Regioconsultatie Demografische Ontwikkelingen anticipeerregio Noordoost Fryslân Datum: 16 mei 2013 Versie op basis van de regiotafels anticipeerregio Noordoost Fryslân Opgesteld door Public Result op verzoek van de regio Noordoost Fryslân, de provincie Fryslân en het Ministerie van BZK / WBI
2
INHOUDSOPGAVE Managementsamenvatting 5 1. Naar een toekomstbestendig en vitaal Noordoost Fryslân 11 1.1 Inleiding 11 1.2 Wat houdt de bevolkingstransitie in? 12 1.3 ANNO 2011-2030 14 1.3.2 Sociaal Economisch Masterplan 14 1.3.3 ANNO 15 1.3.4 Meerjarenprogramma = verdere keuzes 17 1.3.5 Uitvoering van ANNO 17 1.3.6 Ambitieproject integrale aanpak demografische uitdaging Noordoost Fryslân 18 1.3.7 Digitale kaart Fryslân 19 1.4 Doel Regioconsultatie 19 1.5 Leeswijzer 20 2. Sterkte-zwakteanalyse van de regio Noordoost Fryslân 21 3. ontwikkelingen en trends 23 3.1 Demografie 23 3.1.1 Kwantitatieve informatie 23 3.1.2 Trends 23 3.2 Wonen 24 3.2.1 Kwantitatieve informatie 24 3.2.2 Trends 25 3.2.3 Aanpak 26 3.3 Zorg en welzijn 27 3.3.1 Kwantitatieve informatie 27 3.3.2 Trends 28 3.3.3 Aanpak 30 3.4 Onderwijs 31 3.4.1 Kwantitatieve informatie 31 3.4.2 Trends 32 3.4.3 Aanpak 33 3.5 Overige voorzieningen 35 3.5.1 Kwantitatieve informatie 35 3.5.2 Trends 35 3.5.3 Aanpak 36 3.6 Economie, toerisme en duurzaamheid 38 3
3.6.1 Kwantitatieve informatie 38 3.6.2 Trends 38 3.6.3 Aanpak 40 3.7 Infrastructuur en digitalisering 41 3.7.1 Infrastructuur 41 3.7.2 Digitalisering 42 4. Krachtenveldanalyse 45 4.1. Bestuurskracht 45 4.2. Experimenten 46 4.3. Financiële trends 47 4.4. Financiële situatie Noordoost 48 5. BOUWSTENEN VOOR HET REALISEREN VAN DE AMBITIES 49 5.1. Overzicht bouwstenen 49 5.2. Toekomstbestendige economie Noordoost Fryslân 50 5.3. Sluitende keten van wonen, zorg en welzijn 53 5.4. Voorzieningen: slimme combinaties op de juiste plek 54 5.5. Benutten toeristisch potentieel: Dwaande+ in Noordoost Fryslân 57 5.6. Dorpen aan zet 58 5.7. Naar een woningbouwprogrammering Noordoost Fryslân 60 5.8. Transitieatlas Noordoost Fryslân: voorsorteren op 2040 62 5.9. Randvoorwaarden voor de bouwstenen: bereikbaarheid en ICT 64 BIJLAGE 1: MECHANISMEN EN LEEFBAARHEIDSEFFECTEN BIJ BEVOLKINGSKRIMP 67 BIJLAGE 2: REGIONALE IDENTITEIT 69 BIJLAGE 3: samenwerkingsprojecten in noordoost fryslân 81 (DIGITALE KAART FRYSLÂN) 81 BIJLAGE 4: INSTRUMENTEN BEVOLKINGSDALING 89 BIJLAGE 5: EXPERIMENTEN BEVOLKINGSDALING 91 BIJLAGE 6: motie van bochhove en lucassen 93 BIJLAGE 7: LITERATUURLIJST 95 4
MANAGEMENTSAMENVATTING Aanleiding voor de regioconsultatie Noordoost Fryslân is één van de regio s in Nederland waarin sprake zal zijn van een ingrijpende demografische transitie: het aantal inwoners en op termijn ook het aantal huishoudens zal dalen en de bevolkingssamenstelling zal door ontgroening en vergrijzing sterk wijzigen. Samen met de provincie en het Rijk willen de gemeenten vanuit eenzelfde visie toewerken naar een blijvend krachtige regio, waarbij tijdig wordt geanticipeerd op de transitie. Ook wordt de samenwerking gezocht met het bedrijfsleven en het maatschappelijk veld, zoals de woningcorporaties, zorg- en welzijnsorganisaties, onderwijs- en culturele instellingen, bewonersorganisaties, enz. De regio heeft al belangrijke stappen gezet om de ambities waar te maken. Zo is het Sociaal Economsich Masterplan (SEM) opgesteld en op basis hiervan Agenda Netwerk Noordoost 2011-2030 (ANNO). Inmiddels is de uitvoering van een aantal projecten al ter hand genomen. Een van de ambities van ANNO is de integrale aanpak demografische uitdaging. Met het proces om te komen tot dit document wordt invulling gegeven aan deze ambitie. Vanuit het ministerie van BZK is ondersteuning aan de regio aangeboden in de vorm van het opstellen van het voorliggende document van de regioconsultatie. De regioconsultatie is in opdracht van de verantwoordelijke gedeputeerde van de provincie en portefeuillehouders van de regio opgesteld en is in samenwerking met een werkgroep vanuit de regio en provincie tot stand gekomen onder inhoudelijke verantwoordelijkheid van de themagroep Sociaal en Leefbaar van ANNO. Doel van dit proces is de dialoog met de partners aan te gaan over de gewenste aanpak bij het anticiperen op de demografische transitie. Deze regioconsultatie wordt daarna gebruikt als bouwsteen voor het verdere proces in ANNOverband. Betrokken partijen hebben in eerste instantie schriftelijk input geleverd voor dit document. Een eerste versie is op 12 april in een regionale bijeenkomst (regiotafel) met een groot aantal organisaties besproken. Op basis hiervan is het document aangepast en zijn de 7 ambities geformuleerd die samen de aanpak vormen voor de demografische transitie. Op 24 september 2012 zijn deze ambities teruggelegd bij de betrokken partijen in een tweede regiotafelbijeenkomst in Burdaard. Tijdens de bijeenkomst is een breed draagvlak gebleken voor deze ambities. Op 16 mei 2013 heeft de themagroep Sociaal en Leefbaar de regioconsultatie besproken. De regioconsultatie is bouwsteen voor de bestaande uitvoeringsagenda van ANNO en wordt daartoe aangeboden aan de regio en provincie. Daarmee ontstaat een leidraad die de betrokken partijen kunnen gebruiken om de regio tijdig te laten anticiperen op de demografische transitie. In dit document wordt na een inleiding achtereenvolgens op de sterke en zwakke punten van de regio ingegaan, worden ontwikkelingen en trends geschetst, vindt een krachtenveldanalyse plaats en worden bouwstenen voor het realiseren van de ambities geschetst. Vooral het laatste hoofdstuk is van belang om volgende stappen te kunnen zetten. 5
