quo vadis europa? Europa staat op een kruispunt. Alleen maar bezuinigen wegens het Europese stabiliteitspact zorgt voor groeiende weerstand. Nederland liep langs de afgrond, in Frankrijk wordt luidkeels voor een andere koers gepleit. Leiden er meer wegen naar Rome? Tekst: Walter Devenijns Foto: Olivier Hoslet /anp Europa staat op een kruispunt. De onzekerheid over het Europese stabiliteitspact, waarbij onder meer is afgesproken het begrotingstekort terug te brengen tot 3 procent, wordt met de dag groter. De oppositie in de landen van de eurozone tegen de afspraken die nog maar enkele maanden geleden feestelijk in Brussel werden ondertekend, groeit. Nederland liet afgelopen week even zien waartoe de nieuwe strengere Europese begrotingseisen kunnen leiden. Met verbazing keek het buitenland naar de Haagse perikelen van de voorheen zo trouwe aanhanger van het stabiliteitspact. Was dat het land van minister De Jager die regelmatig de lanterfanterende Grieken kapittelde? Uitgerekend Nederland, een kernland van de eurozone? De val van het kabinet-rutte zorgde er voor dat de Nederlandse perikelen op de voorpagina van de gezaghebbende zakenkrant Financial Times Deutschland belandde. Mals was de kritiek direct na de val van het kabinet niet: Als het rijke Nederland niet meer achter het Europese stabiliteitspact staat, hoe kun je dan van de andere Europese landen met nog veel grotere problemen verlangen dat die wel het pact uitvoeren? Het verschil tussen de vroeger zo op stabiliteit gerichte Nederlanders en de Italianen en Spanjaarden is verdwenen, constateerde de krant verbaasd. Gelukkig lijkt de verrassende coalitie van GroenLinks, D66, ChristenUnie, cda en vvd, waarbij de afspraak werd gemaakt om het begrotingstekort in 2013 toch terug te brengen naar de 3 procent, ernstige reputatieschade in het buitenland te voorkomen. De rente op de Nederlandse staatsobligaties, een belangrijke reputatiegraadmeter voor een land, daalde na het nieuws uit Den Haag. De val van het kabinet-rutte maakt wel duidelijk dat de Europese politiek het moeilijk heeft. De weerstand tegen het alleen maar bezuinigen neemt toe. In de Franse presidentverkiezingen is de socialist François Hollande dé favoriet. Hij wil de begrotingsafspraken openbreken. Het pact is volgens hem te veel op bezuinigingen en te weinig op groei gericht. Nieuwe obstakels duiken op in Ierland. De Ieren mogen eind mei via een referendum hun mening geven over de geplande invoering van de Europese afspra- 14
Nieuwe omgangsvormen in Europa? De Luxemburgse premier Jean-Claude Juncker wurgt de Spaanse minister van Economische Zaken Luis de Guindos bij de start van een vergadering van de Europese ministers van Financiën in Brussel op 12 maart. Links inmiddels demissionair minister Jan Kees de Jager ken. Volgens de laatste peilingen heeft zo n 40 procent van de kiezers geen mening. Er zal beslist met interesse naar de Franse argumenten geluisterd worden. Zelfs Duitsland ziet de oppositie tegen het pact groeien. De kritiek van de Fransman Hollande wordt omarmd door de Duitse sociaaldemocratische spd. Precies nu er enkele deelstaatverkiezingen op de agenda staan, zoals die in het voor de politiek in Berlijn belangrijke Noordrijn-Westfalen. Mocht de spd winnen dan wordt de druk op Bondskanselier Merkel om zich soepeler op te stellen groter. in de war Europa is in de war. Vijf jaar ná het uitbreken van de kredietcrisis is de weg omhoog nog niet gevonden. Integendeel, de bezuinigingen in Spanje, Italië, Portugal of Griekenland drukken de landen steeds zwaarder de recessie in. De groeiende politieke onrust wordt veroorzaakt door de strijd tussen de rekkelijken en de preciezen. Dat zegt Jaap van Duijn, econoom, hoogleraar en voormalig bestuurslid van de bekende vermogensbeheerder Robeco nog vóór de val van het kabinet en wat erop volgde. Achter die strijd staat de vraag: in welk tempo moet je dingen doen? Voor alle duidelijkheid: Van Duijn is anti. Anti een stabiliteitspact dat