s tichting b ouwr esearch Ministerie van Volkshuisvesting,... Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer O Rijksgebouwendienst globaal PVE #ovem "'" Handleiding Milieu-eisen voor kantoorgebouwen
Rapporteur: ir. DW. Oicke
tichting auw esearch Ministerie van Volkshuisvesting. Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Rijk sge bouwendien st /Vovem globaal PVE structuur ontwerp voorlopig ontwerp Handleiding contract ontwerp overeenstemming ontwerp Milieu-eisen voor kantoorgebouwen Rotterdam 1994
DOELSTELLING STICHTING BOUWRESEARCH Stichting Bouwresearch (SBR) verleent de bouwnijverheid hulp bij het toepassen van nieuwe inzichten en ontwikkelingen op het gebied van management, organisatie en technologie. Belangrijkste doelstelling van SBR is het laten uitvoeren van onderzoek gericht op verbetering van kwaliteit, produktiviteit, arbeidsomstandigheden en zorg voor de werkgelegenheid in de bouw. SBR voert circa 80 onderzoeksprojecten per jaar uit en werkt actief aan het overdragen van de kennis naar alle geledingen binnen de bouwnijverheid. De Stichting en degenen die aan deze publikatie hebben meegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verwerken - naar de. laatste inzichten - van de in deze publikatie opgenomen gegevens. De mogelijkheid dat zich desondanks onjuistheden in deze publikatie kunnen bevinden kan niet worden uitgesloten. Degene die van deze publikatie gebruik maakt aanvaardt daarvoor het risico. De stichting sluit, mede ten behoeve van degenen die aan deze publikatie hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van informatie uit deze publikatie. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, getransformeerd tot software, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912jo. het Besluit van 23 augustus 1985, Stb.4 71 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient û zich te richten tot: Stichting Bouwresearch, Postbus 1819,3000 BV Rotterdam. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm, stored in a database or retrieval system, or any other means without written permission from the Stichting Bouwresearch. CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG. Dicke, DW. Milieu-eisen voor kantoorgebouwen: handleiding / O.W. Dicke. - Rotterdam: Stichting Bouwresearch. - (SBR-publikatie ; 258c) Met lil. opg. ISBN 90-5367-110-2 NUGI833 Trefw.: kantoorgebouwen / bouwnijverheid en milieu.
Inhoud Woord vooraf 4 1. Introductie 1.1 Afbakening 1.2 Aansluiting op andere ontwikkelingen 1.3 Opbouw van de publikatie 1.4 Gebruik van de publikatie 6 6 8 12 13 2. Milieu-eisen 2.1 Structuur 2.2 Systematiek voor het opstellen van milieu-eisen 2.3 Ontwikkelen van milieu-eisen 2.4 Voorbeeldinvulling van milieu-eisen 2.5 Nuttige publikaties 15 15 17 18 20 30 3. Kostenaspecten 3.1 Uitgangspunten 3.2 Kostenbeheersing 3.3 Voorbeelden van kostenafwegingen 33 33 35 37 Literatuur 44 Bijlagen 1. Voorbeeldinvulling Milieu-eisen 2. Voorbeeldinvulling Kostenindicaties 47 59 Stichting Bouwresearch, Novem, Rijksgebouwendienst 3
