Edishon Nr. 19 desèmber 2011

Informashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru Grátis Edishon Nr. 19 desèmber 2011 Gratis Fotocredit: Peter Montanus Ambassadeurs glascampagne. Van links naar rechts: Bubuchi Janga, Hubert Evertsz, Boy Goeloe, Adèle Evertsz Winklaar, Onnie Emerenciana, IsaacCoffie jr. Embahadornan di kampaña di glas. Di robes pa drechi: Bubuchi Janga, Hubert Evertsz, Boy Goeloe, Adèle Evertsz Winklaar, Onnie Emerenciana i Isaac Coffie jr. Afval Hetgeen weggegooid wordt, is de betekenis van het woord afval, volgens het woordenboek. En zo is het ook. Vroeger gooiden we ons afval in zee. Op de weg tussen Bopec en Playa Frans kun je de shut, waar het afval in zee werd gestort, nog zien. Tegenwoordig gooien we het op een grote hoop bij Lagun. Wat onbruikbaar of waardeloos is, gooi je weg. Op de afvalstortplaats. Zo doen we dat al tientallen jaren. Dat onze landfill een probleem vormt, is nog niet tot ons doorgedrongen. Logisch, want we hebben de rekening nog niet gepresenteerd gekregen. Ja, we betalen allemaal maandelijks de afvalheffing bij onze waterrekening. Maar dat dit maar een klein deeltje van de werkelijke rekening is, beseffen we niet. Eigenlijk zou u het afval van één dag eens in de hoek van de keuken moeten gooien en het daar laten liggen. Dan merkt u vanzelf dat je dat niet zomaar kunt doen. Ons eiland is eigenlijk ons huis. Dus op ons eiland kun je ook niet zonder meer het afval op een berg gooien. Tussen dat afval zitten schadelijke stoffen zoals afgewerkte motorolie, verfresten, lege batterijen, oude medicijnen, restjes insecticiden en andere chemicaliën. Dat zijn geen gezonde stoffen. En het is de vraag of ze wel netjes in de afvalberg blijven zitten. Maar ook minder kwalijk afval, zoals het tuinafval, fruitschillen, groentenresten en ander organisch afval heeft gevolgen voor de leefomgeving. Uiteindelijk komen veel stoffen in de bodem en in het grondwater terecht. En zo verspreidt het zich verder. Bijvoorbeeld naar zee. En de vissen uit zee belanden weer op ons bord. Dit probleem moeten we oplossen. Dat is de werkelijke rekening die nog moet worden betaald. Maar we kunnen nu al beginnen met de aanpak. Door meer afval te scheiden en te hergebruiken. Daarover leest u meer in deze krant. De redactie

Página 2 RECYCLEN, IEDEREEN KAN HET Het thema van deze Makubeken is Recyling. Wat heeft het Dierenasiel nu met recycling? Het gaat immers wel te ver om van recycling van dieren te spreken. Toch kan iedereen, dus ook het asiel, hieraan meewerken. In het geval van het dierenasiel is het duidelijkste voorbeeld Pakus di Pruga. De Stichting Dierenasiel Bonaire is altijd op zoek naar extra inkomsten om het asiel kunnen blijven draaien en het werk steeds weer te verbeteren. Enige jaren geleden is toen het idee ontstaan om 2e -hands spullen te gaan verkopen. In eerste instantie middels een stand op de vlooienmarkt in het We Dare To Care Park achter het hospitaal, doch toen de mogelijkheid zich voordeed een eigen ruimte te gebruiken is een permanent 2e hands winkeltje opgezet met de naam Pakus di Pruga De bedoeling van Pakus di Pruga is 4-ledig. 1) Het is een plek waar iedereen goedkoop bruikbare spullen kan kopen. 2) Het is een plek waar iedereen die bruikbare spullen over heeft, deze kan doneren ten bate van het Dierenasiel en ten bate van iedereen die goedkoop bruikbare spullen zoekt. 3) De gedoneerde spullen worden voor weinig geld verkocht en de opbrengst komt volledig ten goede aan het Dierenasiel (Pakus di Pruga wordt gerund door vrijwilligers) 4) Pakus di Pruga is interessant voor iedereen, waardoor het ook een ontmoetingsplaats is van allerlei verschillende mensen uit de samenlevering. Pakus di Pruga is dus een plek waar bruikbare spullen, welke in principe afgedankt zijn, gebracht kunnen worden en weer opnieuw door anderen in gebruik worden genomen....het is dus de meest simpele en goedkope wijze van recycling... Het betreft in principe alle denkbare spullen, waaronder veel boeken, kleding, tassen, schoenen, serviesgoed, keukenspullen, electronica, kabels, hardware, speelgoed, meubels, etc. etc. Iedereen die dus iets in Pakus di Pruga koopt, werkt mee aan een iets kleinere afvalberg (en heeft ook nog iets leuks of bruikbaars voor erg weinig geld) Kom langs en help het afval verminderen...!!! Pakus di Pruga is gesitueerd aan de Kaya Simon Bolivar, tegenover Brandaris Bar Restaurant. Openingstijden: iedere zaterdag van 8.00 tot 17.00 Bezoek ook onze facebook pagina Pakus di Pruga. Juan Mesquita Nasé na Repúblika Dominikana riba 31 di desèmber, 1984. Aktualmente mi ta traha komo Asistènt Ranger di parke nashonal marino. Desde ku mi a kuminsá na STINAPA komo trenu mi a gusta tur parti di e trabou ku mi mester a ehersé. Despues di mi práktika mi a traha hopi biaha durante fakansi. Mi ta gusta laman masha hopi mes, i semper mi ke a siña kon pa manehá un boto i tambe siña sambuyá. Ainda mi tin ku siña sambuyá. Tur lokual ku STINAPA ta ofresé ta hopi interesante i tambe importante p ami por siña di dje. Mi lo ke siña muchu mas di e laman i bida marino i nos naturalesa, manera e mata, kadushi. Mi ta sigur ku mi lo siña hopi trahando ku STINAPA. Tur lokual ku STINAPA ta para p é, ami tambe ta siguié. Mi trabou ta hopi importante p ami, pasobra nos mester protehá i mantené nos naturalesa i bida marino pa nos i nos bishitante por disfrutá di nan. Pa motibu di e trabou akinan mi a logra siña hopi i mi lo ke desaroyá i bira un Ranger. NME STINAPA BONAIRE

