel 914 BW zelf een reservatair erfgenaam (bij plaatsvervulling). Niettemin werden tijdens de parlementaire voorbereiding toch amendementen ingediend om aan het voorstel tegemoet te komen. Deze amendementen werden evenwel niet goedgekeurd 95. A f d e l i n g 4 Omvang van de erfrechtelijke roeping 1. Activa A. Algemeen 29. De wet van 28 maart 2007 opteert voor een intestaatserfrecht dat geïnspireerd is op het erfrecht van de langstlevende echtgenoot, maar wel beperkter is. De wetgever achtte het niet wenselijk de erfrechtelijke gevolgen van het huwelijk en die van een wettelijke samenwoning gelijk te schakelen, enerzijds omdat aan iedereen de keuzevrijheid moet worden gelaten zijn gezinsleven te organiseren zoals hij dat wil en anderzijds omdat de gevolgen van beide samenlevingsvormen aanzienlijk verschillen 96. Voor wettelijk samenwonenden geldt bijgevolg een intestaatserfrecht sui generis Belangrijk daarbij is dat de wetgever de gedachte consequent wou doortrekken dat een wettelijke samenwoning weliswaar bescherming biedt, maar ook dat ze slechts een minimale (vermogensrechtelijke) solidariteit impliceert. Personen die opteren voor een wettelijke samenwoning, opteren dus voor een 94 Opmerkingen Koninklijke Federatie voor het Belgisch Notariaat, Parl.St. Kamer, nr /5, Amendement nr. 29, Parl.St. Kamer, nr /7, 3-4 (Verherstraeten) dat ertoe strekte te bepalen dat de uitsluiting alleen gold wanneer de langstlevende partner een afstammeling is van de vooroverleden samenwonende partner die samen opkomt met erfgenamen aan wie de wet een voorbehouden erfdeel toekent. Krachtens de toelichting van dit amendement is er geen reden om de langstlevende partner niet het erfrecht als wettelijk samenwonende partner toe te kennen wanneer er geen andere reservataire erfgenamen zijn, vermits er dan geen familiale twisten mogelijk zijn. In dat opzicht vormt het amendement reeds een verbetering ten aanzien van het voorstel van de KFBN. Zie ook amendement nr. 4, Parl.St. Senaat, nr /2, p. 3 (Nyssens). 96 Parl.St. Kamer, nr /1, 7. Het komt enigszins bevreemdend over dat de wetgever er eerst zelf op wijst dat bij veel wettelijk samenwonenden de idee bestaat dat ze in elkaars nalatenschap geroepen zijn, om vervolgens een afzonderlijk en eigensoortig erfrechtelijk systeem in het leven te roepen. 97 Verslag Kamer, Parl.St. Kamer, nr /5, 6. Vgl. Verslag Senaat, Parl.St. Senaat, nr /3, 9.

2 Hoofdstuk IV Het intestaatserfrecht voor wettelijk samenwonenden 21 light bescherming, die onder meer een beperkt intestaatserfrecht omvat 98. Wil men een bescherming full options, dan moet men opteren voor het huwelijk. 31. Inzake het erfrecht van de langstlevende partner staat de idee van bescherming van de woonomgeving van de partners centraal. De wetgever beoogde zo te voorzien in de ontbrekende schakel tussen de bescherming van die woonomgeving, ingevoerd door artikel 1477, 2 BW en de verwijzing daar naar artikel 215 BW, en de toestand die kan ontstaan op de dag van overlijden van een van de samenwonenden (zie supra, randnr. 7) 99. Met andere woorden, de wetgever was van oordeel dat de bescherming van de woonomgeving van de partners enerzijds het minimum was, maar anderzijds ook voldoende: Het is de bedoeling de gevolgen van de artikelen 1477, 2 en 215 BW, die zorgen voor de bescherming van de gezinswoning en de inhoud ervan, ook na het overlijden te laten voortduren, teneinde sociaal onaanvaardbare situaties te voorkomen. Daaruit volgt dat het erfrecht van de wettelijk samenwonende beperkt wordt. 