Sterke en zwakke punten van de regio Noordoost Fryslân kenmerkt zich door veel ruimte en rust, een kleinschalige economie, een goed voorzieningenniveau en een sterke mentaliteit: er samen voor gaan. Zwakke punten zijn echter de perifere ligging, het ontbreken van een economische motor, een relatief laag opgeleide bevolking en een sterke ontgroening en vergrijzing. De kansen liggen op het vlak van recreatie en toerisme, het inspelen op de toenemende zorgvraag om tot meer economische groei te komen, de digitalisering (onder andere als middel om in te spelen op de zorgvraag en om het verlies aan fysieke voorzieningen te compenseren), het benutten van alternatieve energiebronnen en het voortbouwen op de al aanwezige goede samenwerkingsverbanden. Bedreigingen zijn vooral de gevolgen van de ontgroening en vergrijzing (waaronder een daling van de beroepsbevolking, een tekort aan personeel in de zorg en onvoldoende hoger opgeleiden in de regio) en de verslechterende financiële situatie. Ontwikkelingen en trends Dit document gaat uitgebreid in op ontwikkelingen en trends op het terrein van demografie, wonen zorg en welzijn, onderwijs en andere voorzieningen, economie, toerisme en duurzaamheid en op infrastructuur en digitalisering. Belangrijke conclusies zijn: De bevolkingsdaling treedt al sinds een aantal jaren op. Na 2020 gaat het ook om huishoudensdaling, waardoor sprake kan zijn van een overschot aan woningen. De te verwachten woningproductie op basis van de gemeentelijke plannen ligt hoger dan de toekomstige woningvraag. Naast een goede regionaal afgestemde woningbouwprogrammering is veel aandacht nodig voor de herstructurering van de bestaande woningvoorraad. Het gaat gezien de vergrijzing ook om het levensloopbestendig maken van de woningen. De bevolkingsdaling, ontgroening en vergrijzing leiden tot een afname van de beroepsbevolking en minder draagvlak voor een aantal aanwezige voorzieningen (onderwijs, maar ook andere voorzieningen). Tegelijkertijd biedt de vergrijzing kansen, bijvoorbeeld als het gaat om de inzet van vrijwilligers: vooral de jongere, mobiele senioren zijn geneigd zich in te zetten als vrijwilliger of mantelzorger. Door de vergrijzing neemt de zorgvraag toe (onder andere de psychogeriatrische zorg), terwijl door de afname van de beroepsbevolking en minder financiële middelen het moeilijker wordt deze zorg te bieden. Het bevorderen van de zelfredzaamheid, meer inzet van vrijwilligers en mantelzorgers, het concentreren van zorgvoorzieningen in de grotere kernen en de digitalisering van de zorg kunnen de kloof tussen vraag en aanbod in de zorg dichten. Met de Gouden Driehoek (een samenwerking van ondernemers, onderwijs- en overheidsinstellingen) zijn al belangrijke initiatieven in de regio ontplooid om onderwijs en economie goed op elkaar af te stemmen. 6
De verschillende partijen in de regio zetten sterk in op bevordering van het opleidingsniveau van de bevolking door doorgaande leerlijnen te ontwikkelen (van VMBO tot HBO/universiteit) en vroegtijdige schoolverlating krachtig aan te pakken. Om ondanks het verminderende leerlingenaanbod bij het basis- en voorgezet onderwijs de kwaliteit van het onderwijs te waarborgen, wordt in de regio gedacht aan afstemming van onderwijsvoorzieningen en digitaal afstandsleren. Ook als het gaat om het afstemmen van het toekomstige voorzieningenaanbod zijn al belangrijke stappen gezet in de vorm van analyses, voorstellen en politieke besluitvorming. Omdat de regio wordt omgeven door drie steden met een goed voorzieningenniveau (Leeuwarden, Drachten en Groningen) en de regio zich kenmerkt door een goede infrastructuur (zeker na aanleg van de Centrale As) en goed openbaar vervoer, zijn de gevolgen van de daling van het voorzieningenniveau in de regio te overzien. De regio kenmerkt zich door veel kleinschalige werkgelegenheid en een groot aantal ZZP-ers. Voor de toekomst liggen er vooral kansen in het bevorderen van micromultinationals (kleinschalige internationale bedrijvigheid die sterk gebruik maakt van internet en nieuwe zakelijke platforms) en cottage industrieën (gespecialiseerde, kleinschalige bedrijven die vanuit woningen - vaak karakteristiek cultureel erfgoed op ambachtelijke wijze food en non food artikelen produceren). Noordoost Fryslân kent belangrijke landschappelijke kwaliteiten, wat een bevordering van het toerisme mogelijk maakt. Gedacht wordt aan nieuwe vaarroutes (onder andere koppeling Friese meren en Lauwersmeer/Waddenzee), het meer benutten van de Waddenkust, het bevorderen van het zorgtoerisme en aansluiting bij het op toerisme gerichte onderwijs (bijvoorbeeld Stenden Hogeschool in Leeuwarden en bijbehorende Stenden University Hotel). Branding en promotie van de regio zijn belangrijk om de economie en het toerisme te versterken. Hiervoor is het regiomarketingsproject Dwaande opgestart met als doel om als regio een duidelijk economisch profiel voor ogen te hebben en hier vervolgens een marketingstrategie voor op te stellen. Voor veel van de geschetste ontwikkelingen is de voortschrijdende digitalisering een voorwaarde. Voorbeeld projecten in de regio zijn Dorpshuis nieuwe stijl (verschillende digitale diensten) en Klasseglas (aansluiten basisscholen op het glasvezelkabelnet). Bij de beschrijving van de verschillende trends en ontwikkelingen zijn in hoofdstuk 3 tevens inspirerende voorbeelden opgenomen van de wijze waarop de regio de problematiek aanpakt. Krachtenveldanalyse Om tijdig te kunnen anticiperen op de demografische transitie is bestuurskracht noodzakelijk, waarbij de provincie, de zes gemeenten, maatschappelijke instellingen (woningcorporaties, zorg- en welzijnsinstellingen, scholen, enz.) de handen ineenslaan. Deze bestuurskracht is in ANNO verband al aanwezig, zodat hier op voortgebouwd kan worden. 7
In Noordoost Fryslân is ANNO de voorloper van de Streekagenda. In de andere regio s in Fryslân werkt de provincie samen met de regio s aan het opstellen van Streekagenda s. Per regio worden de krachten gebundeld en wordt focus aangebracht in de uitvoering. De regio Noordoost Fryslân heeft met het opstellen van het SEM haar visie neergelegd voor de toekomst en heeft de middelen gebundeld vanuit de verschillende partijen om ANNO te realiseren. De huidige gebiedsgerichte aanpak van de Provincie Plattelânsprojekten zal in de nieuwe periode (na 2014) mogelijk in afgeslankte versie meer verbonden worden met de huidige ANNO-structuur. Voor de uitvoering van ANNO is een sterke bestuurlijke organisatie ontwikkeld, bestaande uit de gemeenten, de provincie Fryslân en diverse andere partijen zoals de Noardelike Fryske Wâlden, MKB etc.. Daarnaast zijn de volgende samenwerkingsverbanden van belang voor de toekomstige ontwikkeling van Noordoost Fryslân in het licht van de demografische transitie: Ondernemersfederatie Noordoost Fryslân (ONOF); De Gouden Driehoek: een samenwerking van ondernemers, onderwijs- en overheidsinstellingen; De provincie Fryslân: ondersteunt de regio s bij de opgave van demografische ontwikkeling vanuit het Uitvoeringspamflet Fan Mear nei Better ; Kenniswerkplaats Noordoost Fryslân: in Noordoost Fryslân is een structurele, meerjarige samenwerking georganiseerd tussen onderwijs, onderzoek, overheid, ondernemers en omgeving (bijvoorbeeld burgers, maatschappelijke organisaties) door het GKC-Programma Regionale Transitie, groene (LNV-)kennis-instellingen, het Ministerie LNV en regiobesturen (gemeenten/provincies). Deze leer-/kennisinfrastructuur en de samenwerking tussen alle partijen zijn nodig om de complexe regionale opgaven op