Athene introduceert de democratie

Het oude Griekenland Athene introduceert de democratie macht het vo l Athene is een onooglijk plaatsje in Griekenland. Er wonen geen grote kunstenaars of denkers. De stad heeft geen koloniën en verliest de meeste oorlogen. Niets wijst erop dat Athene geschiedenis zal schrijven, maar dan ontstaat er een idee dat van groot belang zal zijn voor de ontwikkeling van de wereld. DOOR THERESE BOISEN HAAS SOLON 46 Historia 5 2014

Griekenland bestaat uit 800 grote en kleine stadstaten. Hun taal en Griekenland cultuur zijn het Athene enige wat ze Sparta gemeen hebben, en ze liggen voortdurend met elkaar overhoop. Het militaristische Sparta is de sterkste stadstaat. De drie vaders van de democratie Solon, Clisthenes en Pericles lieten zien dat het volk een staat kan regeren. SCANPIX/AKG-IMAGE, MUSEO NAZIONALE NAPOLI, THE OHIO STATEHOUSE & SHUTTERSTOCK NES CLISTH E E R I CLE P Historia 5 2014 47 S Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ac Red.sek: tw n a a t! k l o Griekenland/oudheid

Het oude Griekenland athene onder de tiran Athene was de grootste plaats van Griekenland, maar stelde niet veel voor. De stad had geen imposante bouwwerken. MARY EVANS 600-510 V.CHR. Een stad als vele andere Niet ver van de Egeïsche Zee ligt Athene in een vlakte tussen twee heuvels. Midden op de vlakte verrijst een steile krijtrots met een burcht erop. Rond de Akropolisrots staan kleine huisjes zonder ramen en in de buurt is een marktplein, de agora, begroeid met platanen. In de straten hangt de stank van keukenafval en ontlasting. In de 7e eeuw v.chr. is Athene een onbeduidend stadje in Griekenland, dat in totaal zo n 800 stadstaten omvat. Veel daarvan hebben maar een paar honderd inwoners. De staten zijn onafhankelijk, maar hebben een godsdienst en oude tradities gemeen: het feest voor Zeus, de Olympische Spelen, het heiligdom in Delphi en het epos van Homerus over Troje. Cultureel en militair zijn de Grieken geen partij voor hun buren rond de Middellandse Zee: het geavanceerde Egypte, het machtige Perzië en het rijke Fenicië. Niets wijst erop dat Athene de wereldgeschiedenis in zal gaan. Met zijn 200.000 inwoners is het weliswaar de grootste stadstaat van Griekenland, maar het heeft geen koloniën, geen bekende wetenschappers of filosofen, geen imposante bouwwerken, geen grote legerleiders en oorlogen worden doorgaans verloren. Athene is een stad van boeren, ambachtslieden en handelaren gewone mensen, met een kort en zwaar leven. De macht is in handen van een kleine elite, die van de mythische helden af zou stammen. Olijfolie maakte Athene rijk Het geheim van de rijkdom van Athene in de 6e eeuw v.chr. was een klein boompje: de olijfboom. Volgens de mythe had de godin Athene de boom aan de stad geschonken als teken van haar bescherming, en de Atheners wisten het cadeau flink uit te buiten. Halverwege de eeuw moesten de boeren hun olieproductie opvoeren en gingen kooplui de olie exporteren. Voor het transport werd de olie in kruiken gedaan, en de pottenbakkers van de stad verhieven het decoreren van aardewerk tot een kunst. Kooplui hadden handelsschepen nodig, waardoor scheepsbouwers volop werk hadden. En in de handelsplaatsen rond de Middellandse Zee kwamen de kooplui in contact met nieuwe kennis, die ze mee naar huis namen. SCANPIX/AKG-IMAGES Laatste tiran van Athene was wrede despoot In het Grieks betekende tiran slechts alleenheerser. Pas nadat Hippias tiran was geworden, kreeg het zijn moderne betekenis. Zijn titel was tiran, maar daar keken de oude Grieken niet van op. Begin 6e eeuw v.chr. betekende dat simpelweg alleenheerser en Pisistratus was zeer geliefd bij de bevolking van Athene. De bronnen