E PROFETA 4 George Kultura Thode ta un pèrsona ku tin e airu liber den su sanger. No ta pòrnada ku su ofisina tin tres salida! Ta manera salida di emergensha ku ora ta bira di mas p e paden ku e por drenta su naturalesa stimá. Awe mi ta bai kompañ é riba e ruta di Lagadishi Trail. Promé ku nos sali George ta pega 4 tèrmo di mondi na su faha hanchu pa riba kaminda. Den e bòternan aki e awa ta keda fresku pa hopi ora. Manera nos yega pafó, e historia di e plantashi ta garabo. Un muraya abou i diki ta enserá un flur di betòn. Esei tabata pa seka maishi riba dje George ta splika, anto despues tabata machik é riba dje. Un tiki mas leu nos ta yega na e tereno kaminda tabata kima karbon ántes. E tera ta pretu te ainda. George ta mustra na otro banda di kaminda. Tur e palunan aki ta data di despues di 1930. Promé ku esei hinter e tereno aki tabata rosá pa por a planta mata di bèrdura i yerba pa bestia. Tabatin komo 80 baka i mas ku 3000 karné riba e plantashi aki. Aworakí tin na mayoria kabritu ta kana ku un par di karné so, lokual STINAPA ta mira komo un problema, pasobra nan ta kome tur e matanan hóben. STINAPA ke saka tur e kabritunan for di den e parke, pero famia Herrera e doñonan anterior di e plantashi ainda tin sierto derecho. Kultura tin fe ku e problema lo solushoná su mes riba término. Segun George t asina ku protekshon di naturalesa ta algu di término largu. Bo mester tin pasenshi i laga naturalesa hasi su kos. E ta tuma e área di Put Bronswinkel komo ehèmpel. Nos a planta yen di kos einan. Anto kiko a pasa? Tur kos a muri. Pakiko? Simplemente tabatin muchu awa einan Hopi tempu nos tabatin muchu tiki plaka pa ehekutá nos ideanan. P esei ta 30 aña largu nos a laga e parke manera e tabata. I wak aki; tur kos a yena bèk ku mata. Siguiendo riba nos ruta nos ta yega na un pos di awa di tempu di sklabitut: Pos di Undumingu. E Pos aki a haña su nòmber di e hòmber ku a lanta e kunuku aki. Un pos hundu, rondoná dor di baki di awa traha di kalki. Boy Herrera a kumpra e kunuku aki, i mi famia a traha riba dje. George ta sigui konta. Anto mi konosé e famia ku a koba e pos aki. Ora bo yena e bakinan di awa hopi para ta bin bebe i baña den nan. Ta hopi bunita pa wak! Mi tin hopi idea mas pa traha riba dje promé mi bai. Un tiki mas leu tin un muraya di dos meter haltu di piedra stiwá riba otro. Ta mi famia a lanta e muraya aki, promé e no tabata asina haltu. Pa mustra ku ta tereno privá e ta. Ta ora ku nan a kuminsá tene baka i karné nan a subié. Tempu ku mi tabatin 12 aña mi tabata kana riba dje. Bo por ripará bon ku George ta den su elemento. Ta un plaser pa kana kuné akinan. Skirbí pa Wietze Koopman Página 3 DE PROFEET 4 George Kultura Thode is een buitenmens. Niet voor niets heeft zijn kantoor drie uitgangen! Reden temeer om met hem mee naar buiten te gaan, zijn geliefde natuur in. Voordat we de Lagadishi Trail gaan lopen doet George een brede riem om waarin hij vier veldflessen stopt. Voor onderweg. Het water blijft uren koel in deze flessen. Zodra we buiten zijn grijpt de historie van de plantage de aandacht. Een lage, dikke muur omringt een betonvloer. Dat was om maïs te drogen vertelt George, en het werd er ook gestampt. Even verderop komen we langs het terrein waar vroeger houtskool werd gemaakt. De aarde is nog steeds zwart. George wijst naar de overkant. Al deze bomen zijn van na 1930. Voor die tijd was dit hele gebied schoongemaakt voor weiden en akkers. Er liepen wel 80 koeien en 3000 schapen op deze plantage. Nu lopen er naast een paar schapen nog voornamelijk geiten, wat door STINAPA als een probleem wordt gezien omdat ze veel jonge aanplant kapot vreten. STINAPA wil alle geiten uit het park verwijderen, maar de familie Herrera, voormalig eigenaar van de plantage, heeft nog bepaalde rechten. Kultura verwacht dat het probleem zich op lange termijn vanzelf oplost. Natuurbescherming is nu eenmaal een zaak voor de lange termijn, zo vindt George. Je moet geduld hebben en de natuur zijn gang laten gaan. Hij neemt het gebied rond de put Bronswinkel als voorbeeld. We hebben daar van alles geplant. Waarom ging alles dood? Teveel water, het was te nat. We hebben heel lang te weinig geld gehad om onze ideeën uit te voeren. Daarom hebben we het park 30 jaar lang gelaten zoals het was. En kijk hier, het is allemaal begroeid! We lopen verder en komen bij een waterput uit de slaventijd: de Pos di Undumingu. Genoemd naar de man die deze knoek heeft gemaakt. Een diepe put, omringd door ondiepe gemetselde drinkbakken. Boy Herrera heeft deze knoek gekocht en mijn familie heeft hier gewerkt. vertelt George. Ik ken de familie die de put gegraven heeft. Als je deze waterkommen vult, dan komen er veel vogels op af. Dat is mooi om te zien! Ik heb nog veel ideeën voordat ik hier wegga. Even verderop is een twee meter hoge muur van los gestapelde stenen. Mijn familie heeft deze muur gebouwd. zegt George, Eerst was hij lager, om te laten zien dat het privé-terrein is. Toen ze begonnen met koeien en schapen is hij hoger gemaakt. Als jongen van 12 liep ik er op. George is duidelijk in zijn element. Het is een genot om hier met hem te kunnen lopen. Geschreven door Wietze Koopman

