ONTDEKDOOS: DOPPEN EN DEKSELS Bert Van Haeren, leerkracht Basisschool Reuzepas Oud-Turnhout Hilde De Craecker en Marleen Duerloo, pedagogisch begeleiders Een ontdekdoos is een doos met materialen uit de leefwereld van de kleuter. Ze komt tegemoet aan de enthousiaste, nieuwsgierige en onderzoekende houding van de kleuters. Een ontdekdoos is gericht op het zelfstandig handelen met concreet experimenteermateriaal. Al handelend en op een speelse manier ontdekken de kleuters eigenschappen van het materiaal uit de doos. Dit roept dan weer nieuwe vragen op en zet hen er toe aan om nieuwe mogelijkheden te onderzoeken. In dit derde artikel over ontdekdozen vind je ideeën over Doppen en deksels, uitgewerkt door Bert Van Haeren tijdens de DHOS-cursus in Turnhout. 1. WAAROM DOPPEN EN DEKSELS? De verscheidenheid aan doppen en deksels biedt tal van mogelijkheden om rond te werken. Het verzamelen ervan ligt binnen ieders handbereik. Ook kleuters komen ermee in contact: thuis, op school en elders. Door een aanbod hier rond te verzorgen in de klas wil ik hen volop kansen bieden om doppen en deksels te verkennen. Ze kunnen kenmerken zoeken en vergelijken, overeenkomsten en verschillen opsporen, vormen ontdekken, aantallen tellen, enzovoort. 2. INHOUD VAN DE ONTDEKDOOS - doppen en deksels in allerlei verschillende vormen, maten, materialen, kleuren, - doosjes met reeds gesorteerde doppen en deksels voor de oefeningen: o groene bol: tellen, aantallen vergelijken o rode bol: eigenschappen vergelijken o blauwe bol: seriëren naar hoogte o gele bol: seriëren naar grootte o groen vierkant: reeksen, patroon verder zetten, figuur naleggen o rood vierkant: sjoelen o blauw vierkant: stapelen o geel vierkant: matrix - prenten, foto s voor de opdrachten, gesorteerd in omslagen per spel - een dubbele wand om te sjoelen 1
3. WELKE ONTWIKKELINGSASPECTEN KOMEN VOLOP AAN BOD? Positieve ingesteldheid OA11 nieuwsgierig zijn Zintuiglijke ontwikkeling OA53 actief exploreren met de zintuigen OA54 nauwkeurig waarnemen OA55 intens kijken Denkontwikkeling OA60 kennis en vaardigheden selecteren en onderzoeken OA61 kennis en ervaringen structureren OA66 inzichten verwerven over de ruimte OA68 inzichten verwerven over getallen OA69 inzichten verwerven over meten Taalontwikkeling OA70 auditieve boodschappen interpreteren en er gepast op reageren OA71 ervaringen verwoorden OA72 ervaringen uitwisselen (communiceren) OA74 visuele boodschappen interpreteren en er gepast op reageren Ontwikkeling van de zelfsturing OA81 iets te weten te komen OA82 een taak begrijpen, aanvatten volhouden en afwerken 4. ACTIES EN SPELLETJES MET DE DOOS DOPPEN EN DEKSELS Hieronder omschrijf ik een aantal acties en spelletjes die kleuters prikkelen in hun denken en handelen met doppen en deksels. De grote ontdekdoos bevat verschillende kleinere doosjes gesorteerd volgens de aard van de acties. Deze doosjes zijn voorzien van een gekleurde bol. 4.1 Ontdekdoos verkennen en identificeren Plaats de verpakte ontdekdoos in het midden van de kring. Laat de kleuters raden wat er in het pak zit. Wie durft het opheffen? Wie durft ermee schudden? Erin kijken?... Identificeren van het materiaal aan de hand van foto s Verkennen De kleuters ontdekken de inhoud van de ontdekdoos. Ze verkennen vrij de eigenschappen van het materiaal en uiten zich spontaan op. De kleuters doen spontaan allerlei ervaringen op. Beurtelings benoemen ze het materiaal en de eigenschappen (kleur, vorm, ) Van een aantal doppen en deksels heb ik foto s gemaakt. Het is de bedoeling dat de kleuters op zoek gaan naar de dop of het deksel dat op de foto staat. Zo leren ze visuele informatie interpreteren. Je kan hier een moeilijkheidsgraad inbouwen: van grote, scherpe contrasten naar kleine details die verschillen. 2