100 Aan het Grondwettelijk Hof werd intussen de prejudiciële vraag gesteld of artikel 745octies, 1, eerste lid BW de artikelen 10 en 11 van de Grondwet schendt. Zeker voor wat de roerende goederen betreft, staat het intestaatserfrecht van de langstlevende wettelijk samenwonende beperkt tot rechten in vruchtgebruik op het aanwezige huisraad in het onroerend goed dat tot gemeenschappelijke verblijfplaats diende, met uitsluiting van de andere roerende goederen in schril contrast met het intestaatserfrecht van de langstlevende echtgenoot 101. Het Grondwettelijk Hof is evenwel van oordeel dat hier geen schending voorhanden is 102. De oorzaak van de van elkaar verschillende rechtgevolgen moet volgens het Hof met name worden gevonden in de eigen keuze voor de ene of de andere samenlevingsvorm. In dat opzicht is het niet zonder redelijke verantwoording dat het vruchtgebruik van de langstlevende wettelijk samenwonende wordt beperkt tot het huisraad dat aanwezig is in de gemeenschappelijke verblijfplaats, aangezien de wetgever in een maatschappelijke behoefte wou voorzien door schrijnende toestanden te vermijden zoals het uit die verblijfplaats zetten van de samenwonende door de erfgenamen van de vooroverleden samenwonende. Er wordt niet op onevenredige wijze afbreuk gedaan aan de rechten van de betrokkenen aangezien de rechtsbescherming die hun wordt geboden, het gevolg is van de keuze die zij maken voor de ene of 98 Zie Hand. Senaat, nr , p. 11: Ik wil alleen opmerken dat we met deze eenvoudige erfregeling samenwonenden de grootst mogelijke vrijheid geven. Teneinde pijnlijke sociale toestanden te vermijden, bieden we hun een minimale bescherming tegen onvoorziene omstandigheden of gebrek aan informatie. 99 Verslag Senaat, Parl.St. Senaat, nr /3, Verslag Senaat, Parl.St. Senaat, nr /3, C. Declerck en G. Deknudt, Hoofdstuk V. Erfrecht in W. Pintens en C. Declerck (eds.), Patrimonium 2014, Brugge, die Keure, 2014, p , nr GwH 7 november 2013, nr. 151/2013, Arr.GwH 2013, 2775, BS 13 maart 2014, NJW 2014, 122, noot K. Vandenberghe, RW , 679 en TBBR 2015/7, noot P. Moreau, La Cour constitutionnelle et les droits héréditaires du cohabitant légal survivant.

3 22 Erfrecht wettelijk samenwonenden de andere samenlevingsvorm. Bijgevolg heeft het Hof de hierboven geschetste ratio legis van de wetgever onderschreven 103. Concreet werd het erfrecht van de langstlevende wettelijk samenwonende partner ingeschreven in een nieuwe afdeling van de orden in de erfopvolging 104 onmiddellijk na de erfopvolging van de langstlevende echtgenoot het nieuwe artikel 745octies BW. De langstlevende partner heeft voortaan van rechtswege 105 een erfrechtelijke roeping, waarvan de omvang werd gemodelleerd naar de goederen die het voorwerp uitmaken van de concrete reserve van de langstlevende echtgenoot, de zogenaamde preferentiële goederen. Het betreft de gezinswoning en het stofferende huisraad Het bewoningsrecht van de gemeenschappelijke verblijfplaats kan worden gesteund op verschillende juridische gronden, zowel op zakelijke rechten, zoals het eigendomsrecht, een erfpacht- of opstalovereenkomst, een vruchtgebruik en een recht van gebruik en bewoning, als op persoonlijke rechten, zoals bruikleen, huur en bezetting ter bede. Mede daarom varieert de wet van 28 maart 2007 de erfrechtelijke aanspraak van de langstlevende partner naargelang in de nalatenschap de gemeenschappelijke verblijfplaats in eigendom wordt aangetroffen, dan wel wanneer zich in de nalatenschap een recht op huur van de gemeenschappelijke verblijfplaats bevindt. B. Gemeenschappelijke verblijfplaats in eigendom 33. Vooreerst is het mogelijk dat de gemeenschappelijke verblijfplaats (de hoofdwoning) zich geheel of gedeeltelijk in eigendom in de nalatenschap van de eerststervende wettelijk samenwonende partner bevindt. In deze hypothese geldt dat de langstlevende partner een recht van vruchtgebruik verkrijgt op het onroerend goed dat tijdens het samenwonen het gezin tot gemeenschappelijke 103 Intussen bestaat een lange lijst van prejudiciële vragen inzake de wettelijke samenwoning. Voor een overzicht, zie B. Vinck, Overzicht van rechtspraak ( ) De wettelijke samenwoning, T.Fam. 2012, afl. 9, p , nrs Meer bepaald in Afdeling IVbis. Erfopvolging van de langstlevende wettelijk samenwonende. Zie daarover de terechte opmerking van Pintens en Allaerts, die erop wijzen dat orde eigenlijk van belang is voor het indelen van de erfgenamen-bloedverwanten. De langstlevende echtgenoot en de langstlevende partner behoren in die zin niet tot een van de vier orden (W. Pintens en V. Allaerts, Het erfrecht van de langstlevende wettelijk samenwonende. Een commentaar op de wet van 28 maart 2007, RW , nr. 11, p. 262). 