beschrijven hem als een genadig heerser, die onder meer een netwerk van aquaducten bouwde om de watervoorziening te verbeteren. Hij riep ook een systeem van reizende rechters in het leven die de rechten van de burgers beschermden, en hij verlaagde de belasting voor de armen. Toen Pisistratus in 527 v.chr. stierf, kwamen zijn zoons Hippias en Hipparchos aan de macht. Zij leken aanvankelijk het milde bewind van hun vader voort te willen zetten. Maar toen Hipparchos vermoord werd, was dat voor Hippias een grote schok. Langzaam werd hij paranoïde en voerde hij een schrikbewind, tot de Atheense elite er genoeg van had. In 510 v.chr. haalde ze de stad Sparta over om hem af te zetten. Sparta wilde een marionet aan de macht brengen, maar na de inval volgde een burgeroorlog van twee jaar tussen de adellijke families. 48 Historia 5 2014

Voetsoldaat kostte adel zijn macht Eeuwenlang was de verdediging van de Griekse steden een taak van de adel: alleen edellieden konden zich paarden en wapens veroorloven. Hierdoor kregen ze veel land in hun bezit en hadden ze invloed bij de tirannen die in de stadstaten de macht grepen. Maar al in de 8e eeuw v.chr. werd er aan dit stelsel getornd toen een nieuw type soldaat zijn intrede deed op het slagveld: de hopliet. Zijn eenvoudige uitrusting bestond uit een lans, zwaard, helm, schild, kuras en een paar scheenplaten. Meer had een Griekse voetsoldaat niet nodig. De uitrusting was zo goedkoop dat de meeste vrije mannen van Athene oorlog konden voeren. Als dank voor hun inzet konden ze invloed uitoefenen op het bestuur, waardoor de oude privileges van de Atheense adel langzaam verdwenen. Gewone burgers waren nu gelijkwaardige verdedigers van de stad, en via de democratie hadden de hoplieten toegang tot de macht in de stadstaat. SOLON vocht voor gelijkheid Begin 6e eeuw v.chr. ging in Athene de roep om rechtvaardigheid steeds luider klinken. Volgens de burgers misbruikte de adel zijn macht, bijvoorbeeld door boeren met schulden als slaven te verkopen. In deze grimmige sfeer werd de edelman Solon in 575 v.chr. aangesteld als hoogste ambtenaar van de stad. Hij stelde dat alle vrije mannen gelijk waren voor de wet, en niemand mocht de wet naar zijn hand kunnen zetten. Daarom liet hij de wetten opschrijven, zodat ze niet meer gemanipuleerd konden worden. Ook bevrijdde hij duizenden burgers uit de slavernij. In de tijd van Solon heerste er armoede in Athene, en was er vaak een gebrek aan voedsel. Solon zag een oplossing in economische groei. Hij haalde buitenlandse kooplieden naar de stad en liet de boeren hun productie van olijfolie opvoeren, die erg gewild was in het buitenland. Daarnaast verbood hij de export van graan, zodat er genoeg eten was. Dit beleid had veel succes: tot Solons dood in 558 v.chr. maakte Athene een bloeitijd door. MUSEO NAZIONALE, NAPOLI Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ac Red.sek: tw SCANPIX/AKG-IMAGES VIJANDEN Sparta was Athenes eeuwige rivaal Athene stelde nog niet zo veel voor toen de stadstaat Sparta uitgroeide tot een militaire machtsfactor. De Spartanen leefden als soldaten en waren altijd gevechtsklaar. Hoewel het maar 30.000 inwoners had, slaagde Sparta er in de 7e eeuw v.chr. in grote delen van het Griekse vasteland in handen te krijgen. Toen de bloeitijd van Athene begon, waren de twee steden elkaars tegenpolen. Pas toen Athene in 477 v.chr. de zogeheten Delische Bond oprichtte, een militair bondgenootschap met zo n 100 leden en een enorme vloot onder leiding van Athene, was de stad in militair opzicht opgewassen tegen Sparta, dat de oprichting van de bond vergeefs probeerde te voorkomen. Solon stimuleerde de Atheense economie en hervormde het rechtswezen.