4.2 Doppen en deksels tellen Voor dit spel maak je gebruik van de doos met de groene bol en de daartoe behorende doppen en deksels. Telspelletjes met dezelfde doppen en deksels Met het materiaal uit deze eerste doos kun je, samen met de kleuters spelletjes doen om te tellen. Er zijn telkens 6 doppen van één soort in de doos te vinden. - doppen van eenzelfde soort uit de doos halen en tellen - doppen leggen (in telrij of getalbeeld) en tellen - doppen terug in de doos steken en tellen - een hoopje leggen; 1 erbij, 2 erbij, 1 eraf, 2 eraf, Telrij opzeggen en telresultaat vaststellen (resultatief tellen) De kleuter verbindt met dit spel het tellen met een hoeveelheid: het telwoord dat het laatst is uitgesproken, bepaalt het totaal aantal. Rijen leggen De kleuters leggen zelf met de doppen en deksels rijen. B.v. een rij van 4, een rij van 5, enz. Getalbeeld naleggen Ik maakte foto s van getalbeelden, met de doppen en deksels. De kleuters kunnen deze naleggen. Ze kunnen ook het getal benoemen (meestal door te tellen). Telspelletjes met verschillende doppen en deksels Gelijkaardige oefeningen maar nu met verschillende doppen en deksels. Hiervoor kunnen we de doos met de groene bol gebruiken, maar ook de doos met de rode bol omdat hier meer verschillende soorten doppen en deksels in zitten. Telrij opzeggen en tegelijk aanwijzen (synchroon tellen) De kleuters leggen een 1-1 verbinding tussen de woorden uit de telrij en de voorwerpen die geteld worden. 4.3 Doppen en deksels vergelijken / sorteren / classificeren Aantallen Werk met het materiaal uit de doos met de groene bol. Laat rijen en/of hoopjes van doppen en deksels met elkaar vergelijken. Gebruik de begrippen: meer / minder / meest / minst / evenveel / niet evenveel / Stel ook een aantal handelingen waarbij je de volgende begrippen oefent: evenveel maken / bij doen / wegdoen / samentellen / vermeerderen / verminderen / verdelen / Eigenschappen In de doos met de rode bol zitten veel verschillende doppen en deksels. Deze gaan de kleuters sorteren, rekening houdend met onderstaande eigenschappen: a) kleur b) vorm c) materiaal 3
d) andere eigenschappen: dikte, hoogte, grootte Classificeren De kleuters sorteren de doppen en deksels nog verder. B.v. - Neem alle deksels. - Zoek alle witte deksels. - Verzamel alle ronde witte deksels in deze kom. - Haal alle kleine ronde witte deksels uit de kom en leg ze in de (rode) schaal. 4.4 Seriëren Seriëren is het rangschikken van een aantal voorwerpen volgens hun onderlinge verschillen. De kleuters seriëren volgens: Grootte (doos met gele bol) Hoogte (doos met blauwe bol) Doppen en deksels die in elkaar passen (doos met gele bol) Ook nu kunnen kleuters voldoende oefenkansen krijgen om hun ervaringen en kennis te structureren. 4.5 Ruimtelijke relaties ervaren Met alle doppen en deksels kun je handelingen uitvoeren waarbij je de begrippen: in, op, boven, onder, naast, voor, achter, oefent. De kleuters plaatsen zelf doppen en deksels t.o.v. elkaar zoals jij ze in de opdracht verwoordt. De kleuters kunnen eveneens verwoorden wat je toont als je de doppen en deksels t.o.v. van elkaar plaatst. Rangorde Met dezelfde doppen en deksels kun je kleuters handelingen laten uitvoeren met rangtelwoorden: eerste, tweede, De kleuters kunnen doppen en deksels uit een rij nemen terwijl je de toepasselijke rangtelwoorden gebruikt. Ook bij het aanwijzen van een bepaalde dop kunnen de kinderen verwoorden de hoeveelste het is. Je kan deze oefeningen samen met de kleuters doen, maar er zijn ook foto s voorzien waarop bepaalde reeksen staan. Je kan een reeks ook als auditieve opdracht formuleren en de kleuters de doppen en deksels laten leggen. De eerste dop of deksel in de rij, de tweede, de laatste, de middelste, de voorlaatste, aanwijzen, nemen, leggen. Figuren naleggen met doppen Werk met de doppen uit de doos met het groene vierkant. - Een kleuter legt een figuur en een andere kleuter legt die na. - Er zijn ook prenten voorzien zodat de kleuters een figuur kunnen naleggen. Reeksen verder aanvullen / patroon verder zetten Gebruik de doppen uit de doos met het groene vierkant. De kleuters kunnen een bepaalde volgorde herkennen, kopiëren en verder zetten. 4