gebaseerd is op één recept. In zijn ogen is het halen van de 3-procentsnorm in 2013 een zelfmoordopdracht. Zelfs onder leiding van Ruding, toen er flink werd bezuinigd tussen 1983 en 1990, kwam het tekort nooit onder de 3 procent, weet de oud- directeur. Rücksichtslos bezuinigen heeft natuurlijk een prijs. De rekkelijker zullen zeggen: probeer die bezuinigen te combineren met hervormingen om de economie sterker te maken. Ik sta aan de kant van de rekkelijken. Hervormen is uiteindelijk veel effectiever. Nu is er door de lidstaten niet voor niets voor een strenge begrotingsdiscipline gekozen. Juist om te voorkomen dat de overheidsfinanciën opnieuw of verder uit de hand lopen, moet overal de hand op de knip. Hoe noodzakelijk dat is, blijkt wel uit de reactie van de financiële markten: Spanje, Griekenland, Frankrijk en Italië zagen de rente op de staatsleningen al stijgen. Dat heeft overigens ook gevolgen voor de financiering van bedrijven. Ondernemers zien de rentelast dan eveneens omhoog gaan. protest De vraag is of de kiezer de Europese saneringsdrift blijven accepteren. Het verlies van de zittende Franse president Sarkozy in de eerste ver- 15
Begrotingsdiscipline is moeilijk, Nederland eu-aanbevelingen 1 verlagen Groeibevorderende uitgaven (r&d) overeind houden Innovatie stimuleren verlagen Financieel toezicht versterken 4,9 procent (CBS,mrt12) 5,9 procent 8,6 procent Spanje eu-aanbevelingen 2 flink terugbrengen Financiële controle deelstaten versterken versneld verlagen Informatievoorziening deelstaten verbeteren Financieel toezicht versterken Belastingsysteem verbeteren/veranderen Dienstensector liberaliseren 22,9 procent 49,6 procent 0,7 procent 8,5 procent 68,5 procent Frankrijk eu-aanbevelingen 3 verlagen verlagen Werknemersscholing stimuleren Belastingsysteem moderniseren Regelgeving vereenvoudigen 1,2 procent 4,8 procent 65,0 procent 9,8 procent 23,9 procent 1,1 procent 5,2 procent 85,8 procent 16
maar er wordt hard aan gewerkt Italië eu-aanbevelingen 4 verlagen versneld verlagen Controle overheidsbudget verbeteren (meer kinderopvang) Arbeidsvoorwaardenbeleid flexibiliseren Zwartwerken bestrijden Dienstensector liberaliseren Juridische procedures verkorten Financiering mkb verbeteren Innovatie versterken Regionale verschillen wegwerken Griekenland eu-aanbevelingen 5 verlagen verlagen Privatisering staatsbedrijven Versterking pensioenfondsen Hervorming gezondheidzorg Versterking belastingdienst Versterking financiële verantwoording ministeries Modernisering arbeidsmarkt Liberalisatie dienstensector Reorganisatie lokale en regionale overheden 18,8 procent 46,6 procent -6,9 procent 9,1 procent 165 procent 8,6 procent 30,1 procent 0,0 procent 0,5 procent 120 procent 17 Legenda in uitvoering esa/k. horgan/getty images
Mister Euro lijkt onverbiddelijk Het Europese Stabiliteits- en Groeipact werd gesloten in 1997. Doel was de stabiliteit van de nieuwe Europese munt, de euro, te garanderen. Zo werd afgesproken dat het begrotingstekort maximaal 3 procent van het bbp van een land mocht zijn. En de maximale overheidsschuld werd vastgepind op 60 procent. Duitsland en Frankrijk lapten de regels een jaar na de euro-introductie al aan hun laars. Na het uitbreken van de eurocrisis (2009) is daarom afgesproken om met het zogenoemde aanvullende Begrotingspact de lidstaten te dwingen de normen beter te respecteren. Die afspraak wordt per land vastgelegd in de wet om ontduikgedrag te voorkomen. Een speciale eurocommissaris (Olli Rehn) controleert de nationale begroting, waarbij bij een normoverschrijding een boete kan worden opgelegd. Geen boete wordt opgelegd als de norm is overschreden wegens onverwachte, zeer negatieve ontwikkelingen. Griekenland en Ierland hebben, vanwege de zware recessie, tot 2014 de tijd gekregen om hun tekort terug te dringen tot 3 procent. In 2013 moet het Nederlandse begrotingstekort in elk geval teruggebracht zijn tot 3 procent. Als er niet bezuinigd wordt dan zou het tekort volgend jaar uitkomen