sectormonitor bouw maart 2012 > ABN AMRO verwacht dat bouwproductie in 2012 met 3,5% krimpt > Oorzaken zijn bezuinigingen, crisis woningmarkt en economische tegenwind > Alle deelsectoren worden hard geraakt
1 Sectormonitor Bouw maart 2012 Inhoudsopgave Macro economisch beeld 2 Bouwsector 2 Woningbouw 3 Utiliteitsbouw 4 Installatiebedrijven 5 Grond-, weg- en waterbouw 5 Hoe door de volgende dip in de bouw te komen? In deze publicatie kijken we vooruit naar de bouwsector in 2012, een periode waarin we verwachten dat de bouwproductie verder afneemt na een korte opleving in 2011. We gaan tevens dieper in op wat er speelt in de vier grootste segmenten, woningbouw, utiliteitsbouw, installatietechniek en de grond-, weg-, en waterbouw. Als ondernemer kunt u zich zo spiegelen aan de trends en zien wat de verwachtingen van ABN AMRO zijn over uw eigen branche. De door ABN AMRO verwachte 3,5% krimp in productie in 2012 is een neergaande trend waar bouwgerelateerde ondernemers eigenlijk al vanaf de tweede helft van 2011 rekening mee houden. Recent is daar de vraag of er in 2013 wel herstel op zal treden bij gekomen en wordt er op eventueel langduriger omzetdruk gebudgetteerd. In de praktijk gaat het verwerven van opdrachten steeds stroever. Aan de ene kant omdat opdrachtgevers meer via aanbestedingen doen om de laagste prijs te krijgen, maar ook omdat de financiële eisen die gesteld worden aan bouwbedrijven steeds zwaarder worden. Denk hierbij aan hogere bankgaranties en de focus van opdrachtgevers op voldoende solvabiliteit en liquiditeit van de bouwers. Nieuwe maatregelen liggen niet zomaar voorhanden, het merendeel van de bedrijven scherpt maatregelen aan die in de vorige jaren ook zijn genomen. In de uitvoering blijft de focus op het reduceren van faalkosten liggen, en het beter afstemmen met de andere bedrijven betrokken bij het project om rendabel te kunnen ondernemen. Qua financiën horen wij van onze bouwrelaties dat ze zich onverminderd scherp richten op beheersing van de kosten en liquiditeit. Zo heeft menig bouwondernemer zijn calculatiemethoden verscherpt om te voorkomen dat structureel onder de kostprijs wordt gewerkt, wordt er sneller achter betalingen aangejaagd, en met referenties meer aan marketing gedaan. Sommige bouwbedrijven pakken de kansen om aan de prijsdruk bij aanbestedingen te ontkomen door zich te richten op aanvullende service en advies. Daarnaast valt op dat kleinere bouwers efficiënter proberen te werken door gebruik te maken van online materiaal aankopen en mobiel offreren. Uitdaging blijft om over de dip heen te kunnen kijken en zich te positioneren voor de lange-termijn trends die tot verschuiving van het speelveld in de bouw zullen leiden. Denk hierbij aan afbreekbare en herbruikbare bouw, recyclebare materialen en gebouwen die aan te passen zijn naar andere functies. Hopelijk vormen de bevindingen in deze publicatie een stimulans voor u om met ABN AMRO, uw collega ondernemers en uw adviseurs van gedachten te wisselen over de uitdagingen voor uw bedrijf en uw sector. Annemijn Fokkelman, CFA Sector Banker Bouw ABN AMRO
2 Sectormonitor Bouw maart 2012 Macroeconomie Consumenten- en producentenvertrouwen 20 10 0-10 -20-30 -40 consumentenvertrouw en producentenvertrouw en Bron: CBS Nederlandse economie gekrompen in tweede helft 2011 De Nederlandse economie kende twee gezichten in 2011. In de eerste helft van het jaar zwakte de groei af maar was deze nog positief, in het tweede halfjaar sloeg de groei om in krimp. Deze omslag kwam door een combinatie van factoren. Zo daalde in 2011 de koopkracht en zakte de huizenprijzen en beurskoersen in elkaar, waardoor huishoudens vermogensverlies