MILIEU-EISEN VOOR KANTOORGEBOUWEN Woord vooraf Zorgen voor een goede kwaliteit van het milieu gaat iedereen aan. Dit geldt zeker ook voor hen die op enigerlei wijze betrokken zijn bij de bouw. Onder politieke en maatschappelijke druk, en misschien wel gevoed vanuit een eigen verantwoordelijkheidsgevoel, zullen opdrachtgevers in de bouw steeds meer behoefte voelen aan het stellen van milieu-eisen. Een probleem hierbij is dat het inzicht in welke eisen kunnen worden gesteld, veelal ontbreekt. Een ander probleem vormt het kwantificeren van de milieu-eisen. Als al duidelijk is welke eisen kunnen worden gesteld ontbreekt in het algemeen het inzicht in de wijze waarop eisen kunnen worden geformuleerd, welke meeteenheden kunnen worden gebruikt en welke waarden daarbij kunnen worden gehanteerd. Het derde probleem dat zich hierbij aandient is het gebrek aan kennis over de gevolgen die de milieu-eisen voor investerings- en exploitatiekosten kunnen hebben. Met andere woorden: hoe stel je als opdrachtgever, al of niet geholpen door een architect / adviseur, een op het huisvestingsproject toegesneden realistisch pakket milieu-eisen samen? Het instrument is specifiek ontwikkeld voor kantorenbouwen is ook te gebruiken, als SBR 258 niet wordt gebruikt, als onderlegger voor het ontwikkelen van het programma van eisen. Het instrument biedt een start in de ontwikkeling van milieu-eisen tijdens het huisvestingstraject. Het kan in principe worden gebruikt vanaf de initiatieffase. Het gebruik van deze publikatie alleen is niet voldoende. -Milieu-eisen ontstaan daarmee niet als vanzelf of vanzelfsprekend. Basis hiervoor is de maatschappelijke verantwoordelijkheid die wordt gevoeld, al dan niet vastgelegd in milieubeleid als onderdeel van het bedrijfsbeleid. In elk geval mag de intentie om een meer mens- en milieuvriendelijke huisvesting te realiseren niet ontbreken. Het verdient aanbeveling deze intentie in de initiatieffase in een schriftelijke verklaring vast te leggen, zodat dit als stimulans bij het opstellen van milieu-eisen kan dienen. De structuur die deze publikatie biedt en de voorbeeldinvullingen in de bijlagen kunnen helpen bij het opstellen van die eisen. Deze publikatie is een instrument dat opdrachtgevers, architecten en adviseurs hierbij kan helpen. De informatie is gebaseerd op SBR-publikatie: 'Checklist Milieuaspecten in het PVE' (SBR-258b). Deze checklist vormt een module van het (model) programma van eisen, zoals dat is beschreven in het hoofdrapport, "Programma van eisen, instrument voor kwaliteitsbeheersing'(sbr-258). De milieu-eisen hebben hiermee een duidelijke plaats in het totale eisenpakket. 4
De commissie De studiecommissie die de ontwikkeling van de publikatie begeleidde, was als volgt samengesteld: ir. O-J. Bakker, EGM onderzoek bv, co-rapporteur ir. P. Brouwers, Rijksgebouwendienst ir. H. Croes, Rijksgebouwendienst ir. O.W. Oicke, EGM onderzoek bv, rapporteur ir. G.G.B. Halmos, Halmos bv Adviseurs ir. L. Hendriks, Stichting Bouwresearch W. van Houten, Rijksgebouwendienst ing. J.W.M. Meyer, Novem bv ir. T.H. Rijenga, BEAR Architekten ir. P.J. Smits, Stichting Bouwresearch, projectmanager ir. J. Snijder, Consultant Bouwmanagement, voorzitter ir. J-J. Vingerling, Woon I Energie Het onderzoek en de publikatie werden mede mogelijk gemaakt dankzij de financiële bijdragen van Novem en de Rijksgebouwendienst. Namens de studiecommissie wens ik het milieu een effectief gebruik van de publikatie toe. ir. J. Snijder, voorzitter Stichting Bouwresearch, Novem, Rijksgebouwendienst 5