Doppen stapelen / torens maken Werk met de doppen uit de doos met het blauwe vierkant. Deze oefening is te vergelijken met de vorige. Maar in plaats van figuren te maken, maken de kleuters nu een toren van verschillende doppen. Er zijn foto s voorzien als opdrachtenkaart. Hier kan je een moeilijkheidsgraad inbouwen. 4.6 En verder Sjoelen De grote ontdekdoos met doppen en deksels kan je omkeren. In de zijkant maakte ik verschillende poortjes met daarboven punten in de vorm van getalbeelden. Bij een grotere opening staan minder punten, bij een kleinere opening meer. De kleuters kunnen met de doppen uit de doos met het rode vierkant sjoelen. - Spelregel voor 4-jarigen De punten boven de poortjes gaan tot 4. Om beurten schuiven de kleuters met een dop naar de poortjes. Hebben ze succes, dan tellen ze de punten en nemen evenveel knopen, blokjes,. Na drie of vier spelronden worden de punten vergeleken door gebruik te maken van de 1-1- verbinding. Matrix Op een groot stuk papier teken je een rooster waar doppen en deksels in passen. Ik werkte 1 matrix uit. Maar er zijn meerdere mogelijkheden Noteer de opdrachten symbolisch. Om een dop of een deksel op de juiste plaats te krijgen, moeten de kleuters de twee opdrachten, de horizontale en de verticale, combineren. - Spelregel voor 5-jarigen Het puntenaantal verhoog je tot 6. Een andere mogelijkheid is dat je tot 4 behoudt, maar dat de kleuters per beurt twee of drie doppen krijgen. De punten van de schijven worden samengeteld, zodat de kleuters het samenvoegen van hoeveelheden kunnen oefenen. Als uitbreiding kun je ook werken met negaties. De kleuters kunnen dan op zoek gaan naar doppen die aan een bepaalde voorwaarde niet voldoen. De doppen uit de doos met het gele vierkant kun je gebruiken voor de matrix. Hoewel je ook alle andere doppen kan gebruiken als je op zoek moet gaan naar doppen met verschillende kenmerken. 5. AAN WELKE LEERPLANDOELEN WERK JE? G1 Gestructureerde en ongestructureerde aantallen vergelijken en sorteren, en de vergelijking verwoorden met de termen: a) veel/weinig, evenveel/niet evenveel, te veel/te weinig, over/te kort, meer/minder, meest/minst b) is meer dan, is minder dan, is gelijk aan, is niet gelijk aan G2 Een rangorde aangeven als begin en telrichting afgesproken zijn: a) met de woorden - naast, voor, na, tussen - eerste, middelste, laatste, vorige, volgende, voorlaatste, juist voor, juist na... b) met rangtelwoorden G4 Een één-één-verbinding leggen tussen voorwerpen en de rij telwoorden (synchroon tellen) a) tot 5 b) tot 10 G5 Tellen tot 10 om een aantal te bepalen 5
G9 Een natuurlijk getal interpreteren en gebruiken: a) als een aanduiding voor een hoeveelheid b) als een aanduiding voor een rangorde G38 Rijen maken volgens een afgesproken patroon (bijv. kralen rijgen, versieringen maken). B1 In eenvoudige situaties rekenhandelingen uitvoeren en ze verwoorden en daarbij gebruik maken van de begrippen: evenveel maken, bijdoen, wegdoen, samentellen, vermeerderen, verminderen, aantal keer iets nemen, verdelen, de helft nemen, het dubbele nemen... MR1 Twee dingen kwalitatief vergelijken volgens kleurschakering, geluidssterkte, levensduur, hardheid, lengte, gewicht, oppervlakte, inhoud en volume, tijdsduur, temperatuur, snelheid..., en de vergelijking verwoorden met termen als: donkerder, luider, langer, groter, kleiner, even ver, lichter, even groot, later, kortst, kouder, even vlug... MR2 Zelf strategieën ontdekken om dingen