leden. In de tweede helft van het jaar nam de onrust over de Europese schuldencrisis toe en werden grootschalige bezuinigingen aangekondigd. Dit leidde tot een daling van het consumentenvertrouwen dat al in het begin van 2011 inzette, en in het tweede halfjaar daalde naar een dieptepunt. De daling van het consumentenvertrouwen en de koopkracht resulteerde in vier kwartalen van krimp van de particuliere consumptie. Het producentenvertrouwen daalde in de tweede helft van 2011 wat leidde tot een daling van investeringen. Dit alles resulteerde in een recessie in het derde en vierde kwartaal van 2011. Kerncijfers Nederlandse economie 2011 2012 2013 Particuliere consumptie -0,9% -0,6% 0,4% Overheidsconsumptie 0,4% -0,8% -0,4% Investeringen 5,6% -2,4% 2,4% Uitvoer 3,7% 1,2% 5,3% Invoer 3,5% 0,4% 4,9% BBP 1,2% -0,6% 1,4% Bron: ABN AMRO Economisch Bureau Dit jaar neemt zowel de particuliere als de overheidsconsumptie af als gevolg van respectievelijk een dalende koopkracht en overheidsbezuinigingen. Daarnaast nemen de investeringen af. Per saldo daalt het BBP in 2012 met 0,6%. Inmiddels lijkt het producentenvertrouwen weer iets aan te trekken. We gaan er vanuit dat de economie in de loop van het jaar weer wat zal herstellen, mits er door de Europese regeringsleiders afdoende maatregelen worden genomen om de schuldencrisis te beteugelen. Daardoor zou de BBP-groei in 2013 op 1,4% kunnen uitkomen. Mochten er additionele bezuinigingen worden afgekondigd om het overheidstekort onder de Europese norm terug te dringen, dan zal de economische groei lager uitvallen. Bouwnijverheid Bouwproductie naar deelsectoren (% j-o-j) 2011r 2012v 2013v woningbouw 4% -3,5 % 1,5 % - nieuwbouw 5% -5% 2% - verbouw 4,5 % -3% 1% - onderhoud 2% -1% 1% utiliteitsbouw 3% -4% 1% - nieuwbouw 3% -6% 0% - verbouw 3% -4% 2% - onderhoud 3% 0% 2% grond-, weg- en waterbouw 2,5 % -3,5 % 0% - nieuwbouw 2,5 % -4% 0% - onderhoud 2% -3% 0% totaal bouw 3,5 % -3,5 % 1% Bron: EIB (r), ABN AMRO Sector Research (v) Na gering herstel krimpt bouwproductie weer in 2012 De bouw had in 2011 een goede start, maar viel terug in de tweede helft van het jaar. In de eerste helft van het jaar steeg de bouwproductie sterk. Dit kwam door de gunstige weersomstandigheden waardoor er meer gebouwd kon worden. De woningbouw (+4% in 2011) profiteerde extra door de tijdelijke btw-verlaging voor de verbouw van en onderhoud aan woningen. De utiliteitsbouwproductie nam in 2011 met 3% toe. De groei kwam vooral voort uit kleinere bouwwerken die niet aan vergunningen gebonden zijn (<EUR 50.000). De productie van vergunningverplichte bouwprojecten daalde ten opzichte van een jaar eerder. De grond-, weg- en waterbouw (GWW)-productie was eveneens positief in 2011 als gevolg van eerder genomen stimuleringsmaatregelen van de overheid. In de tweede helft van het jaar stagneerde de groei van de bouwproductie sterk. Het aflopen van stimuleringsmaatregelen van de overheid in de woningbouw en de GWW droegen hier aan bij, maar ook de terughoudendheid bij bedrijven en particulieren om nieuwe investeringen te doen, remde de bouwproductie in H2 2011. Hierdoor nam de waarde van de verleende vergunningen af en krompen de orderportefeuilles van bouwondernemingen. In 2012 verwacht ABN AMRO dat de totale bouwproductie met 3,5% krimpt. De conjunctuurgevoelige nieuw- en verbouwactiviteiten in de burgerlijke en utiliteitsbouw (B&U) worden getroffen door de afname van de investeringen. Het onderhoud aan woningen zal dit jaar wel iets afnemen doordat veel onderhoudswerkzaamheden door de tijdelijke btw-verlagingen naar voren zijn gehaald. In de utiliteitsbouw zal de onderhoudsproductie op peil blijven.