te pakken en duurzame ontwikkeling te borgen. Er loopt al een aantal rijks experimenten Krimp in Noordoost Fryslân om te gaan met de demografische transitie. Het gaat bijvoorbeeld om het in stand houden van het voorzieningenniveau (met name voor ouderen) op basis van onder ISV3meer ICT toepassingen door Smart Rural Network Society, de aanpak van de verpaupering van woningen door Doarpswurk en in Dongeradeel het creëren van aantrekkelijke woonmilieus in oude historische dorpskernen. De Tweede Kamer heeft enkele moties aangenomen die het mogelijk maken experimenteerartikelen open te stellen voor de regio s die de komende jaren te maken krijgen met een bevolkingsdaling. Noordoost Fryslân kan hier gebruik van maken omdat zij ook de status heeft van anticipeerregio. Voor de noodzakelijke maatregelen is uiteraard geld nodig. De financiële positie van veel overheden is krap, zeker met het oog op de (landelijke) bezuinigingen nu en de komende jaren. Dit heeft nadelige effecten voor de ontwikkeling van projecten en initiatieven. De financiële positie van gemeenten en woningcorporaties zal verder verslechteren door de vergrijzing, waardedaling van de woningvoorraad, rijksbezuinigingen, afname van inkomsten en toenemende afboekingen op de grondexploitatie door minder woningbouw en ontwikkeling van bedrijventerreinen en tot slot door de hoge kosten van de herstructurering van delen van de woningvoorraad, bedrijventerreinen en het voorzieningenniveau. 8
Voor de uitvoering van ANNO hebben de gemeenten ruim 30 miljoen en de provincie 22,7 miljoen beschikbaar gesteld voor de periode tot en met 2015. Vooral voor de prioritaire projecten ligt er nog een belangrijke opgave bij het vinden van aanvullende externe financiering van minimaal 1/3 e deel. Dit wordt gezocht danwel bij marktpartijen danwel bij Rijk of EU. Voor de realisering van de Centrale As komt een bedrag van circa 300 miljoen beschikbaar. Overige financieringsmogelijkheden zijn Europese subsidiegelden, MKB-subsidies, Waddenfonds, ISV3, Interreg, Koers Noord, e.a. Bouwstenen voor het realiseren van de ambities Mede op basis van de input die tijdens de regiotafel is verkregen, zijn 7 ambities benoemd die vanuit ANNO worden opgepakt en van prominent belang zijn voor het anticiperen op de demografische transitie. Het betreft: Bestaande ambites vanuit ANNO en onderschreven tijdens de regioconsultatie: 1. Toekomstbestendige economie Noordoost Fryslân 2. Sluitende keten wonen, zorg en welzijn 3. Voorzieningen: slimme combinaties op de juiste plek 4. Benutten toeristisch potentieel: Dwaande+ in Noordoost Fryslân Nieuwe ambities voortgekomen uit de regioconsultatie: 5. Dorpen aan zet (burgerparticipatie) 6. Naar een woningbouwprogrammering Noordoost Fryslân 7. Transitieatlas Noordoost Fryslân: voorsorteren op 2040 Tijdens de regioconsultatie is als randvoorwaarde de fysieke en digitale bereikbaarheid genoemd. Binnen ANNO zijn hier meerdere projecten en ambities voor geformuleerd. Vervolgstappen voor de drie ambities die nieuw zijn ten opzichte van de bestaande ambities: 1. De Transitieatlas is een instrument dat het ministerie van BZK samen met Netwerk Noordoost ontwikkelt. De atlas kan worden ingezet als communicatiemiddel. Het kan daarnaast dienen om een integrale afstemming en/of afweging te kunnen maken op het gebied van herstructurering en concentratie van woningbouw, voorzieningen, welzijn en zorg. 2. Burgerparticipatie wordt concreet uitgewerkt binnen twee prioritaire ANNO projecten: Place keeping Feanwâlden en Duurzaam beschermde dorpgezichten Dongeradeel. In het algemeen is burgerparticipatie benoemd als een randvoorwaarde voor alle projecten. 3. De overige ambities, met uitzondering van wonen, zijn binnen de Agenda allemaal reeds benoemd als ambitieproject. Voor wonen wordt onderzocht welke invulling deze kan krijgen binnen de ANNO-structuur. De themagroep Ruimte en Infra is gevraagd om deze vraag te behandelen. 9
Per ambitie is vanuit ANNO procesgeld beschikbaar om vorm en inhoud te geven aan de verschillende thema s. Op regionaal niveau zijn per ambitie bestuurlijke en ambtelijke trekkers benoemd die het voortouw hebben in het proces. Zij betrekken de belanghebbende partijen bij de verschillende processen. De inhoudelijke verantwoordelijkheid voor de ambities zijn ondergebracht bij de 3 themagroepen van ANNO waarin de betreffende portefeuillehouders van de 6 gemeenten en de provincie zitting hebben. De regie voor ANNO ligt bij de Stuurgroep Netwerk Noordoost en de daaronder vallende themagroepen Ruimte & Infra, Sociaal & Leefbaar en Economie, Recreatie &Toerisme. De Raadsleden en Statenleden zijn uiteindelijk degenen die beslissingen nemen over de te nemen stappen. 10
1. NAAR EEN TOEKOMSTBESTENDIG EN VITAAL NOORDOOST FRYSLÂN 1.1 INLEIDING Nederland is zich aan het voorbereiden op de transitie van bevolkingsgroei naar bevolkingsdaling. In een drietal Topkrimpregio s (Oost Groningen, Zeeuws Vlaanderen en Parkstad Limburg) is de bevolkings- en huishoudendaling nu al een feit, in 16 andere zo geheten anticipeerregio s (waaronder Noordoost Fryslân) zal deze daling op termijn optreden. Structurele krimp op regionale schaal zal, in combinatie met ontgroening en vergrijzing, gevolgen hebben voor terreinen als wonen, ruimte, onderwijs, zorg- en welzijnsvoorzieningen en werk. Het dalend inwonertal en aantal huishoudens zet de sociaal-economische vitaliteit van deze regio s onder druk en kan tot verschraling van de leefbaarheid leiden. Het gaat er in deze regio s om de gevolgen van de transitie aan te pakken, de ongewenste effecten te beperken en kwaliteit aan het gebied toe te voegen. Streven is het gebied op duurzame wijze vitaal te houden. Het Rijk faciliteert de provincies en regio s om hen in positie te brengen om vervolgens te anticiperen op de transitie. De transitie van bevolkingsgroei naar bevolkingsdaling betekent meer dan alleen een afname van het aantal inwoners. De bevolkingssamenstelling verandert ook in kwalitiatieve zin. Het biedt de regio uitdagingen maar ook kansen. Noordoost Fryslân bereidt zich adequaat voor op de transitie van groei naar bevolkings- en (op termijn) huishoudensdaling. Dit document dient als uitnodiging om gezamenlijk tot een integrale regionale aanpak te komen. De gemeenten in de regio (Achtkarspelen, Dantumadiel, Dongeradeel, Ferwerderadiel, Kollumerland c.a. en Tytsjerksteradiel) erkennen en bevestigen de problematiek omtrent de demografische ontwikkeling. Partijen in de regio zullen vanuit dezelfde visie moeten toewerken naar een blijvende krachtige regio. Hiervoor zijn