MILIEU-EISEN VOOR KANTOORGEBOUWEN 1 Introductie 1. 1 Afbakening Het natuurlijk milieu Het natuurlijk milieu kan op verschillende schaalniveaus worden bekeken. Zo kan onderscheid worden gemaakt tussen niveaus als globaal, continentaal, fluviaal, lokaal, etc. Daarnaast kan de natuur worden ingedeeld naar het biotische en het abiotische milieu. Het abiotische milieu is het levenloze milieu en vormt de voorwaarden voor het bestaan van het biotische milieu dat wordt gevormd door planten, dieren en mensen. Vervuiling en uitputting van het abiotische milieu veroorzaakt aantasting van het biotische milieu. Maar ook zijn er directe aantastingen van het biotische milieu (zoals het kappen van tropisch regenwoud). Op elk van de schaalniveaus zijn eco-systemen te beschrijven, waarvan het voortbestaan afhankelijk is van het natuurlijk evenwicht. Zodra de verstoring van dit evenwicht blijvende gevolgen heeft, is sprake van milieuproblemen. Milieuproblemen die mede door de bouw op elk van de natuurlijke schaalniveaus worden veroorzaakt. Bouwen en milieu Bouwen kan wel worden gezien als het professioneel afstemmen van een stukje natuurlijk milieu op de behoeften en wensen van de toekomstige gebruikers, door middel van het realiseren van een bouwkundige voorziening (dus niet: het betrekken van een grot, maar wel: het maken van een hut, een woning of een kantoorgebouw). In feite heeft bouwen in drie opzichten invloed op het natuurlijk milieu: bouwwerk en terrein nemen ruimte in en beperken daarmee de ruimte voor het natuurlijk milieu; - een deel van de buitenruimte wordt binnenruimte; er wordt een kunstmatig milieu gecreëerd; door het realiseren, gebruiken, onderhouden, renoveren, hergebruiken en slopen van de huisvesting wordt het natuurlijk milieu op grotere schaalniveaus dan het niveau van het bouwterrein beïnvloed en ontstaan milieuproblemen. De individuele bouwopgave en het milieu Het maken van een programma van eisen Voor het maken van een programma van eisen ten behoeve van het realiseren van een gebouwde voorziening is passende huisvesting (in allerlei opzichten) van de betreffende organisatie of doelgroep het doel. Het is vanuit dit doel dat de opdrachtgever een aantal functionele eisen formuleert. Deze eisen kunnen worden afgeleid van het functioneren van individuele gebruikers, maar ook van het functioneren van (functionele) eenheden binnen de organisatie en het functioneren van de organisatie als geheel. 6
Daarnaast formuleert de opdrachtgever voorwaarden waaraan te kiezen oplossingen met betrekking tot de huisvesting dienen te voldoen. In het algemeen gaat het hier om beperkende bepalingen ten aanzien van geld en tijd. Miliell-eisel1, flll1ctiol1ele eisel1 of VOO rwaa rdel1 Het schaalniveau van de individuele bouwopgave wordt bepaald door bouwwerk en bouwterrein. Op dit niveau wordt een binnenruimte en buitenruimte, ofwel een binnenmilieu en een buitenmilieu gecreëerd. De onderstaande figuur geeft dit aan: _. 3: het natuurlijk milieu / hogere schaalniveaus / de openbare ruimte Figuur 7 2: buitenruimte I i: binnenruimte het niveau van de individuele bouwopgave De binnenruimte (1) is een volledig kunstmatig milieu, afgestemd op de behoeften en wensen van de opdrachtgever / gebruiker. Deze behoeften en wensen worden in het programma van eisen vertaald in functionele eisen. Daarnaast kunnen interne voorwaarden worden geformuleerd, bijvoorbeeld ter voorkoming van het gebruik van gezondheidbedreigende materialen. De buitenruimte (2) kan variëren van een volledig natuurlijk milieu (bijv. hutje op de hei, iglo in de sneeuw) volledig kunstmatig milieu (bijv. buitenruimte betegeld). Ook eisen voor de buitenruimte worden daarom in het algemeen gevormd door een mix van functionele eisen (bijv. parkeerruimte) en interne voorwaarden (bijv. versterking van de ecologische structuur van de buitenruimte). Het realiseren van zowel binnenmilieu als buitenmilieu heeft tot gevolg dat het milieu op hogere schaalniveaus, vallend buiten het gezichtsveld van