3 Sectormonitor Bouw maart 2012 De nieuwbouw- en onderhoudsproductie in de GWW dalen in 2012 met 4% en 3%. Dit komt door het aflopen van de stimuleringsmaatregelen van de overheid en de bezuinigingen bij lagere overheden. De totale bouwproductie zal in 2013 weer licht stijgen. We gaan er hierbij vanuit dat het vertrouwen van producenten en consumenten zal verbeteren en dat dit een positieve invloed zal hebben op de investeringen in de bouw. B&U en gerelateerde branches in 4kw 2011 in contractiefase In de conjunctuurklok van de bouwnijverheid en toeleverende branches is te zien dat de B&U en aanverwante branches zich in het vierde kwartaal van 2011 in de contractiefase bevonden. Dit komt omdat deze branches in grote mate afhankelijk zijn van de nieuwbouw van woningen en bedrijfsgebouwen. De bedrijvigheid is hier in de tweede helft van 2011 sterk teruggevallen. Conjunctuurklok bouw o.b.v. omzet (4kw 2011) Boven trend Onder trend Omzetgroei Teruggang Expansie GH bouwmaterialen Houtindustrie Bouwmaterialenindustrie Architecten Installatie BOUWNIJVERHEID GWW B&U Bouwrijp Ingenieurs Afbouw Contractie Herstel Afname Verandering t.o.v. vorige periode Toename Bron: CBS, bewerking ABN AMRO Sector Research o.b.v. seizoensgecorrigeerde omzet De toeleverende industrie en groothandel (groothandel in hout- en bouwmaterialen, houtindustrie en bouwmaterialenindustrie) bevonden zich in het laatste kwartaal van 2011 nog in de expansiefase. Qua productie zaten de hout- en bouwmaterialenindustrie echter al in contractiefase. Hieruit kan opgemaakt worden dat beide branches sterk hebben ingeteerd op hun voorraden. De installatiebedrijven en architectenbureaus zaten in 4kw 2011 eveneens in de expansiefase. Installatiebedrijven hebben in 2011 sterk kunnen profiteren van de verlaagde btw-tarieven voor verbouw en onderhoud aan woningen. Dat architectenbureaus in de expansiefase zaten, had een technische reden. De omzet kromp eind 2011 al drie jaar maar de krimp zwakte de laatste kwartalen van 2011 af, waardoor de branche boven haar negatieve trendgroei uitkwam. De situatie is dan ook schrijnend. De omzet van architectenbureaus is sinds 2008 met 30% gedaald. De GWW bevond zich als enige in de herstelfase. De GWW loopt achter op andere sectoren omdat zij sterk afhankelijk is van overheidsbudgetten en een veel langere voorbereiding- en uitvoeringstijd kent dan de B&U. Hierdoor reageert zij trager op conjuncturele schommelingen. Per saldo komt de bouwnijverheid in de contractiefase terecht. Dit is zorgelijk omdat de bouwnijverheid twee jaar geleden ook al in contractie zat en nog niet heeft kunnen herstellen van de vorige crisis. Woningbouw Woningbouw daalt in 2012 door vastgelopen woningmarkt De woningbouwproductie steeg in 2011 met 4%. Dit was het gevolg van een gunstige winter in combinatie met het aantrekken van de economie in 2010 en in het eerste halfjaar van 2011. Het aantal opgeleverde nieuwbouwwoningen kwam in 2011 naar verwachting uit op 60.000, een stijging van 7% ten opzichte van 2010. In de tweede helft van 2011 sloeg het sentiment om en verslechterde de instroom van nieuwe opdrachten bij architecten en daalde het niveau van de orderportefeuilles in de woningbouw. Daarnaast daalde het aantal afgegeven bouwvergunningen voor nieuwbouwwoningen in 2011 met 2%. De woningbouw lijdt duidelijk onder de problemen op de woningmarkt die muurvast zit. De huizenprijzen zullen in 2012 met naar verwachting 5% dalen en het aantal transacties neemt eveneens af. De oorzaak is te vinden in een combinatie van factoren waaronder de onzekerheid over het verloop