Het oude Griekenland Democratie ontluikt Op de agora telt elke stem Op het centrale plein, de agora, is het een drukte van belang. 40 keer per jaar komen hier de vrije mannen van de stad bijeen zo n 30.000 om over belangrijke kwesties te stemmen, zoals de invulling van hoge posities in het stadsbestuur, nieuwe wetten of oorlogsverklaringen. De discussie op de agora bestaat met name uit monologen voor een echt 510-500 V.CHR. debat is het er te druk en als iedereen zijn zegje heeft gedaan, volgt de stemming door middel van handopsteking. Nog niet lang geleden hadden alleen adellijke families dit recht, maar nu praten alle Atheners volop mee. Vooral boeren en kooplui willen graag laten zien dat ze niet onderdoen voor grootgrondbezitters. Maar ook ambachtslui en zelfs dagloners verdringen zich op Elk jurylid van de volksrechtbank had twee schijven om mee te stemmen. De schijf met het gat stond voor schuldig. SCANPIX/AKG-IMAGES het plein aan de voet van de Akropolis. Voor sommigen wordt de politiek zo n belangrijke bezigheid dat ze geen tijd meer hebben voor andere zaken. Op de agora telt elke stem. En wie zijn voorstel aangenomen wil krijgen, moet de meerderheid zien te overtuigen. Thuisblijvers worden overigens met de nek aangekeken: de democratie is een gift waaraan iedereen moet bijdragen. De Atheners waren democraten in hart en nieren. Zeker een keer per week kwamen ze bijeen op de agora. BRIDGEMAN Verboden voor idioten In principe had elke vrije man een stem, maar de Atheners zagen in dat niet iedereen geschikt was voor de politiek. Zoals de idioot. Een idioot was een man die niet geschikt was voor een ambt vanwege gebrekkige geestelijke vermogens. Verder deed hij geen vlieg kwaad. Veel gevaarlijker was de sycofant. Hij verdiende geld met burgers aan te klagen of de chanteren door met een rechtszaak tegen hen te dreigen. Dit was een ernstig vergrijp, waarvoor sycofanten op de mesthoop werden gegooid. Afgezien van idioten en sycofanten werd van iedereen verwacht dat hij zijn steentje aan de democratie bijdroeg. Alle mannen moesten meevergaderen, anders kregen ze een boete. Gekozenen gingen op dieet De Atheense democratie was een tijdrovend proces. Voor arme vrije mannen was het een probleem dat ze een dagloon misliepen als ze in een jury of in de Raad van 500 zaten. Om ervoor te zorgen dat alle bevolkingsgroepen gelijk vertegenwoordigd waren, kregen burgers een zogeheten dieet: een muntje dat elke deelnemer aan een vergadering na afloop kon inwisselen voor contant geld. 50 Historia 5 2014

WETGEVENDE MACHT Clisthenes deelde Athene in 140 demen in, die elk uit 10 stammen (phylai) bestonden. Alleen vrije mannen boven de 30 mochten aan de volksvergadering deelnemen, in de Raad van 500 zitten of lid van een jury worden. Vrouwen en slaven speelden geen rol in de politiek. Water gaf tijd aan RECHTERLIJKE MACHT De man die de geschiedenis in zou gaan als grondlegger van de democratie was bepaald geen man van het volk. Clisthenes was een telg van een adellijk geslacht, woonde in een paleis en was steenrijk. Onder de tiran Hippias had hij Athene moeten ontvluchten, net als vele anderen door wie de tiran zich bedreigd voelde. In het geval van Clisthenes was dat terecht. Al generaties lang had zijn familie de macht proberen te grijpen, en na de val van Hippias in 510 v.chr. leek dat te gaan lukken. Slechts één rivaal stond Clisthenes in de weg: Isagoras, die helaas een verbond met Sparta gesloten had. Een burgeroorlog brak uit. Er is weinig bekend over het leven van Clisthenes, en we weten niet hoe hij aan zijn democratische ideeën kwam. Het staat echter vast dat hij zich in 508 v.chr. terugtrok uit de machtsstrijd en beloofde de zeggenschap aan de burgers te geven. In de maanden daarna zette hij met zijn bondgenoten een stelsel van democratische instanties op die elkaar controleerden, waardoor corruptie, nepotisme en despotisme uitgebannen werden. Toen Clisthenes een jaar later stierf, bloeide de democratie volop. THE OHIO STATEHOUSE UITVOERENDE MACHT Een rechtszaak mocht niet langer dan een dag duren. Daarom werd de spreektijd met behulp van een waterklok beperkt tot zes minuten per persoon. Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ac Red.sek: tw Scheiding der machten CLISTHENES vader van de democratie VIJANDEN Perzen lagen op de loer De Atheense democratie was nog geen 20 jaar oud toen het stelsel ernstig bedreigd werd. In 490 v.chr. stuurde de Perzische koning Darius een enorme vloot naar Athene om het Griekse vasteland te veroveren. Aan boord was een oude bekende: de verdreven tiran Hippias, die naar Perzië was gevlucht. Hij keerde terug in Perzische dienst, oud en verbitterd. Tegen alle verwachtingen in wist Athene een leger van hoplieten op de been te brengen, dat naar Marathon marcheerde, waar de Perzen waren geland. Aan het eind van de slag waren 5000 Perzen dood en was de rest gevlucht. De zege verhoogde het aanzien van Athene en bewees de waarde van de democratie. We weten niet hoe Clisthenes eruitzag. Deze buste is gemaakt door het parlement van Ohio in de VS.

