N A A R E E N D O O R L O P E N D E L E E R L I J N PAT I Ë N T V E I L I G H E I D Advies en plan van aanpak om leren rondom patiëntveiligheid te borgen in het medisch en verpleegkundig onderwijs oktober 2011 MBOOA Zilvermos 3 3994 LB Houten Tel.: 06 50592669 info@mbooa.nl www.mbooa.nl
I N H O U D S O P G A V E Inhoudsopgave... 2 Samenvatting... 3 1. Inleiding... 7 1.1. Aanleiding... 7 1.2 Doelstelling en beoogd resultaat... 7 1.3 De opdracht... 7 1.4 Aanpak... 8 1.5 Vooraf: kaders van het project... 8 2. Huidige situatie... 10 2.1 Inleiding... 10 2.2 Organisatie van medisch en verpleegkundig opleiden... 10 2.3 Stand van zaken patiëntveiligheidsleren... 12 2.4 Onderwijsprogramma s, leermateriaal en leerinitiatieven: voorbeelden... 15 3. Conclusies: voorwaarden implementatie en borging... 17 3.1 Inleiding... 17 3.2 Onderwijskundige implementatievoorwaarden veiligheidsleren... 17 3.3 Ervaren succesfactoren voor implementatie... 18 3.4 Voorwaarden voor borging... 19 3.5. Ervaren knelpunten en belemmeringen: implementatierisico s... 20 4. Conclusies: behoeften en wensen... 22 4.1 Inleiding... 22 4.2 Behoeften en wensen patiëntveiligheidsleren... 22 5. Aanbevelingen: naar doorlopende leerlijn... 24 5.1 Inleiding... 24 5.1 Doelgroepen en contexten veiligheidsleren... 24 5.2 Verbinden van leren en leercontexten: doorlopende leerlijn(en)... 25 5.3 Kenmerken doorlopende leerlijn(en) patiëntveiligheid... 25 6. Vervolg: plan van aanpak... 28 6.1 Inleiding... 28 6.2 Actieplan... 28 6.2 Landelijk stimuleringsprogramma en ondersteuningsstructuur... 31 6.3 Opzet programma en structuur... 32 6.4 Rollen... 34 6.5 Discussie... 36 Bronnen... 37 Bijlage 1: Geraadpleegde personen en instanties... 38 Bijlage 2: Relevante conclusies/aanbevelingen uit bestaande rapporten, kort samengevat... 40 Bijlage 2: Relevante conclusies/aanbevelingen uit bestaande rapporten, kort samengevat... 40 Bijlage 3: Kansen en ideeën veiligheidsleren... 43 Borgen van leren rondom patiëntveiligheid in het medisch en verpleegkundig onderwijs 2
S A M E N V A T T I N G Aanleiding De NFU heeft van het VMS-programma de opdracht gekregen om het project borging van patiëntveiligheidsleren op zich te nemen en zich tot taak gesteld met aanbevelingen te komen en te stimuleren dat leren rondom patiëntveiligheid door relevante onderwijspartners kan worden geïmplementeerd in de onderwijspraktijk. Patiëntveiligheidsonderwijs dient gemeengoed te worden. Hiertoe is met input van relevante partijen in een korte tijd voorliggend implementatieplan ontwikkeld. Het uitgevoerde project dient bij te dragen aan de algemene doelstelling van het VMS-project: Het borgen van risicobewustzijn, patiëntveiligheidsdenken en handelen, kennis en instrumenten. In dit specifieke project betreffende leren wordt dit beoogd door: Het doen van aanbevelingen voor de implementatie van patiëntveiligheidsleren Het stimuleren van implementatie van patiëntveiligheid(sleren) in onderwijs & opleiding Huidige situatie met betrekking tot veiligheidsleren Het draagvlak en het enthousiasme om aan veiligheidsleren te werken is groot en er is een goed urgentiebesef ten aanzien van het thema. Er bestaan diverse goede voorbeelden van leerprogramma s en instrumenten. Het moment om aan verbetering van veiligheidsleren te werken is dus goed. Echter (nog) niet alle aanbevelingen uit de al uitgevoerde inventariserende studies naar onderwijs en opleiding rondom patiëntveiligheid (zie o.a. bijlage 2) zijn opgepakt. Er kan geconstateerd worden dat onderwijsinstanties vooral afzonderlijk bezig zijn met ontwikkelen van diverse leerprogramma s en middelen. Daarnaast kan geconcludeerd worden dat structuur en samenhang in het leren rondom patiëntveiligheid vooralsnog ontbreken. Het oogt fragmentarisch en er lijkt weinig opbouw en samenhang te zitten tussen de diverse programma s. Ook lijkt de regionale samenwerking met de OOR-, hbo- en mbo-partners vooralsnog afwezig en/of niet optimaal. Voor wat betreft medische vervolgopleidingen zijn wetenschappelijke verenigingen en OOR s druk doende met de invoering van hun gemoderniseerde curricula en zijn