Página 4 Den kuadro di maneho di resiklahe TA BAI PIDI PA ENTREGÁ SUSHI Selibon N.V. ta preparando su mes pa kolektá sushi den SEPARÁ NA LAGUN Geovanni Eisden i Randy Leonora di Selibon, respektivamente na man robes i man drechi, ta duna splikashon di e punto na unda ta entregá sushi. Adèle Evertsz Winklaar uit Antriol denkt dat door de glasactie ons eiland een stuk schoner wordt. Gooi al uw glazen flessen en potten in de glasbak! Adèle is ambassadeur van de glascampagne. Adèle Evertsz Winklaar di Antriol ta pensa ku dor di e akshon di glas nos isla ta bira basta mas limpi. Tira tur bo bòter i pòchinan di glas den e baki di glas! Adèle ta embahador di e kampaña di glas. forma separá. Dentro di poko lo bai pidi siudadano i empresanan ku ta depositá sushi na Kuskus di Lagun pa entregá e sushi aki mas tantu posibel separá. Despues ta bai resiklá e sushi aki. Resientemente Selibon a instalá riba e tereno di Kuskus di Lagun un punto na unda por trese sushi doméstiko i sushi di empresa. Aki ta risibí e fluhonan di sushi apart: glas, tayer di outo, sushi di kurá, frishidèr i wasmashin, palèt i otro palu, metal (kadaver di outo) i sushi restante. Randy Leonora, mènedjer di Kuskus, ta splika: Tur hende ku ta trese sushi na Lagun ta kustumbrá di subi e tereno i basha e sushi for di nan vehíkulo. Esaki ta bai kambia kompletamente. Bishitantenan no por subi riba e tereno di Selibon bereidt zich voor op gescheiden inzameling van afval. Burgers en bedrijven die afval willen storten op de stortplaats bij Lagun wordt binnenkort gevraagd hun afval zoveel mogelijk gescheiden aan te leveren. Het ingezamelde afval wordt daarna hergebruikt. Sinds kort heeft Selibon op Lagun een afvalbrengpunt ingericht voor de gescheiden inzameling van huishoudelijk en bedrijfsafval. Hier worden de volgende afvalstromen apart ingezameld: glas, autobanden, tuinafval, witgoed (koelkasten en wasmachines), pallets en ander hout, metalen (autowrakken) en restafval. Randy Leonora, de manager van de afvalstortplaats, legt uit: Iedereen die afval naar Lagun komt brengen, is gewend om zelf de afvalstortplaats op te rijden en daar het afval te storten. Dat gaat nu helemaal veranderen. Bezoekers komen niet meer op de stortplaats zelf, maar worden naar een afvalbrengpunt gestuurd. Daar zijn met aarden wallen sorteervakken gemaakt, waar de verschillende afvalstromen gescheiden van elkaar worden aangeleverd. Glas bij glas, metalen bij metalen, autobanden bij autobanden enzovoorts. Geovanni Eisden, de opzichter van Selibon op Lagun, vult aan: Er is ook een vak voor het restafval: afval dat niet gescheiden hoeft te worden. Dit restafval wordt door Selibon naar de stortplaats afgevoerd en daar gestort en afgedekt. Kuskus manera ántes, pero ta dirigí nan pa un punto sentral pa hiba nan sushi. Na e punto aki a traha vaknan di tera, na unda mester pone e sushi separá di otro. Glas huntu ku glas, metal huntu ku metal, tayernan di outo serka otro, etc. E supervisor di Selibon na Lagun, Geovanni Eisden, ta agregá: Tin tambe un kompartimentu spesial pa sushi restante. Ta trata aki di sushi ku no ta nesesario pa mantené separá. Selibon mes ta sòru pa hiba e sushi restante aki na lantfel paden, na unda ta tapa esaki despues ku tera. E fluhonan di sushi ku nos ta separá na e punto di entrega di sushi ta bai mas tantu posibel den proseso di resiklahe, Rudsel Leito, direktor di Selibon, a bisa. Selibon ta entregá e fluhonan di sushi separá na kompanianan ku ta prosesá nan riba e isla mes òf den eksterior. Huntu ku Bon Recycling B.V. nos ta mula por ehèmpel glas pa uso den konstrukshon. Sushi di kurá nos ta hasi mas chikitu pa traha kòmpòst, hasiendo uso di awa prosedente di e instalashon di purifikashon di awa sushi. Metalnan por ehèmpel ta bai China òf India ku barku, na unda den fòrnunan grandi ta dirti nan pa traha heru nobo. Pa tayernan di outo nos ta buskando interesado pa kumpra nan. El a agregá ku importante ta ku ta resiklá i bolbe usa mas tantu sushi posibel i pa depositá ménos sushi posibel. STORTPLAATS LAGUN WORDT AFVALBRENGPUNT De afvalstromen die we op het afvalbrengpunt apart houden, worden zoveel mogelijk hergebruikt, verklaart Rudsel Leito, de directeur van Selibon. Selibon levert de gescheiden afvalstromen aan afnemers die het op het eiland of in het buitenland verwerken. Hier op Bonaire vermalen we met Bon Recycling B.V. glas tot zand dat we in de bouw gebruiken. Tuinafval kunnen we versnipperen en composteren met water uit de nieuwe afvalwaterzuiveringsinstallatie. Metalen gaan bijvoorbeeld per schip naar India of China waar het in hoogovens tot nieuw ijzer wordt omgesmolten. Voor sommige afvalstromen, zoals autobanden, zoeken we nog naar afnemers. Belangrijk is dat we zoveel mogelijk afval hergebruiken en zo min mogelijk storten.