Het oude Griekenland het gouden tijdperk Pericles 5E EEUW V.CHR. Op de Akropolis verrezen nieuwe tempels en een 12 meter hoog beeld van de godin Athene. POLFOTO/CORBIS De munten met de uil staan symbool voor de macht van Athene. Athene wordt grootmacht I n de 5e eeuw v.chr. is Athene een bruisende stad die barst van het zelfvertrouwen. De Perzen zijn uit de Egeïsche Zee verdreven en de Delische Bond zorgt ervoor dat 100 stadstaten in geval van oorlog aan Atheense zijde staan. De stad geeft een vermogen uit aan de vloot: 60 schepen en 12.000 man staan te allen tijde klaar om de belangen van Athene in het oostelijke Middellandse Zeegebied te verdedigen. Alle steden in het bondgenootschap worden democratisch bestuurd, maar Athene ziet erop toe dat de wetten niet te veel van zijn eigen wetten afwijken. Ook mogen de andere steden geen eigen munten slaan: alleen de Atheense met de uil zijn een geldig betaalmiddel. Athene spreidt zijn macht tentoon met het ene imposante bouwwerk na het andere gebouwen die een echt rijk waardig zijn. Op de Akropolis kijkt een 12 meter hoog gouden beeld van de godin Athene uit over de stad, en de tempel van het Parthenon met zijn 30.000 ton spierwit marmer is oogverblindend. De grote man achter deze pracht en praal is de legerleider Pericles. Té machtige figuren werden verbannen Elk jaar kwam de volksvergadering bijeen om te bepalen of één man niet te machtig geworden was en voor 10 jaar verbannen moest worden. Dit was bedoeld om te voorkomen dat er weer een tiran op zou staan. De Atheners stemden over wie er verbannen moest worden door de naam van een kandidaat op een potscherf te schrijven, een zogeheten ostrakon. Iemand met voldoende stemmen werd geostraciseerd. Soms gebruikten politici deze stemming om zich van een rivaal te ontdoen. Toen de staatsman Pericles in 443 v.chr. aangeklaagd werd, wist hij verbanning te voorkomen door een rivaal die ook op de lijst stond zwart te maken. Filosoof ging te ver Er waren grenzen aan de vrijheid van meningsuiting in Athene. De dwarse filosoof Socrates ondervond dit aan den lijve. Een oude excentriekeling zorgde voor opschudding in het Athene van de 5e eeuw v.chr.: Socrates, die lange gesprekken voerde over de zin van het leven en alle gangbare denkbeelden op hun kop zette. Nu wordt Socrates als een groot filosoof gezien, maar in zijn tijd was hij omstreden. Al was Athene een democratie, er waren grenzen aan de vrijheid van meningsuiting. In 399 v.chr. werd Socrates door een jury ter dood veroordeeld vanwege zijn slechte invloed op de jeugd. Socrates zou de jeugd hebben verpest. BRIDGEMAN 52 Historia 5 2014

SCANPIX/AKG-IMAGES & 6000 man als rechters In Athene werden vonnissen door jury s geveld; professionele rechters kende de stad niet. Elk jaar werden 6000 willekeurige burgers aangewezen als jurylid. Zij moesten elke dag naar de agora, waar een apparaat bepaalde wie er die dag in de rechtbank moest werken. Alle 6000 potentiële juryleden legden een bordje met hun naam in een mand met de naam van hun phyle erop. Vervolgens deed de magistraat een openbare ambtenaar die de juryselectiemachine bediende de bordjes van elke phyle in de verticale rijen in het apparaat, waarna de