rapporteur: ir. J. F. van Mierlo TNO-IBBC
Wonen in de kou? 110 Rotterdam, 1985 r(br Stichting Bouwresearch
Het doel van de Stichting is het coördineren, stimuleren en begeleiden van speurwerk op het gebied van de bouwvoorbereiding, de bouwtechniek en de bedrijfstechniek in de bouwnijverheid, alsmede de. verbreiding van de resultaten daarvan, zowel ten behoeve van de opleiding als tot de vorming van kennis bij het bouwen. De Stichting verstrekt opdrachten aan researchinstituten; zij vormt stuurgroepen en studiecommissies voor onderwerpen die zij in opdracht geeft. De Stichting en degenen die aan deze publikatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verwerken - volgens de huidige stand van wetenschap en techniek - van de in deze publikatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten de mogelijkheid dat zich toch onjuistheden in deze publikatie zouden bevinden. Degene die van deze publikatie gebruik maakt, aanvaardt daarvoor het risico. De Stichting sluit, mede ten behoeve van al degenen die aan deze publikatie hebben medegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van deze gegevens. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Stichting Bouwresearch. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the Stichting Bouwresearch.
-3- INHOUD 1 2 2. 1 2. 2 2. 2.1 2. 2.2 2. 2.3 2. 2.4 2. 3 2. 4 2. 5 2. 6 3 3. 1 3. 2 3. 3 3. 3.1 3. 3.2 3. 3.3 3. 4 3. 5 3. 6 3. 7 3. 8 3. 9 3.10 4 WOORD VOORAF SAMENVATTING SUMMARY INLEIDING HET BINNENKLIMAAT EN DE BEHAAGLIJKHEID PROCESSEN DIE ENERGIE AFVOEREN De warmtestromen door de bouwconstructies Het warmteverlies door het afvoeren van ventilatielucht Energieverlies door ventilatielucht Onregelmatigheden in de ventilatie Energieverlies door de verdamping van water Energieverlies door ventilatie ten behoeve van de c.v.-ketel Het energieverlies door de afvoer van warm water Het energieverlies door de verlichting en de werking van apparaten De afvoer van energie door het verwijderen van vuilnis Samenvatting PROCESSEN DIE ENERGIE OPLEVEREN Het verbranden van brandstoffen Vaste brandstoffen Gas en olie De kachel De c.v. Blokverwarming, wijkverwarming en stadsverwarming De vrijkomende warmte uit elektriciteitsverbruik en van warm water Warmteterugwinning uit ventilatielucht Passieve zonne-energie Zonnecollectoren Windmolens De aanwezigheid van mensen Samenvatting DE ENERGIEBALANS 9 11 12 15 19 24 24 25 25 27 28 28 29 30 32 34 35 35 37 38 38 38 41 42 42 43 47 52 54 55 56 5 HET VERMINDEREN VAN HET ENERGIEVERBRUIK 59 5. 1 De factoren die de hoeveelheid energieverlies vanwege ruimteverwarming bepalen 60
-4-5. 1.1 5. 1.2 5. 1.3 5. 2 5. 3 Verkleining van het buitenoppervlak Vergroting van de warmteweerstand Verlaging van de binnentemperatuur De factoren die de hoeveelheid energieverlies vanwege de ventilatie bepalen Voorbeelden van innovatief denken 60 62 66 67 67 6 HET VERMINDEREN VAN DE HOEVEELHEID OP TE WEKKEN ENERGIE 69 6. 1 6. 2 6. 3 6. 4 6. 5 6. 6 7 7. 1 7. 2 7. 3 7. 4 7. 4.1 7. 4.2 7. 4.3 7. 5 7. 5.1 7. 5.2 7. 5.3 7. 5.4 7. 6 7. 6.1 7. 6.2 7. 6.3 7. 7 7. 7.1 7. 7.2 7. 7.3 7. 8 7. 8.1 7. 8.2 7. 8.3 7. 8.4 7. 9 7.10 7.11 7.12 De ketel De leidingen De radiatoren De regeling Het onderhoud Samenvatting MAATREGELEN VOOR ENERGIEBESPARING De keuze van de woning De keuze van de leefstijl Besparing zonder investering Buitenwanden Behandeling aan de binnenzijde Behandeling in de spouw Behandeling aan de buitenzijde Ramen en deuren Houten ramen en kozijnen Stalen ramen en kozijnen Borstweringen Luiken Vloeren De begane-grond vloer De vloer van de verdieping De zoldervloer Daken Platte daken Pannendaken met een dampremmende laag Pannendaken zonder een dampremmende laag Kierdichting Kieren rond kozijnen Kieren rond ramen en deuren Kieren in wanden en daken Luchtdichtheid Beheersing van de ventilatie Bouwkundige omstandigheden De verwarmingsinstallatie De zon 70 71 72 73 76 76 78 78 80 82 83 84 85 86 86 87 88 89 89 90 90 92 93 94 94 95 95 97 97 97 99 100 102 103 104 105 8 KOSTEN EN BATEN VAN HET NEMEN VAN MAATREGELEN 106 8. 1 8. 2 8. 3 Argumenten voor energiebesparing Maatregelen in de leefwijze De berekening van de terugverdientijd 106 107 108