Den koperashon ku Selibon N.V., e empresa nobo Bonrecycling B.V. a kuminsá kolektá i prosesá sushi separá prosedente di sektor empresarial di Boneiru. Bonrecycling ta dirigí su mes riba karton, glas, plèstik, bòternan di plèstik, bleki, zeta sushi di outo i mashin, zeta pa kushiná, sushi di konstrukshon, heru bieu i metal. Ta resiklá tur e materialnan aki. Pues ta usa nan di nobo. Nos ta hopi kontentu ku e koperashon aki, Rudsel Leito di Selibon N.V., a deklará. Sektor públiko i sektor privá ta suplementá otro i asina nos ta utilisá oportunidatnan nobo riba tereno di prosesamentu di sushi. Bonrecycling B.V. ta un kompania puramente boneriano lantá pa Herbert de Jongh jr. i Edison Rijna. E dos komersiantenan aki a ripará ku sushi no ta algu sin balor, pero un materia prima. Na ougùstùs a kuminsá ta rekohé karton i papel na supermerkadonan lokal. Nos ta hasi uso di un trùk spesial, Herbert de Jongh jr. a splika. Nos tin awor aki ya kaba un kònteiner di 40 pia yen di bòndu di papel i karton komprimí. Dentro di poko nos lo transportá 60 tòn pa Colombia, na unda e proseso di resiklahe lo tuma lugá, De Jongh a bisa. Su sosio Edison Rijna, ta agregá: Nos ta kere ku e rendimentu pa luna lo bira asta kuater bia mas tantu. P esei tambe nos ta bai kumpra un mashin ku mas kapasidat pa nos komprimí e karton i papelnan. Nos ta usa e mesun aparato aki pa près plèstik. Empake di bibida Na e hotèl, restorant i snèknan Bonrecycling ta kolektá bòternan di plèstik i bleki den kua ta bende bibida, tantu refresko komo serbes. Tras di bar tin un barí den kua tur bleki i bòter ta disparsé. Na Bonrecycling ta surti e empakenan aki, pa despues près nan den bòndunan manehabel. Selibon tin añanan kaba ta rekohé bòternan di glas den e konosido kònteinernan hel. Esaki a resultá hopi eksitoso, segun Rudsel Leito, direktor di Selibon. A logra tene pa añanan glas apart. Awor por mira tambe e bakinan grandi pa depositá glas den barionan. Dentro di poko Gobièrnu di Boneiru, huntu ku Selibon i Fundashon Tene Boneiru Limpi, tambe e otro partnernan, ta start ku e kampaña Separá bo Glas. Ta bai embolbí e poblashon boneriano tambe den e sistema separá pa kolektá sushi. Herbert de Jongh jr. a splika ku e siman aki e mashin nobo pa mula glas i kombertí esaki den santu a yega riba e isla. Edison Rijna ta agregá: Ta usa e glas mulá aki di nobo komo santu den konstrukshon. Página 5 RE-USÁ SUSHI TA UN DESAROYO EKONÓMIKO NOBO lei den kua ta pone ku empresanan riba e isla mester tene zeta sushi separá. Hendenan partikular por entregá zeta sushi grátis na e garashi di Selibon riba Kaya Industria. Bonrecycling a kuminsá tambe ta kolektá zeta usá di e sektor di horeka. Nos ta usa esaki komo kombustibel biológiko, Edison Rijna a trese dilanti. E kolektamentu di zeta di restorantnan i garashinan di outo ta hopi importante pa e bon funshonamentu di e instalashon nobo pa purifiká awa sushi na Boneiru. E bakterianan ku ta kome den e awa sushi aki no por kontra zeta sushi di outo i mashin i e zeta ku ta usa pa hasa kuminda den restorant i snèkbarnan lokal. Gobièrnu di Boneiru ta kuminsá dentro di poko ku un kampaña di informashon tokante awa sushi pa kas i unidatnan doméstiko, kaminda lo pidi pa tene e materianan aki apart. Isaac Coffie jr. di Amboina ta bisa: Glas no ta un resíduo, pero un materia prima. Partisipá na e akshon i hiba bo glas na e baki di glas! Isaac ta embahador di e kampaña di glas. Isaac Coffie jr. uit Amboina zegt: Glas is geen afval, maar een grondstof. Doe mee aan de actie en breng uw glas naar de glasbak! Isaac is ambassadeur van de glascampagne. Resiklahe di zeta Huntu ku gobièrnu i Selibon, Bonrecycling ta sòru tambe pa zeta sushi di outo i mashinnan. Ántes tabata depositá e tipo di zeta aki na e terminal di BOPEC. Awor ku esaki no por mas, Bonrecycling ta sòru pa e transporte pa Kòrsou, na unda ta prosesá esaki. Rudsel Leito di Selibon ta splika ku gobièrnu a traha un Boy Goeloe uit Tera Kora zegt: Afval scheiden is goed voor ons milieu en onze portemonnee. We beginnen met glas. Houd glas apart! Boy is ambassadeur van de glascampagne. Boy Goeloe di Tera Kòrá ta bisa: Separá shushi ta bon pa nos medio ambiente i pa nos pòtmòni. Nos ta kuminsá ku glas. Tene glas apart! Boy ta embahador di e kampaña di glas.