4 Sectormonitor Bouw maart 2012 Opdrachten architecten en orderportefeuilles woningbouw (index 2007=100) 125 100 75 50 25 opdrachten architecten orderportefeuille Bron: CBS, EIB, bewerking ABN AMRO Kerncijfers woningbouw 2011 2012 2013 Verkochte nieuwbouwwoningen 19.000 16.000 20.000 Verleende bouwvergunningen 58.000 60.000 65.000 Gereedgekomen woningen 60.000 57.000 58.000 Huizenprijzen -2,3% -5% -3% Aantal woningtransacties 121.000 110.000 115.000 Bron: ABN AMRO van de Europese schuldencrisis, de overheidsbezuinigingen en de discussie over de hervorming van de woningmarkt. Daarnaast remmen onder andere de aangescherpte Gedragcode Hypothecaire Financieringen (GHF) de hypotheekverstrekking en de verlaagde Nibud-woonquote de leencapaciteit van particulieren. De aanscherping van de GHF en de verlaagde leencapaciteit raakt vooral starters en gezinnen met een laag inkomen. De problemen op de woningmarkt leiden tot een sterke daling van het aantal verkochte nieuwbouwwoningen. In 2011 daalde het aantal verkochte woningen met circa 30%. In 2012 zal het aantal verkochte nieuwbouwwoningen met 15% dalen en uitkomen op 16.000. Doordat er steeds minder nieuwbouwwoningen verkocht worden, staat de nieuwbouwproductie van woningen onder druk en neemt deze in 2012 met 5% af. Het aantal gereedgekomen woningen komt hierdoor op 57.000 uit. De verbouw- en onderhoudsproductie neemt eveneens af door het aflopen van de stimuleringsmaatregelen voor verbouw van en onderhoud aan woningen. In 2013 zal de woningbouw als gevolg van de aantrekkende economie licht stijgen en zal het aantal gereedgekomen woningen op 58.000 uitkomen. Door de lage woningbouwproductie zal het woningtekort de komende jaren stijgen. De structurele vraag bedraagt, rekening houdend met de groei van het aantal huishoudens en de sloop van bestaande woningen, in de periode 2011-2013 circa 75.000 woningen per jaar. Hierdoor komt het woningtekort eind 2013 door de terugval in woningbouwproductie uit op 70.000. Dit houdt in de periode na 2013 een inhaalslag moet worden gemaakt om dit tekort op te lossen. Utiliteitsbouw Opdrachten architecten en orderportefeuille utiliteitsbouw (index 2007=100) 125 100 75 50 25 opdrachten architecten orderportefeuille Bron: CBS, EIB, bewerking ABN AMRO Economisch klimaat en bezuinigingen nekken utiliteitsbouw De utiliteitsbouw heeft veel last van het uitstel van investeringen door het bedrijfsleven. Daarnaast ondervindt de utiliteitsbouw veel hinder van de overheidsbezuinigingen die investeringen in de publieke sector dempen en de overcapaciteit op de kantorenmarkt. De gevolgen van deze problemen zijn terug te zien in het aantal nieuwe opdrachten bij architecten voor de utiliteitsbouw. Deze lag in het derde kwartaal van 2011 op het laagste niveau ooit. Dit sluit aan bij de ontwikkeling van de vergunningverlening voor nieuwe bedrijfsgebouwen die over de eerste drie kwartalen van 2011 15% lager lag dan dezelfde periode een jaar eerder. De orderportefeuille van de utiliteitsbouw liet in de loop van 2011 wel een klein herstel zien maar bevond zich eind 2011 in historisch perspectief nog altijd op een laag niveau. De stijging is het gevolg van een toename van het aantal kleine nieuwbouwprojecten waarvoor geen bouwvergunning (aanneemsom kleiner dan EUR 50.000) nodig is. Deze projecten zijn zeer conjunctuurgevoelig en kennen een korte doorlooptijd. Daarnaast werden er in 2011 3% meer verbouw- en onderhoudswerkzaamheden verricht. De productie van vergunningsverplichte bouwwerken nam af, met 6% j-o-j over de eerste drie kwartalen van 2011. In 2012 daalt de utiliteitsbouwproductie met 4%. Dit is het gevolg van het uitstel van investeringen door bedrijven als gevolg van het tegenzittende economische klimaat en bezuinigingen bij overheden als gevolg van de vorige crisis. Hierdoor neemt de nieuwbouwproductie met 6% af en de verbouwproductie met 4%. De krimp van de nieuwbouwproductie vindt in