-5-8. 4 8. 5 8. 6 8. 6.1 8. 6.2 8. 6.3 8. 6.4 8. 6.5 8. 7 8. 8 8. 8.1 8. 8.2 8. 8.3 8. 8.4 8. 8.5 8. 8.6 8. 8.7 8. 8.8 8. 9 De vermindering van het gasverbruik door het toepassen van isolatie De kosten van energiebesparende maatregelen Maatregelen aan de verwarmingsinstallatie Het schoonhouden van de ketel De economiser De VR-ketel De HR-ketel Het isoleren van leidingen Maatregelen in verband met tocht en ventilatie Maatregelen in verband met warmtetransmissie Dubbelglas Voorzetramen Buitenwanden Hellende daken Platte daken Vloer woonkamer Isolatiepanelen bij de radiatoren in de woonkamer Warmteschilden bij de radiator Samenvatting terugverdientijden 109 111 112 112 112 112 123 114 115 115 115 116 116 117 118 118 119 120 9 DE VOLGORDE VAN HET NEMEN VAN MAATREGELEN 9. 1 De leefwijze 9. 2 De keuze van de woning 9. 3 Technische maatregelen 9. 3.1 Het beperken van tocht 9. 3.2 Het beperken van verliezen in de verwarmingsinstallatie 9. 3.3 Het beperken van de warmteverliezen vanuit de woning 122 122 123 124 124 124 126 10 10. 1 10. 2 10. 3 11 11. 1 11. 2 11. 3 11. 4 11. 4.1 11. 4.2 11.4.3 OVERWEGINGEN ROND ENERGIEBESPARING De omvang van de besparingen Blijf verstandig Verkeerde zuinigheid OVERHEID EN ENERGIE Het overheidsbeleid en de energie Het programma isolatie bestaande woningen De eisen voor de isolatie van de nieuwbouw Subsidie voor energiebesparende maatregelen De HR-ketel Warmte-isolatie van de huurwoning Warmte-isolatie voor de eigen woning 126 126 127 127 131 131 132 133 134 134 134 140
-6-11. 4.4 12 12. 1 12. 2 12. 3 12. 4 12. 5 12. 6 12. 7 12. 8 12. 9 1 2 Inlichtingen ONDERWERPEN VOOR VERDERE ACTIE Het milieu Het huisvestingsniveau De zuinige en toch droge woning Ontwikkelingen voor verdere energiebesparing Verbetering van bestaande woningen De brandveiligheid van woningen Onderzoek in andere disciplines De juridische consequenties van schade Voorlichting aan bewoners BIJLAGEN HET S.I.-STELSEL ISOLATIE, BEHAAGLIJKHEID EN ENERGIE- VERBRUIK 140 142 142 143 143 144 144 145 145 145 146 149 152 2. 1 2. 2 2. 3 Isolatiematerialen Spouwen Isolatie en NEN 1068 2. 4 De afwijkingen van de theoretische aannamen 2. 5 De isolatie van leidingen 3 DE BINNENTEMPERATUUR EN HET AANTAL GRAADDAGEN 4 WATER, LUCHT EN ENERGIE 5 HET ENERGIEVERLIES DOOR VENTILATIE 6 HET VERBRANDINGSPROCES 6. 1 De verbranding van aardgas en de afvoer van condenswater 6. 2 De verbranding van olie 6. 3 De verbranding van kolen 152 157 159 163 165 168 173 176 177 177 180 181 7 DE VENTILATIE IN DE STOOKRUIMTE 182 8 ENERGIEVERBRUIK VOOR HET VERWARMEN VAN WATER VOOR EEN GEZIN VAN 4 PERSONEN 184 9 GEMETEN VERBRUIKSCIJFERS VAN ENERGIE 185 9. 1 Het cijfermateriaal 185 9. 2 De voorbeelden en hun eigenschappen 189 9. 3 Vergelijking van de verbruikscijfers in de verschillende situaties 190 9. 4 De volgorde van de verbruikscijfers en van de woonsituaties 191
-7-9. 5 De verbruikstoename en de eigenschappen van de woonsituatie 192 9. 6 Conclusies 193 9. 6.1 Vergelijking van de verbruikscijfers uit 9.3 193 9. 6.2 De volgorde van de woonsituaties uit 9.4 193 9. 6.3 De eigenschappen van de woonsituaties uit 9.5 194 9. 7 Verbruikscijfers in nieuwe woningwetwoningen 195 10 DE ENERGIEKOSTEN 197 11 DE ZON IN DE BILT 200 Ilo 1 De hoeveelheid zonneschijn 200 Ilo 2 De stand van de zon 202 Ilo 3 De effecten van de zonneschijn 206 12 DE WINDSNELHEDEN 210 13 LITERATUUR 215