de individuele bouwopgave (3), wordt beïnvloed (tenzij een volledig autonome oplossing voor binnen- en buitenrnilieu word t gevonden). Het stellen van eisen ter voorkoming en beperking van de negatieve inv loeden van het bouwproject op het milieu in ruimere zin betekent het formuleren van (beperkende) voorwaarden. Uitgangspunten Uitgangspunten bij het maken van deze publikatie waren, gelet op het voorgaande: functionele eisen komen voort uit de behoeften van de opdrachtgever / gebruiker en zullen daarom door elke opdrachtgever zelf worden opgesteld. Omdat het gaat om functionele eisen zullen deze sterk afhankelijk zijn van de te huisvesten organisatie en de individuele eisen en wensen van de toekomstige gebruikers; milieu-eisen, die betrekking hebben op het voorkomen en beperken van negatieve effecten op het milieu in ruimere zin zijn voorwaarden, die voor een groot deel worden vastgesteld uit oogpunt van een algemeen belang (in tegenstelling tot de voorwaarden' geld' en 'tijd'). Het stellen van deze eisen dient dan ook 'van buitenaf' te worden gestimuleerd. De milieu-eisen in Stichting Bouwresearch, Novem, Rijksgebouwendienst 7
MILIEU-EISEN VOOR KANTOORGEBOUWEN Figuur 2 Informatieblokken in het PVE volgens SBR 258 Zoals in het woord vooraf al is aangegeven sluit de opzet van de milieu-eisen in deze publikatie aan op de systematiek van SBR 258: Programma Van Eisen: instrument voor kwaliteitsbeheersing'. SBR 258 beschrijft een filoso- blok 5: externe eisen en voorwaarden analyse organisatie deze publikatie richten zich daarom niet op de binnenmilieuproblematiek, maar op de milieuproblematiek in ruimere zin. De basis hiervoor is gelegd in SBR 258b; - in deze publikatie is in de zijlijn aandacht besteed aan milieuwetgeving. De wettelijke verplichtingen op het gebied van milieu, waarmee bij het opstellen van een programma van eisen rekening moet worden gehouden, zijn overigens gering in aantal. 1.2 Aansluiting op andere ontwikkelingen Relatie met SBR 258 blok 2: functies en prestaties blok 1: gebruikseisen blok 4: blok 3: interne beeldvoorwaarden verwachtingen + fie en een methodiek voor het ontwikkelen van programma's van eisen voor gebouwen. Filosofie en methodiek zijn afgeleid van de beginselen van prestatiebeheersing. Volgens SBR 258 is het programma van eisen geen eenmalige vragenlijst vooraf, maar een document dat zich van grof naar fijn ontwikkelt in wisselwerking met de ontwikkeling van het ontwerp. De ontwikkeling van het PVE loopt daarbij steeds een stap voor op het ontwerp; het PVE stuurt het ontwerp. SBR 258 onderscheidt vijf categorieën van eisen, wensen, verwachtingen en voorwaarden waarin programma-informatie kan worden ondergebracht. In de publikatie worden deze vijf categorieën 'blokken' genoemd. Zie figuur 2: De blokken zijn: - blok 1: gebruikseisen; - blok 2: functies en prestaties; - blok 3: beeldverwachtingen; - blok 4: interne voorwaarden; - blok 5: externe eisen en voorwaarden. Analyse van de organisatie (nu en in de toekomst) De figuur laat zien, dat een analyse van de te huisvesten organisatie altijd het uitgangspunt moet zijn voor het formuleren van de programma-informatie. Zaken die van belang zijn bij een dergelijke analyse zijn onder meer: - de plaats van de organisatie in de maatschappij; - de organisatiestructuur van de te huisvesten organisatie; - een inventarisatie van de processen die zich binnen de te huisvesten organisatie afspelen en - in relatie daarmee - de gebruiksfuncties die nu en in de toekomst moeten worden gehuisvest; 8