5 Sectormonitor Bouw maart 2012 Productie vergunningsverplichte bouwwerken (EUR mln) 4.000 3.000 2.000 1.000 w aarde productie 4-kw gemiddelde Bron: CBS, bewerking ABN AMRO bijna alle gebouwtypen plaats. Door de grote leegstand (14,1% in 2011) blijft de kantorenmarkt onder druk staan. De vraag naar kantoorruimte neemt steeds verder af door Het Nieuwe Werken en de daling van het aantal vierkante meters per werkplek. De bouw van combinatie bedrijfshallen en hallen en loodsen valt in 2012 terug vanwege de tegenzittende economie. De nieuwbouw van winkels neemt dit jaar af door de dalende particuliere consumptie. De productie van zorggebouwen zal dit jaar stijgen en blijft de komende jaren op een hoog niveau door de toenemende vergrijzing. De onderhoudsproductie zal in 2012 stabiliseren. Er wordt weliswaar minder functioneel onderhoud plaatsvinden (om het gebouw en haar installaties upto-date te houden) maar dit wordt gecompenseerd door een stijging van het technisch onderhoud door de algemene veroudering van de gebouwenvoorraad. In 2013 zal de utiliteitsbouwproductie met 1% stijgen doordat de verbouwen onderhoudsproductie licht toeneemt, terwijl de nieuwbouw stabiliseert. Doordat de economie in 2013 aantrekt zal de bouw van combinatie bedrijfshallen en hallen en loodsen weer toenemen. In 2013 zal de productie van winkels licht kunnen stijgen doordat de particuliere consumptie dan weer iets toeneemt. Installatiebedrijven Omzetontwikkeling installatiebedrijven (% j-o-j) 15 10 5 0-5 -10-15 Bron: CBS Installateurs profiteerden van tijdelijke btw-verlaging In 2011 hebben installatiebedrijven geprofiteerd van de tijdelijke btwverlaging voor verbouw van en onderhoud aan woningen. Dit leidde ertoe dat veel woningeigenaren onderhoudswerkzaamheden naar voren haalden dan wel uitgesteld werk alsnog lieten uitvoeren. Hierdoor steeg de omzet bij installatiebedrijven met 6%. Kleine bouwbedrijven in de B&U profiteerden eveneens van deze overheidsstimulering en zagen hun omzet in de eerste drie maanden van 2011 met dubbele cijfers groeien. Vergeleken met andere gespecialiseerde branches in de bouw, zoals sloopen grondwerkbedrijven en dakbouw, viel de omzetgroei van installateurs echter lager uit. Grondwerkbedrijven en dakbouw zijn zeer afhankelijk van het weer en hebben vanwege de milde winter begin 2011 veel meer productieve uren kunnen draaien dan een jaar eerder. Omdat de werkzaamheden van installateurs voor het merendeel binnen plaatsvinden, hadden zij minder voordeel van de milde winter waardoor de omzetgroei per saldo lager uitkomt. Bovendien zijn installatiebedrijven voor een groot deel van hun omzet afhankelijk van minder conjunctuurgevoelige onderhoudswerkzaamheden waardoor de omzet minder fluctueert dan branches die meer afhankelijk zijn van nieuw- en verbouwactiviteiten. ABN AMRO verwacht dat de omzet van installatiebedrijven in 2012 met 3% afneemt. Dit is deels het gevolg van het aflopen van de stimuleringsmaatregelen van de overheid die vorig jaar voor extra werk zorgden. Daarnaast leiden de problemen op de woningmarkt en in de utiliteitsbouw tot een daling van de vraag. Wanneer in 2013 de economie aantrekt, zal de omzet van installatiebedrijven met circa 4% toenemen.