vitale coalities van groot belang. Gezamenlijk optrekken van Rijk, decentrale overheden, markt en maatschappelijk middenveld is cruciaal voor een slagvaardige uitvoering. Dit document overziet de trends, biedt kritische naunces en reikt concrete handvatten aan voor deze uitvoering. Lokale partijen zijn hierbij aan zet en leidend in dit proces. De provincie en het Rijk ondersteunen en faciliteren waar het noodzakelijk en gewenst is. Vanuit het ministerie van BZK is ondersteuning aan de regio aangeboden in de vorm van het opstellen van het voorliggende document van de regioconsultatie. Het document van de regioconsultatie is in opdracht van de verantwoordelijk gedeputeerde van de provincie en portefeuillehouders van de regio opgesteld en is in samenwerking met een werkgroep vanuit de regio en provincie tot stand gekomen onder inhoudelijke verantwoordelijkheid van de themagroep Sociaal en Leefbaar van ANNO. Doel van dit document is de dialoog met de partners aan te gaan over de gewenste aanpak bij het anticiperen op de demografische transitie. Het SEM en ANNO vormen in belangrijke mate de basis voor dit document. Betrokken partijen hebben in eerste instantie schriftelijk input geleverd voor dit document. Een eerste versie is op 12 april in een regionale bijeenkomst (regiotafel) met een groot aantal organisaties besproken. Op basis hiervan is het document aangepast en zijn de 7 ambities geformuleerd die samen 11
de aanpak vormen voor de demografische transitie. Op 24 september 2012 zijn deze ambities teruggelegd bij de betrokken partijen in een tweede regiotafelbijeenkomst in Burdaard. Tijdens de bijeenkomst is een breed draagvlak gebleken voor deze ambities. Op 22 November 2012 heeft de themagroep Sociaal en Leefbaar de Regioconsultatie vastgesteld. De Regioconsultatie is bouwsteen voor de bestaande uitvoeringsagenda van ANNO en wordt daartoe aangeboden aan de regio en provincie. Daarmee ontstaat een leidraad die de betrokken partijen kunnen gebruiken om de regio tijdig te laten anticiperen op de demografische transitie. 1.2 WAT HOUDT DE BEVOLKINGSTRANSITIE IN? De al ingezette bevolkingsdaling en vanaf 2020 te verwachten daling van het aantal huishoudens (zie bijlage 1) heeft grote consequenties voor de regio. Hierbij kunnen de factoren worden onderscheiden: 1. De demografische transitie op zich, waarbij een onderscheid kan worden gemaakt tussen de kwantitatieve ontwikkeling (bevolkingsdaling c.q. daling van het aantal huishoudens) en de kwalitatieve verschuiving in de bevolkingssamenstelling (ontgroening en vergrijzing). Naast de autonome bevolkingsontwikkeling spelen ook vestiging in en vertrek uit de regio een rol. 2. De kwantitatieve en kwalitatieve ontwikkeling van de woningvoorraad (huidige voorraad en geplande nieuwbouw). Deze is volgend op de demografische transitie, hoewel het denkbaar is dat met een specifiek woningaanbod en woonmilieu in beperkte mate de migratie kan worden beïnvloed. Gezien de vergrijzing is in het bijzonder afstemming tussen het gewenste woon- en zorgaanbod noodzakelijk. Het in overeenstemming brengen van het woningaanbod met de demografische transitie vraagt om een herstructurering van de woningvoorraad. 3. De omvang en aard van het voorzieningenaanbod, die eveneens volgend is op de demografische transitie. Daarnaast spelen maatschappelijke trends als schaalvergroting, bedrijfsbeëindiging, de toegenomen mobiliteit (waardoor beter gebruik gemaakt kan worden van de voorzieningen in de omliggende grote steden) en digitalisering van het voorzieningenaanbod een rol. Ook hier is sprake van een herstructureringsopgave. 4. De ontwikkeling van de werkgelegenheid en economische structuur. Enerzijds legt de afname van de beroepsbevolking een druk op de economische ontwikkeling. Anderzijds biedt de eigenheid van de regio kansen voor nieuwe vormen van werkgelegenheid, waaronder het toerisme. Ook digitalisering en fysieke bereikbaarheid kunnen een positieve invloed hebben. 5. De digitalisering van de samenleving en de bereikbaarheid over de weg en via het spoor, die zoals genoemd (deels) compensatie kunnen bieden voor de geschetste ontwikkelingen met betrekking tot het voorzieningenaanbod en de economie. 12
Het navolgende schema geeft op hoofdlijnen de samenhang tussen de verschillende blokken weer. Voor een meer gedetailleerd schema (met name gericht op de relatie met de leefbaarheid wordt verwezen naar bijlage 1. Demografische transitie a vermindering en verandering fysiek voorzieningenniveau herstructurering kwantitatieve demografische transitie (bevolkingsdaling) kwalitatieve demografische transitie daling en verandering beroepsbevolking ontwikkeling werkgelegenheid en economische structuur landschappelijke waarden en cultuur toerisme afstemmen wonen en zorg gewenst kwantitatief en kwalitatief woningaanbod herstructurering gewenst aanbod werklocaties herstructurering a digitalisering en fysieke bereikbaarheid (infrastructuur) a = relatie tussen ontwikkeling beroepsbevolking en zorg 13
1.3 ANNO 2011-2030 1.3.1 Doel van de agenda ANNO is het uitvoeringsprogramma van het SEM Netwerk Noordoost - wonen en werken in netwerken. Met het Sociaal Economisch Masterplan en ANNO heeft de regio een duidelijke visie gevormd waarin zij anticipeert op de toekomst en de koers uitzet op sociaal economisch gebied voor de komende periode. Al langere tijd werken de gemeenten Achtkarspelen, Dantumadiel, Dongeradeel, Kollumerland c.a. en Tytsjerksteradiel en de provincie Fryslân intensief samen aan de sociaal economische ontwikkeling van Noordoost Fryslân. Dit vrijwillige samenwerkingsverband heet Netwerk Noordoost. Alle partners zien meerwaarde in regionale samenwerking voor het bereiken van de ambities voor Noordoost Fryslân. Alleen zo kan worden ingespeeld op de uitdagingen waar de regio voor staat: de demografische ontwikkelingen en de kwetsbare sociaal economische positie. Door samen te werken in een integrale, gebiedsgerichte aanpak kunnen regionale én lokale ambities gerealiseerd worden. De gezamenlijke ambitie voor Noordoost Fryslân is: "In 2030 is de kwaliteit van het leven in Noordoost Fryslân bijzonder goed. Mensen wonen en werken hier met plezier. Noordoost Fryslân ontwikkelt zich als een dynamische plattelandsregio in het noordelijk stedelijk netwerk." 1.3.2 Sociaal Economisch Masterplan De intensieve samenwerking in de regio heeft in mei 2010 geresulteerd in een SEM Netwerk Noordoost - wonen en werken in netwerken. In het Masterplan is een analyse uitgevoerd naar de sterkten en 14