Página 6 FESTIVAL DI PLANTA PALU 2011 Foto credits: Derchlien Vrolijk & Junny Janga. Página 7

Página 8 SCHOON WATER VOOR NU EN LATER Afvalwater is schadelijk voor onze gezondheid en de gezondheid van de koraalriffen. Daarom behandelen we ons afvalwater sinds kort in een afvalwaterzuiveringsinstallatie. Die staat op het terrein van LVV. Tankwagens brengen het afvalwater uit uw beerput of septic tank daar naartoe. Uw medewerking is nodig om ervoor te zorgen dat de zuiveringsinstallatie goed blijft werken. Spoel een aantal stoffen en producten niet door het toilet of de gootsteen. Bacteriën Het zuiveren van afvalwater gebeurt door speciale bacteriën. Die eten de vervuiling op. Dat werkt alleen goed als we ervoor zorgen dat er geen stoffen in ons afvalwater zitten Fotocredit: Jacky Priester die deze bacteriën doden. Ook willen we geen producten in het afvalwater die verstoppingen veroorzaken. Daarbij kunt u helpen: we vragen u dringend om bepaalde stoffen en producten NIET door het toilet of de gootsteen spoelen. Dat is toch maar een kleine moeite voor een gezonde toekomst van Bonaire? De stoffen en producten waarom het gaat, staan in de lijst bij dit artikel. De meeste van deze stoffen en producten kunt u nu nog in de afvalbak voor het huishoudelijk of het bedrijfsafval doen. In de toekomst gaan we milieugevaarlijk afval apart inzamelen. Zout water Zorg er ook voor dat geen zout grondwater of zeewater in uw beerput of septic tank kan komen. Zout water is niet goed voor het zuiveringsproces. Geschreven door de Afdeling Milieu- en Natuur van DROB. Tips Het gebruik van sommige stoffen kunt u vermijden. Voor andere stoffen is er een beter alternatief dan de afvalbak. Washington Slagbaai National Park Afgewerkte olie Burgers kunnen afgewerkte motorolie gratis inleveren bij SELIBON aan de Kaya Industria (naast Warehouse). Bedrijven kunnen SELIBON bellen om afgewerkte olie tegen betaling te laten ophalen (tel: 717-8159). Habrí tur dia ku eksepshon di 25 di desèmber i promé di yanüari. Felis Pasku i Próspero Aña Nobo Frituurolie Restaurants en snèks kunnen gebruikt frituurvet of frituurolie laten ophalen door Bonrecycling B.V. (tel: 717 7510). Iedere dag geopend behalve op 25 december en 1 januari. Prettige Kerstdagen en Gelukkig Nieuwjaar Chloor Gebruik liever geen chloor maar vloeibare zeep of schoonmaakazijn bij het schoonmaken. Bubuchi Janga di Rincon ta haña mashá sabí pa mula nos glas hasié santu. Santu ta skars riba nos isla. Tira bo glas den e baki di glas! Bubuchi ta embahador di e kampaña di glas. Bubuchi Janga uit Rincon vindt het slim om ons glas te vermalen tot zand. Zand is schaars op ons eiland. Gooi uw glas in de glasbak! Bubuchi is ambassadeur van de glascampagne. Merel What if we change

Página 9 JUNIOR RANGERS DI STINAPA A DUNA PRESENTASHON NA ARUBA Durante un workshop ku Dutch Caribbean Nature Alliance (DCNA) a organisá pa di tres aña konsekutivo, departamentu di edukashon di STINAPA a duna un presentashon komo e pionero di edukashon di naturalesa. E workshop aki tabata pa tur e departa- mentunan di edukashon di e parkenan nashonal di Aruba, Boneiru, Kòrsou, Saba i Sint Eustatius. E instansianan aki a sinta huntu pa traha riba un struktura pa e aktividatnan edukativo despues di skol. Komo ku Boneiru ta un pionero riba Michel Meye Nasé na Boneiru riba 5 di yanüari 1979. Aktualmente Michel ta traha komo Ranger di Bonaire National Marine Park. E rason ku mi a bin traha na STINAPA ta pa yuda protehá i konservá nos naturalesa. Nos mester hasi esaki pa nos futuro i tambe pa futuro generashon nan. Si nos no hasi esaki, den algun aña nos no por disfrutá di nos naturalesa mas. Personalmente mi ta un pèrsona ku ta gusta laman masha hopi mes i prinsipalmente esun ku ta rondoná nos isla. Pa e motibu aki mi ta haña