hebben hier hun handen vol aan. De invulling van de algemene competenties, waarin patiëntveiligheid een plek zou kunnen krijgen, verschilt per specialisme (eigen programma s of via het disciplineoverstijgend onderwijs in de OOR, al dan niet verplicht). Voor wat betreft de invulling en levenslang leren (activiteiten voor de zittende professie) verschilt het urgentiebesef en risicobewustzijn per specialisme. Diverse factoren kunnen bijdragen aan verhoogd risicobewustzijn, wat helpt bij de implementatie van veiligheidsleren. Diverse respondenten geven aan veel centraal opgelegd te krijgen en ervaren daardoor weinig ruimte voor eigen invulling. De gezamenlijke hbo-opleidingen verpleegkunde hebben patiëntveiligheid expliciet opgenomen als thema in de body of knowledge van de opleiding. De verdere invulling, inhoud, vormgeving en uitvoering ervan bepalen de hogescholen zelf. Zijn hier vooral afzonderlijke mee bezig. De situatie van de mbo-opleidingen verpleegkunde is onduidelijk. Een quickscan-onderzoek vanuit het VMS-veiligheidsprogramma (VMS Veiligheidsprogramma, 2011) toont aan dat vrijwel alle responderende ziekenhuizen hard aan de slag zijn met de tien thema s. Merendeel van de responderende ziekenhuizen geeft aan eind 2012 een VMS te hebben gerealiseerd (VMS, 2011). In veel ziekenhuizen vinden leer- en verbeteractiviteiten plaats rondom incidentmelding. Diverse afdelingen binnen ziekenhuizen voeren acties uit ten behoeve van kwaliteitsverbetering en patiëntveiligheid. Ten aanzien van beschikbare programma s, leerinitiatieven en materiaal kan geconcludeerd dat er voor alle leerfasen (basis-, vervolg-, verdiepingsopleiding en levenslang leren) goede ingrediënten om tot een samenhangend pakket voor veiligheidsleren te komen. Borgen van leren rondom patiëntveiligheid in het medisch en verpleegkundig onderwijs 3
Implementatievoorwaarden Voor het implementeren en borgen van veiligheidsleren is een aantal voorwaarden te formuleren, waaronder: Onderwijskundige ontwerp- en uitvoeringscriteria: Eenduidige content, doelen, uitkomsten formuleren Zichtbaar maken, integreren in en voortbouwen op bestaande curricula Integraal, continu (herhaling) aanbieden in continuüm: eerst sensitizing (kennis en begrip) later toepassing Zorgdragen voor een veilige, ondersteunende, uitdagende omgeving Betrekken en scholen docenten, opleiders, werkvloer Contextgebonden dus: multidisciplinair en praktijkleren (direct toepassen) Ervaren succesfactoren: Leiderschap bij het management Doelen en plannen (Inspectie, VMS, NFU, Ziekenhuis) koppelen en verbinden aan onderwijs/opleiding: studenten laten deelnemen aan projecten en organisatieleren Bewerkstelligen van (verdere) verandering houding, gedrag, cultuur (onder andere: blamefree, gelijkheid, feilbaarheid, geen domeindenken). Patiënt echt centraal stellen: leren kennen, band krijgen, integrale blik op de patient Toetsen, beoordelen en certificeren Implementatierisico s Voorwaarden voor borging Formeel vastleggen van inhoud en doelen in raam- en opleidingsplannen Certificeren, toetsen en evalueren van veiligheidsleren Niet receptieve (ontbreken urgentiebesef, risicobewustzijn) docenten, opleiders en werkvloer (inclusief leidinggevenden). Vereiste cultuur is (nog) niet aanwezig. Initiëren en uitvoeren van praktisch haalbare activiteiten Relatie met context/werkpraktijk mist in de dagelijkse werkpraktijk. Integreren in visitaties Geen trekkers en rolmodellen in de organisatie Behoeften en wensen Onderstaande weergave van de meeste genoemde behoeften en wensen geeft aan hoe het werkveld zelf denkt over hoe de implementatie en het borgen het beste gerealiseerd kan worden. Het vormt tevens de basis voor een plan van aanpak hiervoor. Landelijk competenties patiëntveiligheid borgen in Docentenprofessionalisering content, eindtermen en opleidingsplannen (per Centraal ontwikkelen en ondersteunen teamtrainingen opleidingsfase/doelgroep) (CRM) (inclusief aandacht voor multiprofessionele Ontsluiten bestaande programma s, leermiddelen communicatie) Faciliteren, ondersteunen uitwisselen en samenwerking Toetsen en certificeren veiligheidsonderwijs (waaronder samen, landelijk leermateriaal en casuïstiek ontwikkelen Aanbeveling: naar doorlopende leerlijnen Om meer samenhang, structuur en continuïteit aan te brengen in patiëntveiligheidsleren, wordt aanbevolen veiligheidsleren in leerfasen en voor en door diverse doelgroepen met elkaar te verbinden. Er dient op verschillende fronten verbinding worden aangebracht: verbinden van veiligheidsleren dat nu fragmentarisch, in de verschillende opleidingsfasen, en niet in samenhang wordt aangeboden verbinden van formeel onderwijs/opleiding met organisatieleren en informeel werkplekleren verbinding tussen leerfasen: zorgen voor blijven leren, continue aandacht voor veiligheidsleren verbinden aan context en werkpraktijk verbinden aan reguliere, (medische) content, in de huidige opleidingen Borgen van leren rondom patiëntveiligheid in het medisch en verpleegkundig onderwijs 4
Verbinding kan worden bewerkstelligd door met betrokken partijen te werken aan de ontwikkeling van een doorlopende leerlijn patiëntveiligheid. De leerlijn kent een aantal specifieke kenmerken, waaronder: eenduidige basiscontent voor diverse opleidingsniveaus, -fasen en organisatieleren (als basis hiervoor kan de WHO-curriculumguide on patient safety worden gebruikt), integraal herhaaldelijk aanbieden, starten met kennis en bewustwording en vervolgens integreren in de praktijk). Om het veiligheidsleren goed te laten beklijven, dient ook de context van de werk(leer)praktijk parallel aan de ontwikkeling van de leerlijn te worden klaargemaakt voor veiligheidsleren. Plan van aanpak implementatie en borging van patiëntveiligheidsleren Het draagvlak en het enthousiasme om aan veiligheidsleren te werken is groot. Zaak is nu samenhang en structuur aan te brengen in de ingezette acties en het enthousiasme te gebruiken om met concrete acties, in de vorm van een actieplan, lijn aan te brengen in veiligheidsleren. Implementatie en borging van veiligheidsleren vraagt een integrale aanpak. Er dient gelijktijdig aan het formele onderwijs en cultuurontwikkeling op de werkvloer (organisatieleren en levenslang leren) gewerkt te worden. Om het gewenste resultaat te bereiken dient een aantal stappen te worden genomen. Deze zijn met bijbehorende suggesties in de vorm van een actieplan inclusief voorstel voor een ondersteuningsstructuur beschreven. Het actieplan kent de volgende thema s: (1) Formuleren eenduidige concrete minimumeis op landelijk niveau, (2) Kennisbundeling en digitale ontsluiting, (3) Onderwijs en opleiding: leerlijn, leer-/toetsmiddelen, professionalisering docenten/opleiders, (4) Organisatieleren: leerlijn patiëntveiligheid organisatieleren, leiderschap management, teamtrainingen/crm, veiligheidscultuur en (5) Levenslang leren: leerlijn zittende professie. Discussie In de conclusies wordt verwoord dat de verschillende doelgroepen in het veld een grote behoefte hebben aan ondersteuning, coördinatie en afstemming. Alleen op deze wijze kunnen ontwikkelingen in samenhang vervolgd worden en kan borging van het patiëntveiligheidsleren in de gehele keten worden gerealiseerd. Ten tijde van de start van het project was dit niet voorzien. Ook was niet voorzien dat het enthousiasme zo groot was bij de verschillende doelgroepen om patiëntveiligheid te borgen in het onderwijs. Een en ander heeft geleid tot een keuze uit twee opties voor het vervolg van het project (zie hoofdstuk 6 voor een meer uitgebreidere beschrijving): 1. Verder uitwerken van een implementatieplan op basis van de conclusies en aanbevelingen. Waarbij het vervolgens aan het beroepsveld over gelaten wordt om het verder gestalte te geven. 2. Tijdens de tweede fase een opzet te maken voor een meerjarenplan. Tijdens het meerjarenplan kan de ondersteuning, coördinatie en afstemming geboden worden zoals gewenst door de verschillende doelgroepen. Het is aan de opdrachtgevers op basis van het uitgevoerde project tot een keuze te komen die recht doet aan het realiseren van de implementatie en borging van leren rondom patiëntveiligheid. Borgen van leren rondom patiëntveiligheid in het medisch en verpleegkundig onderwijs 5