zwakten van de regio (SWOT-analyse) en op basis daarvan is de ambitie voor Noordoost Fryslân bepaald. Er zijn keuzes gemaakt in wat belangrijk is voor de regio. Hierin hebben de betrokken gemeenten en de provincie samen met het bedrijfsleven de visie op de toekomst vastgelegd. Volgens het SER-advies over bevolkingsdaling zijn met het SEM de sterkten en de zwakten van de regio goed in beeld gebracht (SWOT-analyse). Het is daarom een goed voorbeeld van hoe om te gaan met en te anticiperen op het fenomeen krimp. 1.3.3 ANNO Het SEM is vertaald naar concrete projecten en regionale thema s. Dit uitvoeringsprogramma is in februari 2011 opgeleverd en heet ANNO. Hierin is de ambitie en potentie van Noordoost Fryslân kort samengevat en vervolgens vertaald naar een brede aanpak voor de regio vanuit een sociaal economisch perspectief. In de Agenda zijn door de partners keuzes gemaakt in de aanpak en de beoogde maatregelen: focus is het sleutelwoord. Dit is gelukt omdat gemeenten en provincie elkaar steeds beter kunnen vinden en steeds beter over de eigen grenzen heen weten te kijken. In de Agenda zijn alleen die projecten opgenomen die een regionale meerwaarde hebben en daarmee bijdragen aan de (structuur)versterking van de regio. Het overzicht op de volgende bladzijde geeft per strategische hoofdlijn een korte omschrijving van de programmalijnen: 15
3. Randvoorwaarden 2. Werken in netwerken 1. Woon-werk landschap Aandachtsgebied Programmalijn Omschrijving Infrastructuur Woon-werk milieus Landschap Bedrijven Arbeidsmarkt en onderwijs Duurzame ketens Organisatie Financieel Marketing A. Noordoost Bereikbaar B. Noordoost Digitaal C. Wonen en leven in Noordoost D. Sterke kernen E. Ruimtelijke infrastructuur voor bedrijven F. Duurzame gebiedsontwikkeling G. Recreatie en toerisme H. Netwerk Noordoost bedrijven samen naar innovatie I. Kansen voor wonen, zorg en zorgtoerisme J. Van onderwijs naar baan K. Duurzaam Noordoost L. Samenwerking en organisatie M. Programmafinanciering N. Regiomarketing Noordoost Fryslân is in 2030 voor inwoners, bedrijven en bezoekers zowel per weg, spoor, water uitstekend ontsloten en verweven met de stedelijke netwerken in Noord-Nederland en de rest van de wereld Een optimale digitale aansluiting van burgers, scholen, bedrijven en instellingen in Noordoost Fryslân en het gebruik maken van de mogelijkheden van deze digitale diensten voor de economische kansen en een leefbaar platteland Goede woonmilieus, vitale dorpen en bereikbare voorzieningen in Noordoost Fryslân. Iedereen doet mee, minsken meitsjen doarpen, met oog voor toekomstige (demografische) ontwikkelingen Clusterkernen als speerpunt voor voorzieningen in de regio, inzet op integrale aanpak gericht op ruimtelijke kwaliteit Optimale ruimtelijke infrastructuur voor het bedrijfsleven door een gezamenlijke regionale aanpak Een integrale duurzame en toekomstgerichte aanpak voor het landschap, met het oog op behoud en versterking van natuur en agrarische waarden Ontwikkeling van recreatie en toerisme afgestemd op de regionale maat, is een kans voor de verdere ontwikkeling van Noordoost Fryslân Samenwerking en netwerkvorming door bedrijven, overheid en onderwijs gericht op kennisontwikkeling en innovatie voor de regio Ontwikkeling van nieuwe concepten voor zorg, zorgrecreatie en wonen, zorg afsgestemd op de regionale maat, is een kans voor de verdere ontwikkeling van Noordoost Fryslân Ondernemers, onderwijs en overheid slaan de handen ineen, zodat in 2030 onderwijs en arbeidsmarkt goed op elkaar aansluiten en jongeren een kansrijke toekomst hebben in een regio die zich kenmerkt door een groot aandeel vaklui en hoger opgeleiden Netwerk Noordoost zet in op de ontwikkeling van duurzame ketens, energie en innovaties bij overheid en bedrijven, onder andere door het starten van netwerken en partnerships Samenwerking Dongeradeel, Dantumadiel, Tytsjerksteradiel, Achtkarspelen, Kollumerland c.a. en Provincie Fryslân bij de realisatie van het Uitvoeringsprogramma SEM Gezamenlijke aanpak voor financering van het Uitvoeringsprogramma SEM Het ontwikkelen van een doeltreffend marketing en communicatieplan voor Regio Noordoost t.b.v. de sociaaleconomische agenda, afgestemd op en rekening houdend met andere doelstelling (recreatie/toerisme, wonen, etc.) en bestaande initiatieven 16
In de Agenda zijn 45 projecten opgenomen tot 2030, waarvan 37 concrete projecten en 14 regionale thema s (ambitieprojecten): De prioritaire projecten zijn concrete vaak lopende - projecten die voor de regionale partners een hoge prioriteit hebben. Allen hebben een regionale meerwaarde en dragen bij aan de ambitie van de Agenda. De projecten hebben bestuurlijke prioriteit die tot uiting komt doordat financiële middelen voor een eigen bijdrage beschikbaar zijn gesteld. De prioritaire projecten worden uitgevoerd door een of meerdere gemeenten samen met de provincie en andere betrokkenen in de regio. Om verder richting te geven aan de ambities is ook een aantal regionale thema s benoemd die van belang zijn voor de verdere ontwikkeling van de regio. Deze thema s worden ook wel ambitieprojecten genoemd en beogen een verdiepingsslag te geven die de lopende projecten onderling verbindt, de samenhang ertussen versterkt en richting geeft aan verdere keuzes voor regionale projecten. De uitwerking van deze thema s draagt ook bij aan de verdere versterking van de regionale samenwerking. 1.3.4 Meerjarenprogramma = verdere keuzes ANNO is vertaald naar een meerjarenprogramma voor de periode tot en met 2015. Het meerjarenprogramma geeft aan met welke projecten gestart worden in de periode tot en met 2015 en welke (financiële) afspraken onderling (gemeenten en provincie) zijn gemaakt over de financiering van deze projecten. Daarnaast is voor dit meerjarenprogramma een uitwerking gemaakt naar een jaarplan 2012. Dit jaarplan maar ook het meerjarenprogramma moet nadrukkelijk worden bekeken in een lange termijnperspectief. De samenhang in de Agenda komt alleen dan tot wasdom. Dit is cruciaal voor de uitvoering van de totale Agenda en het bereiken van de gezamenlijke ambitie en cruciaal voor de regionale samenwerking. Het jaarplan 2012 kan en mag dus niet los worden gezien van het meerjarig perspectief en deze mag niet los worden bekeken van de totale Agenda en de bijbehorende visie. 1.3.5 Uitvoering van ANNO Alle partijen zijn verantwoordelijk voor de uitvoering van de Agenda. Ook het maatschappelijk veld heeft hierbij een belangrijke rol. Een deel van de projecten zijn al vroegtijdig gestart, voor een aantal andere projecten startte de uitvoering per 1 januari 2012. Per die datum is er ook een gezamenlijke organisatie ANNO ( lean en mean opgezet, maar daadkrachtig) die uitvoering van de Agenda coördineert. De uitvoering van de individuele projecten blijft de eindverantwoordelijkheid van de meest geëigende partner. Over de uitvoering van de Agenda zijn regionale afspraken gemaakt, welke is ondertekend op 26 april 2012. 17