hopi importante pa protehá i konservá nos naturalesa i e laman ku nos tin. Masha poko pais òf islanan den Karibe tin un bida marino asina bunita manera nos tin akinan na Boneiru. Komo un Ranger, mi trabou ta hopi importante p ami den tur aspekto, pasobra mi ta protehando nos naturalesa i spesialmente nos bida marino i henter e área rònt di nos dushi i bunita isla. WONINGVERZEKERING. GEEN HUISVERZEKERING. Van de schommelstoel die u van oma heeft geërfd, tot de geborduurde kussentjes en de mooie sieraden. De RSA woningverzekering verzekert ook de kleine spulletjes, omdat wij begrijpen dat het juist dìe kostbaarheden zijn die uw huis maken tot wat het is: uw eigen stekje. Verzeker nu uw woning en uw waardevolle spullen tegen HI ½RERGMtPI KIZSPKIR ZER SRHIV QIIV [EXIVWGLEHI diefstal of brand en ontvang een ¾MROI OSVXMRK op een taxatierapport door een professionele woningtaxateur. edukashon di naturalesa; a hiba tambe den su delegashon kuater hóben di Jong Bonaire ku ta forma parti di e programanan di Junior Rangers i tambe Tribonnan di Boneiru. Esakinan ta dos programa ku STINAPA ta ofresé pa e hobennan ku ta bai Jong Bonaire. E programa di Junior Ranger ta un programa ku STINAPA ta ofresé na hóbennan di 14 pa 18 aña di edat. E programa tin un durashon di 8 luna. Durante di e periodo aki, e hóbennan ta haña diferente lès manera: Geologia básiko, informashon i historia di parkenan, identifikashon di para i mata komo tambe di piská i koral. Tambe nan ta risibí informashon di mekániko básiko, nan ta siña kore boto i mara kabuya. Nan ta haña un sentido di protekshon di naturalesa i ta komprondé e importansha di konservá e habitatnan. Na final, si e hóben a keda den e programa i a pasa tur kurso ku éksito, e ta haña su sertifikado pa buseo i tambe su sertifikado di Junior Ranger. STINAPA a krea tambe un otro kurso un poko mas kòrtiko pa hóbennan di 13 pa 15 aña. E kurso yama Tribonnan di Boneiru i e tin un durashon di nuebe siman. Durante e periodo aki e hóbennan ta risibí hopi informashon tokante bida bou di awa. E ta siña e importansha di e tribon. Den e programa aki ta usa e bestia di laman, Tribon komo e as pa atraé e konsentrashon di e hóbennan i asina subinan komprenshon i eksperensha pa e tema di protekshon di bida bou di awa. Den e aktividat aki e hóbennan ta haña lès di teoria i tambe nan ta bai snòrkel. Na final e hóbennan ta risibí un sertifikado. E hóbennan ku a bai Aruba ta dos Junior Ranger/PADI; Rayen Seraus i Gideon Goedgedrag. I dos Tribon di Boneiru; Marven Molina i Percy Prudencia. E hóbennan aki a duna un presentashon di powerpoint kaminda nan a laga esnan presente wak kua ta tur e lèsnan ku nan a pasa den pa nan por tin e sertifikado di un Junion Ranger/PADI awe. Durante di e aktividatnan di e workshop e hóbennan a fungi komo mèntòr pa e muchanan di Aruba ku tambe a partisipá. A tene e aktividatnan na Parke Nashonal Arikok di Aruba i tambe a bai snòrkel na Mangel Halto. E hóbennan di Boneiru a laga un bon impreshon atras i sigur nan ta bon ehèmpel pa otro hóbennan. Di parti di STINAPA nos por wak atras na un workshop eksitoso kaminda nos hóbennan a bria ku nan bon manera i nan aktitut positivo pa konservashon di naturalesa. Danki speshal ta bai na Jong Bonaire i e mayornan di e hóbennan. Nan tur a kooperá di tur forma ku departamentu di edukashon di STINAPA, NME ku e biahe aki a bira un èksito. Onnie Emerenciana uit Nikiboko zegt: Vijftien procent van ons afval bestaat uit glas. Als we dat apart houden groeit de afvalberg minder snel. Houd glas apart! Onnie is ambassadeur van de glascampagne. Onnie Emerenciana di Nikiboko ta bisa: Diesinku porshento di nos shushi ta konsistí di glas. Si nos tene esei apart, e seru di shushi ta krese ménos lihé. Tene glas apart! Onnie ta embahador di e kampaña di glas.