105 In de Senaat werd voorgesteld enkel erfrecht te verlenen aan wettelijk samenwonenden die reeds twee jaar samenwoonden (amendementen nr. 1 en nr. 5, Parl.St. Senaat, nr /2, p. 1 en 3 (Nyssens)). Aangehaald werd enerzijds dat dergelijke termijn in fiscalibus ook gangbaar is (quod non, in Wallonië gold een termijn van één jaar (deze werd later opgegeven ingevolge art. 46 Decr. 10 december 2009 houdende fiscale billijkheid en milieuefficiëntie voor het wagenpark en passief huizen) en voor Vlaanderen en Brussel gold en geldt geen wachttermijn, zie art , zesde lid, 4, b) VCF en art. 48 Br.W.Succ.), en anderzijds: Men moet voorkomen dat personen kort voor hun overlijden een overeenkomst van wettelijke samenwoning sluiten ten nadele van bijvoorbeeld de erfgenamen (Verslag Senaat, Parl.St. Senaat, nr /3, 19). Terecht oordeelde de minister dat dit niet opportuun was: De minister is er geen voorstander van het genot van het erfrechtelijk vruchtgebruik afhankelijk te maken van een voorafgaande samenwoning van een bepaalde periode bijvoorbeeld van twee jaar. Ze denkt dat dit niet beantwoordt aan de maatschappelijke realiteit van de wettelijke samenwoning (Verslag Senaat, Parl.St. Senaat, nr /3, 11). 106 Verslag Kamer, Parl.St. Kamer, nr /5, 6.

4 Hoofdstuk IV Het intestaatserfrecht voor wettelijk samenwonenden 23 verblijfplaats diende, evenals op het daarin aanwezige huisraad 107 (art. 745octies, 1, eerste lid BW). Behoorde de hoofdwoning volledig tot het vermogen van de overledene, dan verkrijgt de langstlevende bijgevolg vruchtgebruik op het volledige onroerend goed. Behoorde de hoofdwoning beide partners in onverdeeldheid toe, dan behoudt de langstlevende zijn helft in volle eigendom, en verwerft hij een recht van vruchtgebruik op de helft van de eerststervende partner. Hiervoor is uiteraard wel vereist dat men toekomt aan de regels van het erfrecht. Dit is bijvoorbeeld niet het geval indien het onroerend goed in onverdeeldheid werd aangekocht onder beding van tontine of aanwas (en waarbij het beding tevens toepassing vindt). In dat geval wordt de eerststervende partner immers verondersteld reeds tijdens zijn leven (onder bezwarende titel) over het onroerend goed te hebben beschikt, zodat het niet meer in zijn nalatenschap wordt aangetroffen 108. Ook ingeval de eerststervende zelf slechts een recht van vruchtgebruik genoot op de gemeenschappelijke verblijfplaats, kan de langstlevende partner geen erfrechtelijke aanspraken maken op dit goed 109. Terecht bevestigt de familierechtbank van Kortrijk dat de duur van (de gezamenlijke) bewoning van de (laatste) gemeenschappelijke verblijfplaats irrelevant is 110. Er anders over oordelen, zou resulteren in een totale uitholling van het erfrecht van de langstlevende wettelijk samenwonende partner. Bij elke verhuis van de wettelijk samenwonenden zou de langstlevende partner anders immers het risico lopen geen beroep te kunnen doen op het erfrecht, voorzien in artikel 745octies BW, indien de eerststervende partner kort na de verhuis zou overlijden. Een dergelijke opvatting zou zowel strijden met de geest als met de letter van de wet, die net de bescherming van de woonomgeving wenste te waarborgen. C. Gehuurde gemeenschappelijke verblijfplaats 34. Ingeval de hoofdwoning wordt gehuurd, ligt de situatie anders. Het overlijden brengt niet van rechtswege het einde van de huurovereenkomst met zich: ingevolge de artikelen 1122 en 1742 BW geldt dat het huurcontract niet wordt ontbonden door de dood van de huurder