namen getrokken werden. Archeologen hebben resten gevonden van de jurymachine op de agora van Athene. Wit balletje? Aan de slag als jurylid! Lees ook MACHINE WEES JURY S AAN 1: Balletjes gaan erin In de zijkant van de machine zit een buis met een trechter erop. De magistraat doet zwarte en witte marmeren balletjes in de trechter. Het aantal witte is gelijk aan het aantal rechtszaken en benodigde jury s. 2: De loterij kan beginnen De balletjes vallen in willekeurige volgorde in de buis, en met een pinnetje laat de magistraat er steeds een uit vallen. 3: Jury s aangewezen Als het eerste balletje wit is, worden de namen in de eerste horizontale rij geselecteerd voor de jury. Is het zwart, zijn ze vrij. Dit procedé wordt herhaald tot alle rechtbanken bemand zijn. Dankzij de machine zijn alle phylai gelijk vertegenwoordigd en is omkoping uitgesloten omdat niet bekend is wie er in een jury komen. Anton van Hooff: Athene Het leven van de eerste democratie, Ambo, 2012 Robin Osborne: Athens and Athenian Democracy, Cambridge University Press, 2010 Donald Kagan: Pericles of Athens and the Birth of Democracy, Free Press, 1991 Opgravingen van de Atheense agora: agathe.gr 2 1 Voor de juryselectie werden er 6000 naambordjes op de machine aangebracht. 3 S. DOW/AGATHE.GR PERICLES de atheense spindoctor De rijke edelman Pericles gedroeg zich niet zoals zijn klassegenoten toen hij op de macht in Athene uit was. Als eerste in de geschiedenis zocht hij brede steun voor zijn beleid, vooral onder de armen. Zo stelde hij een zeer strenge immigratiewet voor om de instroom van buitenlandse ambachtslieden te beperken. Zij kwamen bij bosjes naar Athene en werkten goedkoper dan hun plaatselijke collega s. In 451 v.chr. werd bij wet vastgelegd dat je alleen burgerrechten kreeg als allebei je ouders burgers van de stad waren. Hierdoor werden duizenden mensen tot slaaf gemaakt. De grootste verdienste van Pericles was de bouw van de tempel op de Akropolis, die ook politiek gemotiveerd was: het enorme project was niet alleen goed voor het aanzien van Athene, maar ook voor de werkgelegenheid in de stad. En iedereen wist aan wie hij zijn inkomsten te danken had. Dertig jaar lang was Pericles de invloedrijkste politicus van Athene. Hij werd maar liefst 16 keer gekozen als strateeg van de stad, en hij zorgde ervoor dat alle 100 Griekse stadstaten die lid waren van de Delische Bond een tribuut aan Athene afdroegen. Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ac Red.sek: tw VIJANDEN SHUTTERSTOCK Democratie de nek omgedraaid Terwijl Athene geteisterd werd door de pest, een 27-jarige oorlog tegen Sparta en onbekwame politici, beleefde het Noord-Griekse koninkrijk Macedonië een bloeitijd. Het arme bergstaatje kreeg halverwege de 4e eeuw v.chr. een nieuwe koning, Philippus II. Hij bouwde een sterk leger op en besloot in 338 v.chr. Griekenland te onderwerpen. Datzelfde jaar versloeg hij het verenigde Griekse leger, waarna de meeste stadstaten lid moesten worden van de Korinthische Bond. Aan het eind van de eeuw was de Atheense democratie afgeschaft, en het zou ruim 2000 jaar duren voor het systeem er terugkeerde. Pericles maakte gebruik van de democratie om macht te verwerven.