Página 10 SEPARÁ BO GLAS; GLAS TA BALIOSO Glas ta un material presioso. Tur dia nos ta hasi uso di dje. Den tur forma i midí. I tur dia nos ta bent é afó. Pasobra hopi opheto di glas ta sirbi komo material di empake. Tin di nan ta kontené serbes òf otro tipo di bibida dushi. Òf bo ta haña glasnan ku ta kontené bonchi, kèchup òf djèm aden. Pero una bes e bonchinan ta den wea, òf e serbes den nos barika, nos ta benta e bòter òf e pòchinan di glas den kos di sushi. I esei nos ta yama desperdisio. Pasobra glas no ta sushi, pero materia prima. E no ta inútil, pero e ta balioso. Pa kiko mester separá glas? Nos no ta para ketu, pero kasi tur produkto ku nos ta importá sea tardi òf tempran ta bin terminá riba e seru di sushi na lèntfel. Ta trata aki di mas o ménos 20 mion kilo di sushi pa aña. Un gran parti di e sushi aki, kasi 15%, ta konsistí di glas. Esaki ta kasi mesun tantu ku un mitar vèlt di bala ku riba dje un kapa di splenter di glas di mas o ménos un meter haltu. Mitar di e kantidat di e glas aki ta prosedente di restorant, bar i snèknan, miéntras ku otro mitar ta prosedente di bibiendanan. Tambe for di bo kas. Si nos sòru pa tur e glasnan aki no yega mas riba lèntfel e ora ei nos ta skor tripel: E seru di sushi no ta krese asina lihé mas. Nos por usa e glas di nobo. Nos isla ta bira mas limpi. Si nos tene glasnan separá, e ora ei lèntfel ta yena muchu mas poko poko. I esei ta importante, pasobra unda nos ta benta nos sushinan si lèntfel ta yen? Abo kisas por sa di un sitio kaminda por benta 20.000.000 kilo di sushi pa aña? Tres paso simpel Traha na usamentu bèk di glas i un isla mas limpi no ta difísil. Ta tres paso simpel mester pa esaki: Paso number 1: Tene glas separá for di sushi di kas. Paso number 2: Pone e glas den un tas òf un kaha. Paso number 3: Hiba glas na e baki di glas. Si bo ta tene glas separá, djis pensa riba lo siguiente. Spula e glas. Kita e tapa, dòpi, kòrki, etc. for di e glas i e pòchinan. Pa por usa e glas di nobo nos tin mester di solamente e glas. Sobrá nò. E etikètnan por keda riba e glasnan Tep Den komienso ta kuestion di kustumbrá un poko ku e asuntu di tene glas separá. Ta p esei pone un tas di kompra fuerte òf un kaha ( ku por dobla) na un sitio bon visibel den bo kushina banda di e kos di sushi. Warda e glasnan ku bo a separá den esakinan. E tas òf e kaha ta masha ideal pa bo bai kuné na e baki di glas. E baki di glas ta stashoná den bisindario di super i minimarketnan. Bo ta benta e glasnan den e baki i despues bo por usa bo tas òf e kaha pa bo bai hasi bo kompranan. Esaki ta útil i ta bon pa medio ambiente, pasobra asina bo no tin mester di e sakunan di plèstik mas pa hasi kompra. Bo ta rekonosé e baki di glas na e koló hel i na e logo di kampaña. Tin un baki di glas tambe den bo bisindario. Uso bèk komo santu Nos por usa glas di nobo. Ku un mashin nos ta mula mas despues e splenternan di glas te ora nan bira partinan masha chikitu manera santu. E parti sorpresivo ta ku e partinan chikitu di glas aki tambe lo keda usá komo santu. I esei ta importante, pasobra kasi nos no por generá santu mas riba nos isla. E glas garná chikitu chikitu por keda usá por ehèmpel pa traha semènt. Òf pa traha kaminda. Di e manera aki sushi ta bira un materia prima balioso! Algun aña pasá ya e restorant, bar i snèknan a kuminsá ku separashon di glas pa benta afó. Esei ta kanando bon. E glas ta bai den kònteinernan spesial koló hel. Selibon ta piki e glas semanalmente i ta hib é pa e mashin di mula glas. Bo glas tambe ta resultá ei nan. Kiko esaki ta kosta nos? E kolektamentu apart di glas no ta kosta bo nada. E glas mulá ta trese aweró sèn den kaha, pasobra nos ta bendé komo santu. Asina nos ta kubri e gastunan di piki i mula e glasnan. Tenementu separá di glas ta kosta un tiki esfuerso. Pero si nos no hasi e esfuerso aki, nos lo mester habri pronto un lèntfel nobo. I esei ta kosta nos masha hopi plaka. E kampaña Separá bo Glas ta un inisiativa di e entidat públiko Boneiru, den koperashon ku Selibon N.V. i Fundashon Bon Kousa. E akshon ta keda hasí posibel tambe danki na STINAPA Boneiru i FESBO. Bo tin reakshon? Tuma kontakto ku Selibon N.V., telefon: 717-8159.

Página 11 LEVER AFGEWERKTE OLIE IN BIJ SELIBON Ons bestuurscollege heeft regels vastgesteld voor het omgaan met afgewerkte olie. Afgewerkte olie moet apart worden gehouden van het overige afval. En dat is niet voor niets. We weten allemaal hoeveel schade olie kan aanrichten. Denk maar aan rampen met olie uit boortorens of uit tankers. Ook een klein beetje olie doet al veel kwaad. Iedereen heeft wel eens gezien hoe een druppel olie in water zich onmiddellijk verspreidt over een grote oppervlakte. Één druppeltje olie kan zo honderden liters water vervuilen. Het bestuurscollege heeft op basis van de Eilandsverordening afvalstoffen bepaald dat afgewerkte motorolie door huishoudens apart moet worden gehouden van het overige huishoudelijk afval. Particulieren kunnen hun afgewerkte olie gratis afgeven bij Selibon aan de Kaya Industria, naast Warehouse op werkdagen van 7.00 uur tot 16.00 uur. Direct achter het hek staat een opslagtank in de vorm van een reusachtige verpakking van motorolie waarin u de afgewerkte olie kunt gieten. Selibon laat de afgewerkte motorolie afvoeren naar Curaçao waar het milieuveilig wordt verwerkt. Welke olie zijn afgewerkte olie? Afgewerkte