op 4,6 procent, zo berekende het Centraal Planbureau (cpb) onlangs. Dan is Olli Rehn onverbiddelijk en volgt een boete die tot 1,2 miljard kan oplopen. Overigens dient de overheidsbegroting op de middellange termijn structureel in evenwicht te zijn. Daarmee moeten de stijgende kosten voor de vergrijzing (hogere kosten gezondheidszorg) opgevangen kunnen worden. kiezingsronde zegt genoeg. Regeringen staan onder druk. In Spanje, Griekenland, Portugal en Ierland zijn veel jongeren werkloos. Een verloren generatie groeit op. Zo liet onlangs de Spaanse tv het verhaal zien van de afgestudeerde dochter die haar kantoorbaan verloor om vervolgens te gaan werken op de geitenboerderij van pa; of de zoon die zijn huis kwijtraakte en de kinderkamer in zijn ouderlijke huis deelt met vrouw en breedbeeld-tv. De nieuwe gastarbeider is opgestaan. Goed opgeleid, dat wel. De emigratie uit Ierland breekt alle records. Portugese jongeren trekken massaal naar de oude Afrikaanse koloniën en het sterk groeiende Brazilië. Populistische partijen hebben de wind in de rug. Ook dat dwingt de gevestigde politieke partijen soms water bij de wijn te doen. Nederland kent zijn pvv, Duitsland de Piraten, Frankrijk Le Pen, terwijl in Griekenland kleine partijen die voorheen nauwelijks serieus werden genomen, oprukken. In Italië wordt de antipolitieke komiek Beppe Grillo steeds belangrijker. Grillo gaat met zijn 5-sterren partij Movimento 5 stelle onder meer voor groei en duurzaamheid. Het is moeilijk voor te stellen dat deze komiek het stabiliteitspact zal omarmen. voorbeeld Kan de revival van het Nederlandse poldermodel, waarbij strenge bezuinigingen gekoppeld worden aan hervormingen, Europa als voorbeeld dienen? Het opstaan van de Kunduz-coalitie geeft moed. Het is afwachten welke maatregelen in de korte periode tot de verkiezing in september echt worden ingevoerd, maar het zogenoemde Wandelgangenakkoord, past binnen de denkwereld van Ivo Arnold, financieel economisch hoogleraar aan de Nyenrode Business Universiteit. Arnold breekt graag een lans voor het perspectief. Om de anti-europese sentimenten tegen te gaan, moet de bezuinigingsoperatie van het stabiliteitspact begeleid worden met hervormingen, vindt de hoogleraar. Zo verschijnt er licht aan het eind van de tunnel. Los de onderliggende problemen op, zoals dat in Nederland op het gebied van de woningmarkt is gebeurd. Spanje heeft hulp nodig op het gebied van de banken, zegt Arnold. Nederland heeft meer ruimte voor eigen beleid dan andere landen. Onze financiële positie is nog steeds uitstekend. De overheid heeft voor haar ambtenaren het pensioen al betaald. Als je die opgespaarde pensioenbedragen aftrekt dan bedraagt de nettoschuld van Nederland slechts 35 procent tegenover 54 procent in Duitsland. Het grootste probleem zijn de consumenten. Die zijn onzeker. Als je alleen maar zou bezuinigen dan vererger je dat probleem. Er zijn blijkbaar meer wegen die naar Rome leiden. Dat de tijdgeest langzaam verandert binnen Europa, maakte ook de president van de Europese Centrale Bank (ecb), Mario Draghi, onlangs duidelijk. Nu er een aangescherpt stabiliteitspact op tafel ligt, moet er ook gedacht worden aan een groeipact, zei Draghi tegen het Europees Parlement. De ecb heeft in zijn ogen haar plicht gedaan met de miljardensteun aan de financiële wereld. De bal ligt nu op het terrein van de regeringen, vindt Draghi. Volgens hem moeten de Europese staten structureel hervormen waardoor de economie ruimte krijgt om weer te groeien. Dat biedt perspectief op een beter leven. De brede coalitie waarin liefst 5 politieke partijen met zeer verschillende achtergronden toch samenwerken, hebben dat bezuinigings- en groeipad inmiddels al ingeslagen. Een brede coalitie is volgens oud Robeco-topman Van Duijn het beste politieke middel om een crisis te lijf te gaan: In een crisis heb je brede coalities nodig, want je gaat vervelende maatregelen nemen. Als de crisis voorbij is, kunnen ze weer ruzie maken. 18