Huisraad moet worden begrepen in de zin van artikel 534 BW. Een voertuig valt daar bijvoorbeeld niet onder (E. Beguin, o.c., Rev.not.b. 2007, 355). Betreft het een vruchtgebruik op verbruikbare goederen, dan betreft het een quasivruchtgebruik, in de zin van artikel 587 BW. 108 De rechtspraak bevestigt trouwens dat een tontinebeding niet vervalt door een later afgesloten wettelijke samenwoning, en evenmin door een later opgesteld testament, waarbij uitdrukkelijk wordt beschikt over onroerend goed, voorwerp van de tontineovereenkomst: Bergen 16 mei 2014, Rec.gén.enr.not. 2014/10, 427 en Rb. Brugge 16 juni 2014, Rec.gén.enr.not. 2014/10, E. de Wilde d Estmael, o.c., Rec.gén.enr.not. 2007, Famrb. Kortrijk 21 april 2016, rolnummer 15/1419/A, niet gepubliceerd (beroep werd aangetekend). 111 R. Dekkers, Handboek Burgerlijk Recht, II, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1971, p. 597, nr

5 24 Erfrecht wettelijk samenwonenden Voorheen impliceerde dit dat de erfgenamen waartoe de langstlevende wettelijk samenwonende partner niet behoorde het recht op huur erfden 112. Had de partner de huurovereenkomst mee ondertekend, dan genoot hij als contractuele huurder een zekere bescherming (op voorwaarde dat het recht op huur naar aanleiding van de uitonverdeeldheidtreding in zijn kavel werd gelegd) 113. Had de eerststervende partner echter de huurovereenkomst alleen ondertekend, dan had de langstlevende geen enkele aanspraak op het huurrecht 114. Immers, de bescherming van het primaire stelsel (art BW) vervalt van rechtswege op het ogenblik van de ontbinding van de wettelijke samenwoning (naar analogie van het huwelijk) (zie randnrs. 7 en 31). Sinds de inwerkingtreding van de wet van 27 maart 2007 verkrijgt de langstlevende wettelijk samenwonende partner als enige, met uitzondering van alle overige erfgenamen 115, het recht op de huur van het onroerend goed dat bij het openvallen van de nalatenschap van de eerststervende partner de samenwonenden tot gemeenschappelijke verblijfplaats diende, alsook een recht van vruchtgebruik op het daarin aanwezige huisraad (art. 745octies, 1, tweede lid BW) De langstlevende wettelijk samenwonende partner verkrijgt dus naast het recht van vruchtgebruik op het huisraad een exclusief recht op huur. Wat is nu de aard van deze verkrijging? In het voorontwerp van wet was nog bepaald dat de langstlevende partner het recht op de huur zou verkrijgen van het onroerend goed dat één van de wettelijk samenwonenden had gehuurd, zelfs vóór de verklaring van wettelijke samenwoning, en dat bij het openvallen van de nalatenschap van de eerststervende het gezin tot voornaamste woning diende 117. De Raad van State wees erop dat dergelijke bepaling de indruk kan wekken dat een nieuw recht ontstaat, dat kenmerkend is voor de langstlevende partner, terwijl in feite alleen moet worden bepaald dat de langstlevende als enige, dus met uitzondering van alle overige erfgenamen, de huurovereenkomst erft die de 112 P. Delnoy, Le successible par la cohabitation légale, o.c., p. 572, nr Zie K. Vanhove en C. Castelein, Bescherming van de gehuurde gezinswoning op crisismomenten binnen het huwelijk en de wettelijke samenwoning, TPR 2003, p , nr Vgl. W. Pintens, C. Declerck, J. Du Mongh en K. Vanwinckelen, o.c., p. 490, nr Ibid. 115 Deze formulering lijkt gebaseerd op art. 747 BW inzake de anomale nalatenschap. Zie P. Delnoy, Le successible par la cohabitation légale, o.c., Verslag Senaat, Parl.St. Senaat, nr /3, 15: De minister antwoordt dat het de bedoeling is de betrokkenen gerust te stellen en duidelijk te bepalen dat in geval van overlijden van een wettelijk samenwonende niet kan worden geraakt aan het huurrecht betreffende de gemeenschappelijke woning. Dat kan worden beschouwd als een herhaling of als een vernieuwing in de zin dat de vermogensrechtelijke aard van de huurovereenkomst wordt erkend. 117 Voorontwerp, Parl.St. Kamer, nr /1, 17.