olie is de oude olie uit motoren van auto s, schepen en andere machines. Als u zelf de olie van uw auto of boot verwisselt, vang dan de afgewerkte olie op en bewaar het in een jerrycan of iets dergelijks. De olie mag niet in de bodem of in het water terecht komen. Doe de afgewerkte motorolie nooit in uw afvalcontainer! Verpakkingen met afgewerkte olie komen uiteindelijk net als al het andere afval op de landfill terecht. De verpakking kan daar kapot gaan en de olie kan door de afvalberg in de bodem en in het grondwater terecht komen. Van daaruit kan de vervuiling zich verder in onze leefomgeving verspreiden. In afgewerkte motorolie komen stoffen voor die vervuilend, giftig of kankerverwekkend zijn. U mag afgewerkte olie mag ook niet door de gootsteen of het toilet spoelen. Veel huizen op ons eiland hebben een beerput waardoor het afval-water, en alles wat daarin zit, in de bodem en het grondwater komt. Bovendien wordt sinds kort een flink deel van ons afvalwater schoongemaakt. Afvalwater uit beerputten en septic tanks dat door tankauto s is opgehaald, wordt naar een afvalwaterzuiveringsinstallatie gebracht. Die staat op het terrein van LVV. De speciale bacteriën in die zuiveringsinstallatie eten de vervuiling op. Maar ze kunnen hun werk niet goed doen of gaan zelfs dood als er olie of vet in het afvalwater zit. Allemaal redenen om afgewerkte olie apart te houden. verhalen op hun klanten. De vervuiler betaalt immers. Dat betekent bijvoorbeeld dat een servicebeurt aan een auto in een garagebedrijf iets duurder wordt. E korant aki a bira posibel danki na: Deze krant werd mede mogelijk gemaakt door: STINAPA Bonaire Voor meer informatie: Afdeling Milieu en Natuur van DROB (tel: 717 8130) of SELIBON N.V. (tel: 717 8159). Hubert Evertsz di Nort Saliña ta haña ku nos por usa nos glas bon komo materia prima den konstrukshon. Spar bo glas i hib é na e baki di glas. Hubert ta embahador di e kampaña di glas. Hubert Evertsz uit Nort Salina vindt dat ons glas prima als grondstof in de bouw kan worden gebruikt. Spaar al uw glas op en breng het naar de glasbak. Hubert is ambassadeur van de glascampagne. Karko Bonaire Aparte regeling voor bedrijven Bedrijven waar afgewerkte olie vrijkomt, zoals garages, mogen afgewerkte olie alleen nog afgeven aan een erkend inzamelbedrijf. Daarvoor moeten ze Selibon bellen. Die zorgt ervoor dat de afgewerkte olie wordt opgehaald. Het inzamelen, opslaan, transporteren en verwerken van afgewerkt olie kost geld. Voor het milieuveilig verwijderen van afgewerkte motorolie wordt daarom met onmiddellijke ingang 27 dollarcent per liter in rekening gebracht aan bedrijven. De bedrijven mogen de kosten WWF NL Carib Inn MCB Gouvernement Bonaire Digicel Selibon Telbo NV RBTT Bank TCB RSA Administratiekantoor Brandaris B.V. Redactie: Elsmarie Beukenboom & Derchlien Vrolijk Vormgeving: Bonaire Communication Services N.V. Drukwerk: DeStad Drukkerij, Curaçao Distributie: Post NV Redakshon: Elsmarie Beukenboom i Derchlien Vrolijk Kompaginashon: Bonaire Communication Services N.V. Imprenta: DeStad Drukkerij, Curaçao Agensia distribuidor: Post NV STINAPA Bonaire, telefoon: 717-8444, fax: 717 7318, email: info@stinapa.org, website: www.stinapa.org, adres: Barcadera z/n, Bonaire

Página 12 FAMIA REAL A BAI KEIRU DEN PALUNAN DI MANGEL NA LAC Riba e delaster dia di óktober di e aña aki, tra i mèrdia, tabata tin un grupo di hende ansiosamente pará riba kaminda pa bai Cai ta warda bùsnan ku miembronan di Famia Real yega. Ta su Mahestat Reina Beatrix pèrsonalmente a pidi pa pone Lac riba su programa. STINAPA tabata e anfitrión di e bishita. Pa prepará pa e bishita tabata tin diferente reunion; adelantá mester a bisa ta ken ta bai tei presente, kiko nan ta bai hasi, a kore e ruta den e palunan di mangel ku boto i a tuma nota di kuantu minüt kada Foto credits: Susan Davis - Extra parti lo a tuma. E delegashon lo a keda 45 minüt na Lac. E delegashon di STINAPA ku a risibí La Reina tabata Diana St. Jago, Desiree Croes i Elsmarie Beukenboom. Den e bahia tabata tin Joi Jenkins, na Cai tabata Cymbert Sances i na Bok i Coco tabata Gevy Soliana i Sabine Engel. E enkuentro a tuma lugá na e establesamentu yamá Mangrove Info & Kayak Center. Despues di a presentá esnan presente na e delegashon Real, Elsmarie a splika ku STINAPA ta manehá e área di Lac. Ku e bahia a bira masha popular i ku tin diferente usadó; esnan tradishonal ta e piskadó, después windsurf a bira popular i tambe kayakmentu i sambuyamentu. Riba dianan ku tin barku di turista ta masha hopi hende tin na Sorobon. Ku nan tur STINAPA tin su man yen ku Lac. Ku yudansa di WNF awor STINAPA tin un Ranger dediká na Lac. Pero ku e retonan ku tin ku e bahia ta hopi grandi i ku e fundashon su fondonan no ta yega pa manehá e área. Después e delegashon a bai den boto ku motor ku ta traha ku energia solar. La Reina a gosa masha tantu mes. El a keda impreshoná ku e bunitesa di e área. Na yegada bèk na Bok i Coco Elsmarie a puntra La Reina si e ke wak un karko bibu. Gevy i Sabine tabata kla pará i a mustra La Reina dos tipo di karko. Tempu tabata muchu kòrtiku i no por a papia masha kos. La Reina a ekspresá ku e ta sumamente orguyoso di ta Mama Protektor (Bescherm Moeder) di e naturalesa di tur e seis islanan di Karibe Ulandes i ku por konta kuné na tur momento. Skirbí pa Elsmarie Beukenboom