kwalitatief te vergelijken (bijv. de inhoud van twee ongelijke glazen vergelijken door de inhoud over te gieten in twee gelijke glazen) MR4 Dingen gelijk maken of ongelijk maken op basis van een kwalitatieve vergelijking (bijv. iets langer maken, twee pakjes van verschillend gewicht even zwaar maken) MR5 Dingen sorteren op basis van een kwalitatieve vergelijking volgens één of twee gemeenschappelijke kenmerken. MR6 Dingen rangschikken op basis van een kwalitatieve vergelijking (bijv. voorwerpen rangschikken van zwaar naar licht). MK1 Ervaringen opdoen in verband met omsluiting en ze verwoorden met termen als: in, uit, binnen, buiten, open, gesloten, tussen, rondom... MK2 Een patroon in een rij herkennen en die rij voort zetten en verwoorden met termen als: eerste, tweede, middelste, voorlaatste, laatste... MK3 De positie verkennen en bepalen: a) van voorwerpen in de ruimte tegenover zichzelf b) van zichzelf tegenover referentiepunten in de ruimte c) van voorwerpen tegenover elkaar en daarbij de positie verwoorden met termen als: d) op, naast, voor, achter, boven, onder, op elkaar... e) ver weg, dicht bij, tegen, tegenover... MK4 De richting van de beweging verkennen en bepalen: a) van zichzelf b) van voorwerpen tegenover zichzelf c) van zichzelf tegenover referentiepunten in de ruimte d) van voorwerpen in de ruimte tegenover andere voorwerpen en daarbij de zin van de beweging verwoorden met termen als: e) omhoog, omlaag, vooruit, achteruit... f) naar mij toe, van mij weg, dichterbij komen, opzij, langs, door, over... g) in de richting van, schuin... MK8 Pictogrammen die onder meer een richting aanduiden, lezen en gebruiken. 6. UITBREIDING Aanvullende ideeën die de ervaringen met doppen en deksels bij kleuters kunnen verruimen en verdiepen: Inhoud meten en vergelijken Vergelijk de inhoud van de doppen. Laat ze vullen ze met water (of andere vulmaterialen) om zo ook de verschillen 6
en gelijkenissen aan te tonen tussen de doppen en deksels. Wegen Je kan de doppen en deksels ook naar gewicht vergelijken. Misschien is het hier interessant om een combinatie te maken met de vorige oefening waar bij je de inhoud bekijkt. Je kan deze inhouden ook wegen en dan vergelijken. Conservatie Door b.v. rijen met doppen van verschillende grootte te leggen, kan je ook aantallen vergelijken. Waar ligt het meeste? Enzovoort. kleuters bespreken schept weer kansen om ervaringen uit te wisselen. De omtrek van verschillende doppen en deksels laten natekenen en vrij versieren, een andere manier om de vorm van een voorwerp te verkennen. Kleuters aansporen om doppen en deksels van thuis mee te brengen. De kleuters de gepaste deksels en doppen laten zoeken bij de flessen en dozen. Een gradatie inbouwen bij de verschillende ideeën want ook jonge kleuters spelen graag met doppen en deksels. Eens een verrassingselement aanbrengen bv. een deksel van een kookpot tussen de deksels en doppen leggen, een leeg filmrolletje met dekseltje, een verpakt dekseltje. Opdrachtenkaarten Je kan een aantal van de oefeningen hierboven op opdrachtenkaarten zetten. Zo kunnen de kleuters zelfstandig aan de slag. Tijdens het vergelijken van eigenschappen van de aangeboden doppen en deksels kunnen kleuters ook op zoek gaan naar voorwerpen in de klas met bv een ronde vorm. Doppen plakken en onderzoeken met welke lijm dat het beste lukt. Een doppenbak maken die gevuld is met allerlei plastieken doppen en schepjes en emmertjes voor de jonge kleuters Bepaalde doppen of deksels zoeken binnen de tijd bv aan de hand van een zandloper. Mekaar ontmoeten in een kring en de gevonden schatten met andere 7. BESLUIT Ik vond het boeiend om een ontdekdoos uit te werken voor kleuters. Ik ontdekte dat er met eenvoudig materiaal heel wat spelkansen mogelijk zijn om kleuters uit te nodigen tot wiskundige handelen. 7