Sociaal Economisch Masterplan (SEM) 2009/2010 Agenda Netwerk Noordoost (ANNO) t/m 2030 2010/2011 Meerjarenprogramma 2012 t/m 2015 2011 Regionale Afspraken uitvoering ANNO 2011/2012 Prioritaire projecten Ambitie projecten 2011/2012 Integrale aanpak demografische uitdagingen 1.3.6 Ambitieproject integrale aanpak demografische uitdaging Noordoost Fryslân ANNO anticipeert in zijn geheel ondermeer op de bevolkingsontwikkeling krimp. Daarnaast is een aantal specifieke projecten in de Agenda direct aan deze ontwikkeling te linken. Een belangrijke is het ambitieproject Integrale aanpak demografische uitdagingen Noordoost Fryslân uit de programmalijn Wonen en Leven in Noordoost. Het doel van dit ambitieproject is samenhang te bereiken tussen de lopende projecten en richting te geven aan de keuze van nieuwe projecten. Waar ligt voor Noordoost Fryslân de focus als het gaat om de demografische ontwikkelingen? BZK is partner in dit ambitieproject. Noordoost Fryslân is aangewezen als anticipeerregio in het Interbestuurlijk Actieplan Bevolkingsdaling. Met het oog op de bevolkingsafname wil de Rijksoverheid actief met de regio samenwerken om de leefbaarheid van het gebied op peil te houden. Het doel is om in partnership aan te sturen op het tot stand brengen van integrale plannen op het terrein van het wonen, (zorg-)voorzieningen, economie en arbeidsmarkt, waarbij al ontwikkelde initiatieven in een dergelijk plan worden geïntegreerd. BZK levert kennis, faciliteert en draagt daar waar mogelijk bij aan optimalisatie van bestaande geldstromen, slimme coalities, integrale analyse, e.d. Het gaat om een diagnose voor kansen die in Noordoost Fryslân gezien worden op het gebied van krimp. Het ambitieproject en het partnership van het Rijk sluiten op elkaar aan voor wat betreft het gewenste eindresultaat, daarom zijn deze zaken 18
door de regio aan elkaar gekoppeld. Met dit proces geeft ANNO inhoud aan het visie ambitieproject Integrale aanpak demografische uitdagingen Noordoost. 1.3.7 Digitale kaart Fryslân In opdracht van de provincie Fryslân heeft Partoer een Digitale Kaart Fryslân opgesteld van de lokale initiatieven die al in de provincie lopen en ondermeer zijn gericht op het in goede banen leiden van de demografische transitie. In de afgelopen jaren zijn er veel initiatieven gestart om duurzaam om te gaan met de gevolgen van demografische ontwikkelingen. Via de projectenkaart Fan mear nei Better worden all deze projecten in beeld gebracht. Zo kan iedereen zien wat er op dit gebied in de provincie Fryslân gebeurt en kunnen we leren van alle goede voorbeelden. Van ieder project wordt een korte omschrijving gegeven. Ook de contactgegevens van de projectleiders staan erbij. Bijlage 3 geeft een overzicht van de initiatieven in Noordoost Fryslân. Op de website www.fryslan.nl/fanmearneibetter is de meest recente versie te vinden van deze kaart. 1.4 DOEL REGIOCONSULTATIE Als eerste stap is een inventarisatie uitgevoerd. Door alle betrokken partijen (overheden, ondernemers, onderwijs, zorgpartijen, woningcorporaties) in Noordoost Fryslân zijn projecten, programma s en is het beleid geinventariseerd in relatie tot de demografische ontwikkelingen. Het algemene beeld is dat alle partijen zich bewust zijn van de demografische ontwikkelingen en in de meeste gevallen ook op projectniveau binnen de eigen kaders aan de slag zijn. De noodzaak tot hechtere samenwerking en integrale aanpak op een regionaal niveau wordt erkend. Er wordt ook een aantal blokkades genoemd zoals financiering, marktwerking in de zorgsector en de bestuurskracht. Het ministerie van BZK heeft aangeboden om op basis van deze inventarisatie een overzichtelijk document regioconsultatie anticipeerregio Noordoost Fryslân te maken waarin beschreven staat hoe de regio eruit ziet; hoe de lopende projecten zich verhouden tot de diagnose/prognoses; wat de kansen en lacunes zijn; welke verbindingen er al zijn en welke nog gelegd moeten worden. De Regioconsultatie is bedoeld om de dialoog met de (maatschappelijke) partners op regionaal niveau te kunnen voeren over het fenomeen anticipeerregio. Het concept document is op 12 april 2012 in een regionale bijeenkomst (regiotafel) voorgelegd aan de partijen in Noordoost Fryslân die een rol spelen bij het in goede banen leiden van de demografische transitie. Het gaat onder meer om het ministerie van BZK, provincie Fryslân, de gemeenten, woningcorporaties, makelaars, vertegenwoordigers van het onderwijs, zorginstellingen en het bedrijfsleven. Aan de partijen is gevraagd: of ze zich herkennen in het document (eventueel aanbrengen nuancering, verrijking met eigen materiaal of ervaringen); of ze zich aan het proces willen verbinden met de uitkomsten en zich willen verbinden als partij; 19
wat hun bijdrage zal zijn; of ze aanbevelingen hebben voor het vervolgtraject om te komen tot een planmatige aanpak. Tijdens de regiotafel is ook een beeld gevormd van de maatregelen die nog ontbreken om te anticiperen op de krimp. De regiotafel heeft op enkele onderdelen geleid tot een aanscherping van de Regioconsultatie. Tevens is input verkregen voor het formuleren van de 7 ambities om het voorgestane beleid te realiseren. Ook deze zijn in de regioconsultatie opgenomen. Op 24 september 2012 zijn deze 7 ambities teruggelegd bij de betrokken partijen. Tijdens deze bijeenkomst hebben zij de ambities onderschreven zodat de themagroep Sociaal en Leefbaar op 16 mei 2013 de regioconsultatie heeft besproken en gebruikt als bouwsteen binnen de bestaande uitvoerings Agenda Netwerk Noordoost. 1.5 LEESWIJZER Het rapport geeft na deze inleiding in hoofdstuk 2 zeer beknopt een karakteristiek van de regio in de vorm van een SWOT-analyse (sterke en zwakke punten, kansen en bedreigingen). Dit hoofdstuk is in de feite de conclusie van de analyse van de regio die in hoofdstuk 3 wordt gemaakt. In hoofdstuk 4 wordt een krachtenveldanalyse weergegeven van de actoren in de regio die betrokken zijn bij de demografische transitie en van het beleid dat al in uitvoering is. Hoofdstuk 5 geeft tot slot de belangrijkste bouwstenen voor de te realiseren ambities om de gevolgen van de demografische transitie in goede banen te leiden. Daarnaast is een aantal bijlagen opgenomen. 20
2. STERKTE-ZWAKTEANALYSE VAN DE REGIO NOORDOOST FRYSLÂN In onderstaand schema wordt de stand van de regio kort en bondig weergegeven. Het geeft kort weer wat de aanwezige sterktes en zwaktes zijn van de regio, welke kansen aanwezig zijn en welke bedreigingen op de regio afkomen. In hoofdstuk 3 worden deze elementen nader toegelicht. Bepaalde ontwikkelingen spelen sterker of minder sterk in bepaalde gebieden binnen de regio.. STERKTES ZWAKTES Veel rust en ruimte. Sterke economie door veel kleine bedrijfjes, daardoor minder gevoelig voor recessie. Sterke mentaliteit in de regio: samen er voor gaan (betrokken bewoners en bedrijven). Goed voorzieningenniveau. Ligging tussen grotere steden (Leeuwarden, Drachten, Groningen) en bereikbaarheid. Aanwezigheid van samenwerkingsverbanden op verschillende gebieden. Groeiende interesse in cultuur en geschiedenis van Noordoost Fryslân. KANSEN Recreatie en toerisme Aanwezigheid van Nationale landschappen en parken en de Waddenzee, cultuur en historie. Door de vergrijzing is er veel vraag naar zorg, met zorgtoerisme kan de regio daarop inspelen. Meer werkgelegenheid door toenemende zorgvraag. Toenemende behoefte aan rust, ruimte en bezinning biedt commerciële kansen. Krimp van huishoudens biedt kansen voor ruimere opzet woonomgeving. Leegstaande gebouwen bieden nieuwe kansen voor wonen, ontspannen en bedrijvigheid. Digitalisering. Alternatieve energie. Goede samenwerkingsverbanden bieden kansen voor clusteren van voorzieningen. Versterking profiel van de regio door groter en breder aanbod van culturele activiteiten. Europese financiering. Perifere ligging. Kwetsbare economie door ontbreken economische motor, beperkte innovatie en focus op minder kansrijke sectoren (landbouw, industrie). Het landelijk gemiddelde achterbijvend bruto binnenlands product per inwoner. Relatief veel laagopgeleiden. Relatief laag inkomen van bewoners. Vergrijzing en ontgroening. Daling aantal inwoners en op termijn aantal huishoudens. Financiële positie overheden. BEDREIGINGEN Wegtrekkende jongeren / vergrijzing bevolking. Terugloop landbouwsector. Eventuele. concurrentie tussen gemeenten en scholen kan averechts werken. Toekomstig tekort aan beroepsbevolking. Toekomstig tekort aan hogeropgeleiden. Toekomstig tekort aan personeel in de zorg. Geen draagvlak voor voorzieningen met als gevolg: onbereikbaarheid van voorzieningen. Tekort aan financiële middelen. 21
22
3. ONTWIKKELINGEN EN TRENDS In dit hoofdstuk komen de belangrijkste ontwikkelingen op het terrein van demografie, wonen, zorg en welzijn, onderwijs, overige voorzieningen, economie en toerisme en bereikbaarheid en digitalisering aan de orde. Per onderwerp wordt allereerst kwantitatieve informatie over de ontwikkelingen in de regio verstrekt (zie ook bijlage 1), waarna een aantal algemene trends wordt beschreven. Vervolgens wordt ingegaan op de aanpak om in te spelen op de bevolkingstransitie en worden waar mogelijk voorbeelden gegeven. De voorbeelden zijn niet limitatief en geven een divers beeld van projecten in en buiten de regio. Het eerste thema (demografie) beperkt zich tot kwantitatieve informatie en enkele trends. 3.1 DEMOGRAFIE 3.1.1 Kwantitatieve informatie Zie ook bijlage 1. Het inwonersaantal daalt volgens de prognose van het Ministerie van BZK tot 2040 met in totaal ca. 7%. De daling wordt vooral zichtbaar in de kleinere kernen. De grote kernen, zoals Dokkum en Burgum, krijgen in mindere mate te maken met bevolkingsdaling. De provinciale prognose laat een sterkere daling zien: namelijk 14%. Er is dus een bandbreedte in geraamde demografische ontwikkeling, die van invloed is op de behoefte aan voorzieningen, zoals scholen en op de arbeidsmarkt. Na 2020 is volgens de prognose van het Ministerie van BZK ook sprake van een afname van het aantal huishoudens, namelijk met in totaal ca. 2% over de periode 2005-2040. De provinciale prognose laat een daling van 5% zien, wat dus leidt tot een groter woningoverschot. Er is volgens de prognose van het Ministerie van BZK sprake van ontgroening, waarbij niet alleen het aantal kinderen en jongeren in aantal afneemt, maar ook het aantal 30- tot 65-jarigen. Er is volgens de prognose van het Ministerie van BZK sprake van vergrijzing: het aandeel 65-plussers, met name 75-plussers, neemt sterk toe tot 2040. In de provinciale prognose treedt een wat sterkere ontgroening en vergrijzing op dan in de de prognose van het Ministerie van BZK. Door de provincie en de regiogemeenten wordt de kwantitatieve bevolkingsdaling minder als een probleem ervaren dan de verandering in de bevolkingssamenstelling (ontgroening en vergrijzing). 3.1.2 Trends De ontgroening is deels een gevolg van de natuurlijke groei, maar kent vooral ook een migratiecomponent. Vooral jongeren zullen uit de regio vertrekken. Meer jongeren volgen hoger onderwijs, waarvoor zij naar de steden die dit onderwijs bieden, zullen verhuizen. Het ontbreken van passend werk voor deze jongeren betekent dat zij niet terugkeren naar Noordoost Fryslân. 23
Daarnaast is de culturele aantrekkingskracht van de stad meer dan in het verleden een reden voor jongeren om te verhuizen. Tegelijkertijd is er een tendens onder sommige stedelingen om naar het platteland te verhuizen. Volgens het SCP gaat het om 120.000 migranten per jaar; liefst 1 op de 3 stedelingen (vooral gezinnen) zegt dit ooit in zijn leven te willen doen (HP/De Tijd 22 juni 2011). Het nieuwe werken maakt een dergelijke trek meer dan in het verleden mogelijk. Uiteraard moet Noordoost Fryslân hierbij op zaken als kwaliteit en prijs van het woningaanbod, aantrekkelijkheid van het landschap en bereikbaarheid concurreren met andere landelijke gebieden. Woningmarktanalyses laten zien dat vooral de hogere inkomens c.q. gezinnen met kinderen overwegen landelijk te gaan wonen, waarbij slechts een beperkte groep dit ook daadwerkelijk doet. De huidige economische ontwikkeling en het langere termijn demografische perspectief (minder gezinnen, meer 1- en 2-persoonshuishoudens) lijkt dan ook een belemmerende rol te gaan spelen. De ouderen van tegenwoordig leven langer, zijn langer gezond en over het algemeen mondiger, actiever en koopkrachtiger dan eerdere generaties. In feite kan een onderscheid worden gemaakt tussen de medioren van 65-75 jaar die nog volop in de samenleving staan en de senioren vanaf 75 jaar waar zich vaak een zorgvraag ontwikkelt. Een harde leeftijdsgrens is overigens niet te geven en voor zover die er al is, zal deze in de toekomst verder opschuiven. Dat betekent dat enerzijds de vergrijzing een last voor de samenleving is als gevolg van de toenemende zorgvraag, maar anderzijds ook kansen biedt. Zo kunnen ouderen als vrijwilliger met kennis en ervaring een bijdrage aan de samenleving leveren.. Ook schept de vergrijzing kansen voor de regio op het gebied van toerisme en recreatie. 3.2 WONEN 3.2.1 Kwantitatieve informatie Zie ook bijlage 1. De Primosprognoses laten een groei van de woningvoorraad tot 2030 met circa 10% zien. Daar staat een afname van het aantal huishoudens tegenover (zie paragraaf 3.1), wat de kans op leegstand vergroot. Het aandeel koopwoningen ligt boven het landelijke gemiddelde. Het landelijke gemiddelde is 55%. Het gemiddeld aantal eigen woningen in Noordoost Fryslân is 65% variërend van 70,3% in Tytsjerksteradiel tot 62,7% in Achtkarspelen. Tot 2030 neemt het aandeel koopwoningen licht toe en het aandeel huurwoningen licht af. De WOZ waarde wordt gezien als een indicatie voor de waarde van de woningen. De WOZ-waarde ligt exact op het Friese niveau, maar Noordoost Fryslân is op Noordwest Fryslân na de regio met de laagste WOZ waarde in de provincie. De stijging van de WOZ-waarde is in het afgelopen decennium achtergebleven bij het Friese gemiddelde, maar ligt boven het landelijke gemiddelde. 24
3.2.2 Trends Landelijk gezien zijn er momenteel veel knelpunten op de woningmarkt, zo ook in Noordoost Fryslân. De toekomstige bevolkingstransitie zal leiden tot een afname van de kwantitatieve vraag naar woningen maar ook tot verandering van de kwalitatieve vraag. De vraag naar een ander type woning en andere woonmilieus zal stijgen. Zo wordt een daling verwacht van de vraag naar gezinswoningen en de vraag naar voor senioren geschikte woningen zal toenemen. Unieke woonmilieus kunnen inspelen op de wens naar landelijk wonen. Uit onderzoek blijkt dat veel mensen graag landelijk wonen, zij het nabij stedelijke centra en in een als aantrekkelijk beschouwd plattelandsgebied. Ten gevolge van de afnemende vraag naar woningen zal het steeds lastiger worden om een huis te kunnen verkopen, met als gevolg dat de huizenprijzen zullen dalen. Op termijn zal bij ongewijzigd beleid sprake zijn van leegstand in de regio, met mogelijk verkrotting en verpaupering tot gevolg op lokaal of regionaal niveau. Dit verslechtert de aantrekkelijkheid van de regio en kan vertrek van bewoners tot gevolg hebben. Ook de huursector zal met de gevolgen van de transitie te maken krijgen. Een grote woningcorporatie (Thús Wonen) in de regio rekent erop dat in 2020 circa 10% van haar bezit niet meer strikt nodig is. Tevens rekent zij erop dat de woningvoorraad drastisch moet worden aangepast aan de veranderende marktvraag als gevolg van de vergrijzing. Thús Wonen geeft aan dat het alleen wil investeren daar waar aantoonbaar is dat voorzieningen en kwaliteiten ook op de langere termijn kunnen worden geboden. In de kleine kernen zal de voorraad sociale huurwoningen afnemen of zelfs verdwijnen. Dat kan verschillende oorzaken hebben. Vooral bewoners van sociale huurwoningen (zoals ouderen) hebben vaak een beperkte actieradius; het verdwijnen van voorzieningen zal dan ook leiden tot het vertrek van deze bewoners. Deze tendens lijkt zich nu al voor te doen. Het is van belang goed zicht te krijgen op hoe in de toekomst de verhuisstromen gaan lopen, wat de werkelijke verhuismotieven zijn en wat een en ander voor de toekomstige woningmarkt betekent. Corporaties kiezen voor schaalvergroting en focussen meer op rendement, waardoor het in stand houden van en investeren in kleine complexen niet meer uit kan. Elke gemeente sluit met de betreffende corporatie een woonakkoord voor de periode tot 2020. Doel van het woonakkoord is om voor de toekomst heldere afspraken te maken over de uitvoering van een woonprogramma om daarmee goed in te kunnen spelen op de demografische ontwikkelingen. In de nabije toekomst wordt onder invloed van de vergrijzing vooral een tekort aan seniorenwoningen voorzien. Het woonakkoord speelt daar o.a. door ontwikkeling van geschikt en verzorgd wonen op in. 25
Een lokaal woonakkoord is een privaatrechtelijke overeenkomst die de afspraken met betrekking tot de uitvoering van het woonbeleid en de wijze van samenwerking tussen de corporatie en de gemeente vastlegt. Onbekend is of de kwaliteit van het woningaanbod een rol speelt als verhuismotief voor jongeren, naast de al in 3.1 genoemde factoren. Ondanks de bevolkingsdaling zullen ook nieuwe bewoners in de regio komen wonen. Bijvoorbeeld omdat de woningprijzen laag zijn, er een karakteristiek woningaanbod beschikbaar is en nieuwe vormen van werkgelegenheid ontstaan en vanwege de landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten. Om toch te kunnen inspelen op de (beperkte) vraag naar landelijk wonen is herbestemming van agrarische functies (omzetten in woondoeleinden) noodzakelijk. Knelpunten hierbij zijn de financiering van de banken en de ruimtelijke regelgeving. Dit vraagt om een nadere analyse van de ruimte die op deze terreinen kan worden gecreëerd. 3.2.3 Aanpak De aanpak van de woningvoorraad tot nu toe is vooral kleinschalig geweest, zoals het Rotte Kiezen project en de Experimenten beschermde dorpsgezichten. Een bredere aanpak gericht op een goede regionale afstemming (prioritering) van de toekomstige woningbouwprojecten is wenselijk. Daarmee ontstaat meer zekerheid voor investeerders. Ook zal de herstructuringsopgave integraal in beeld dienen te komen. Woningcorporaties als Thús Wonen, Wonen NWF en Woon Friesland en zijn hier wel mee bezig. Tot slot vraagt het kwaliteitsniveau van het particuliere woningbezit breed de aandacht, waarbij het ook om de levensloopgeschiktheid gaat vanwege de vergrijzing. De aanpak van de bestaande woningvoorraad biedt kansen uit oogpunt van duurzaamheid (waaronder energiebesparing en duurzame energie). De regio is van plan deze zaken op te pakken. V Voorbeeld : Duurzaam beschermde dorpsgezichten Dongeradeel De gemeente Dongeradeel heeft het Experiment Duurzame Beschermde Dorpsgezichten Dongeradeel opgestart om te onderzoeken hoe aantrekkelijke woonmilieus in en rond de beschermde dorpsgezichten van Holwerd, Moddergat, Metslawier en Ee in stand kunnen worden gehouden of zelfs versterkt kunnen worden. Bouwhistorische verkenning Eén van de onderdelen van het onderzoek is een Bouwhistorische Verkenning. Hierbij is het de bedoeling alle bestaande panden in de dorpsgezichten te onderzoeken op de historische waarden van in- en exterieur. Hoe oud is een pand, welke bouwgeschiedenis laat het zien en wat is de waarde voor het dorpsbeeld? Deze kennis is zeer waardevol bij plannen voor sloop of hergebruik en de toekomstvisie van het 26