6 Sectormonitor Bouw maart 2012 Grond-, weg- en waterbouw Orderportefeuille GWW (index 2007=100) 105 100 95 90 85 Bron: EIB, bewerking ABN AMRO Ontwikkeling GWW-productie (% j-o-j) 10 5 0-5 -10-15 09 10 11r 12v 13v Bron: CBS, EIB (r), ABN AMRO (v) Krimp door bezuinigingen en aflopen stimuleringen In de eerste helft van 2011 steeg de bedrijvigheid in de GWW door gunstige weersomstandigheden en stimuleringsmaatregelen van de rijksoverheid. Hierdoor nam de bouwproductie van de GWW in 2011 met 2,5% toe. Deze productiegroei kwam vooral door investeringen van de rijksoverheid in het kader van de Spoedwet Wegen en de Crisis- en Herstelwet. Gemeenten waren minder actief. Dit komt door de sterk onder druk staande budgetten bij gemeenten in combinatie met de verminderde gronduitgifte voor nieuwbouwprojecten. Hierdoor nam de GWW-productie in opdracht van lagere overheden in 2011 slechts marginaal toe. In de tweede helft van het jaar verslechterde het beeld en nam het aantal openbare aanbestedingen sterk af. Dit is terug te zien in de ontwikkeling van de orderportefeuille van de GWW die in de tweede jaarhelft sterk daalde. De vooruitzichten voor 2012 zijn somber. Zo is de orderportefeuille van de GWW in de tweede helft van het jaar sterk teruggevallen en liepen de meeste stimuleringsmaatregelen van de rijksoverheid eind 2011 af. Door de problemen bij gemeenten daalt de GWW-productie in opdracht van lagere overheden (gemeenten, provincies en waterschappen) in 2012, maar ook in de jaren daarna. Gemeenten moeten sterk bezuinigen om hun budgetten weer in lijn te krijgen met de inkomsten. Vooral de inkomsten uit de grondexploitatie zijn de laatste jaren sterk gedaald. Hierdoor is het grondbedrijf voor veel gemeenten veranderd van een winstgevende activiteit naar een verlieslatende door de negatieve resultaten op grondexploitaties. Al met al verwacht ABN AMRO dat de GWW-productie in 2012 met 3,5% daalt. In 2013 zal de GWW productie naar verwachting stabiliseren. De GWW zal dan kunnen profiteren van de aantrekkende nieuwbouw in de B&U, maar ondervindt dan nog altijd hinder van de bezuinigingen bij de rijksoverheid en gemeenten.
7 Sectormonitor Bouw maart 2012 Economisch Bureau Sector & Commodity Research Otto Schell tel: +31 20 383 2694 otto.schell@nl.abnamro.com Commercieel Contact Sector Advisory Annemijn Fokkelman tel: +31 20 383 5132 annemijn.fokkelman@nl.abnamro.com Disclaimer De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuistheden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden gewijzigd. Teksten zijn afgesloten op 13 maart 2012. ABN AMRO, maart 2012 Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO.