K L A S L O K A A L E X P E R I M E N T Risico en Informatie ASYMMETRISCHE INFORMATIE EN HET ONTSTAAN VAN AVERECHTSE SELECTIE L i d y P o t t e r s. M a s t e r A l g e m e n e E c o n o m i e. H v A. 2 0 1 0-2 0 11
K L A S L O K A A L E X P E R I M E N T E e n e x p e r i m e n t w a a r b i j l e e r l i n g e n a v e r e c h t s e s e l e c t i e z u l l e n e r v a r e n a l s e f f e c t v a n a s y m m e t r i s c h e i n f o r m a t i e L i d y P o t t e r s 50054225 H v A O n d e r w i j s e n O p v o e d i n g M a s t e r o p l e i d i n g e n A l g e m e n e E c o n o m i e Va k d i d a k t i e k I n o p d r a c h t v a n d h r. P. H. Vo o r e n d 2 0 1 0-2 0 11 2
Inhoudsopgave Inleiding 1 Docentenhandleiding 2 Korte beschrijving van het experiment 2 Benodigdheden 2 Instructie 2 Uitvoering van het experiment 4 Nabespreking van het experiment 4 Transfer/Verwerkingsopdracht 5 Tijdpad Experiment 6 BIJLAGE 1 8 KOPIEERBLADEN TWEEDEHANDS AUTO S 8 BIJLAGE 2 10 KOPIEERBLAD VRAAGPRIJZEN 10 BIJLAGE 3 11 KOPIEERBLAD REGISTRATIEFORMULIER 11 BIJLAGE 4 12 KOPIEERBLAD VERWERKINGSOPDRACHT 12 BIJLAGE 5 13 DIAPRESENTATIE 13 i
Inleiding Één van de acht concepten van het nieuwe examenprogramma economie is het concept Risico en Informatie. Dit concept bevat de onderdelen 1 1 Risico en verzekeren 2 Effecten van asymmetrische informatie 3 Risico en Beleggen 4 Risico in bedrijf 5 Instituties Dit klaslokaalexperiment is bedoeld om de leerlingen averechtse selectie als effect van asymmetrische informatie te laten ervaren en is gebaseerd op Akerlofs (1970) beroemde studie The market for Lemons : Qualitiy uncertainty and te market mechanism. 2 In deze studie wordt duidelijk hoe averechtse selectie kan leiden tot het disfunctioneren van de markt. Akerlof gebruikt hiervoor het voorbeeld van een markt met goede en slechte auto s en laat zien dat de markt tot stilstand kan komen als niemand de kwaliteit van de auto s kent. Bij het ontwikkelen van dit experiment heb ik gebruik gemaakt van bovenstaande studie en het klaslokaalexperimenten dat over dit onderwerp al is ontwikkeld door het Landelijke Expertisecentrum Economie en Handel 3. Hoewel dit experiment bedoeld is als inleiding op Hoofdstuk 4 van de lesbrief Jong en Oud van de LWEO methode in een 4H klas, kan dit experiment m.i. naast ieder andere methode en/of in ieder andere bovenbouwklas worden uitgevoerd. Het experiment en de verwerking daarvan neemt minimaal één lesuur van 45 minuten in beslag. Ik ga uit van de volgende beginsituatie: * De leerlingen hebben nog niet veel ervaring opgedaan met het doen van klaslokaalexperimenten. * De leerlingen zijn nog niet bekend met de economische begrippen risico, goede risico s, slechte risico s,asymmetrische informatie, averechtse selectie en marktfalen. * De leerlingen zijn bekend met de economische betekenis van een markt en het berekenen van het surplus. 1 SLO, Stichting Leerplanontwikkeling, http://economie.slo.nl/concepten 2 George Akerlof, 1970, The Market for Lemons: Quality Uncertainty and the Market Mechanism, The Quarterly Journal of Economics 84(3), pp 488-500 3 http://www.expertisecentrumeconomie.nl 1
Docentenhandleiding Korte beschrijving van het experiment Dit "experiment is een verkoopspel aan de hand waarvan geïllustreerd wordt, dat als gevolg van asymmetrische informatie, alleen nog maar slechte kwaliteit (lemons) producten op een markt worden verkocht. Gedurende een "korte periode "mogen de "kopers en verkopers door de klas lopen om tot een deal te komen. De kopers kopen een auto van de verkopers. De prijs is niet onderhandelbaar. Afhankelijk van de ronde is de kwaliteit bekend of onbekend bij de koper als de auto wordt gekocht. Voor de verkoper geldt dat per ronde de kwaliteit wordt gegeven of dat hij/zij deze zelf mag bepalen. Benodigdheden 4 * Powerpoint waarin het experiment wordt uitgelegd. * Bedrukte kaartjes met daarop auto s. * Bedrukte kaartjes met daarop auto s van hoge en lage kwaliteit. * Kaartjes waarop de vraagprijs genoteerd kan worden. * Registratieformulier waarop de leerlingen hun surplus kunnen bijhouden. * Tijdwaarneming. * Een lokaal dat zo is ingericht dat kopers en verkopers vrij kunnen rondlopen op de markt en elkaar, in principe, allemaal kunnen ontmoeten. * Prijs voor de winnaar. Instructie De factor, die bepalend is voor het verloop van het experiment, is de instructie. Deze moet voor iedereen volstrekt helder zijn. Het uitschrijven en uitdelen van de instructie is zeer wenselijk. Bij het hardop voorlezen van de instructies kunnen leerlingen meelezen en vragen stellen indien nodig. Leerlingen zelf een lange instructie laten lezen om direct daarna het klaslokaalexperiment uit te voeren is bij voorbaat gedoemd te mislukken (Welp en van Arkel, 2009) 5 4 Het aantal is afhankelijk van de groepsgrootte. Zorg dat er evenveel kopers als verkopers zijn. 5 Welp, E en Arkel, C. van, 2009, Klaslokaalexperimenten, Games en Simulaties in het economieonderwijs, p.9, Landelijk Expertisecentrum Economie en Handel, Amsterdam 2
Vanwege het belang van een goede en heldere instructie wordt deze met de leerlingen klassikaal doorgenomen. Hiervoor wordt de, bij dit experiment behorende, presentatie gebruikt. (Dia 1 t/m dia 11) Het experiment wordt in drie rondes gespeeld en iedere ronde duurt drie minuten. Ronde 1 De verkopers krijgen allemaal een kaartje met daarop een auto. Iedere verkoper vult voor zich zelf de kwaliteit van de auto in. Voor een slechte kwaliteit, wordt de L gebruikt en voor een goede kwaliteit, de letter H. De verkopers bepalen tevens de verkoopprijs. De eerste ronde wordt gespeeld met de kaarten open. Het is duidelijk wat er wordt aangeboden en tegen welke prijs en er is dus geen asymmetrische informatie. De kopers en verkopers schrijven na de eerste ronde de behaalde winst, het surplus, op het registratieformulier. Ronde 2 Deze ronde wordt gespeeld met asymmetrisch informatie. De eigenaren krijgen van de docent een kaartje met daarop de kwaliteit van de auto. De verdeling is 50% goede kwaliteit en 50% slechte kwaliteit, maar dat wordt de leerlingen niet medegedeeld. De verkopers bepalen weer zelf de verkoopprijs. De kopers en verkopers schrijven na de tweede ronde de behaalde winst op het registratieformulier. Ronde 3 Deze ronde is vergelijkbaar met ronde twee met dat verschil dat de eigenaren van de auto s de kwaliteit zelf mogen kiezen. Zij schrijven weer zelf eerst een L of een H op de auto en bepalen de verkoopprijs. Uiteraard is de kwaliteit (en de verdeling) bij de kopers niet bekend. De kopers en verkopers schrijven na de derde ronde de behaalde winst weer op het registratieformulier. Indien er voldoende tijd is kan er een extra ronde worden gespeeld. Deze ronde wordt dan na de tweede ronde gespeeld Extra ronde (ronde 3) Gelijk aan ronde twee maar de leerlingen wordt bij het begin van ronde drie verteld dat er in ronde twee 50% goede kwaliteit auto s op de markt waren en 50% slecht kwaliteit auto s en dat nu in ronde drie de verdeling 70% lage kwaliteit auto s en 30% hoge kwaliteit auto s zal zijn.. De ronde wordt gespeeld en de kopers en verkopers schrijven na deze ronde de behaalde winst op het registratieformulier. 3
Uitvoering van het experiment Het uitvoeren van het experiment bestaat uit het voor ronde 1 uitdelen van de registratieformulieren aan zowel koper als verkoper. Tevens krijgen de verkopers iedere ronde opnieuw een kaartje waarop de verkoopprijs genoteerd kan worden en een kaartje met daarop de auto; in ronde 1 en ronde 3 zonder een letter erop en in ronde 2 met een letter. 6 In iedere ronde worden auto s verkocht. Na iedere ronde worden de registratieformulieren ingevuld en volgt de instructie voor de volgende ronde. (Dia 12 t/m 17) Nabespreking van het experiment Na afloop van het experiment is het wenselijk dat leerlingen de ervaringen die zij hebben opgedaan met elkaar kunnen delen en dat er een koppeling gemaakt wordt naar de theorie. (Dia 18 t/m 22). Achteraf moet er worden geanalyseerd wat er is gebeurd en welke economische lessen uit het experiment kunnen worden getrokken..... Het inzichtelijk maken van de koppeling tussen experiment en leerdoel is dus van wezenlijk belang. 7 Echter, omdat ook blijkt dat een discussie alleen in een volle klas met dertig leerlingen niet voor alle leerlingen even effectief is is het goed om naast het nagesprek ook individueel of in groepjes een verwerkingsopdracht te laten uitvoeren. In de vele publicaties die zijn verschenen op gebied van klaslokaalexperimenten komt dit laatste aspect vaak aan de orde via discussies. In het voortgezet onderwijs leent deze benadering zich niet goed. In een volle klas met dertig leerlingen zal niet iedereen actief participeren en valt het te betwijfelen of iedereen de strekking van het klaslokaalexperiment heeft begrepen. Hiervoor zijn weer andere verwerkings-en reflectieopdrachten nodig die individueel of in groepjes gemaakt kunnen worden en naderhand besproken. 8 6 Zorg ervoor dat er een even aantal verkopers als kopers zijn om in ronde 2 de kwaliteit 50/50 te kunnen verdelen 7 Welp, E en Arkel, C. van, 2009, Klaslokaalexperimenten, Games en Simulaties in het economieonderwijs, p.6, Landelijk Expertisecentrum Economie en Handel, Amsterdam 8 Welp, E en Arkel, C. van, 2009, Klaslokaalexperimenten, Games en Simulaties in het economieonderwijs, p.6, Landelijk Expertisecentrum Economie en Handel, Amsterdam 4
Transfer/Verwerkingsopdracht Nadat de ervaringen zijn uitgewisseld en er een koppeling is gemaakt met de economische begrippen gaan de leerlingen in groepen van vier aan de slag met een aantal verwerkingsvragen die opgenomen kunnen worden in het experimentenverslag. 9 In iedere groep zitten twee kopers en twee verkopers. Indien er tijd over is gaan de leerlingen starten met de opdrachten uit de LWEO lesbrief Jong en Oud Hoofdstuk 4. (Dia 23) 1 In ronde 1 kwamen de meeste deals tot stand. Bespreek met elkaar wat daar de verklaring voor is? Gebruik in het antwoord de economische begrippen risico en asymmetrische in- formatie. 2 a Hoeveel deals met een hoge kwaliteit zijn er in ronde 2, in jullie groep tot stand gekomen en hoeveel deals met een lage kwaliteit? b Wie, koper of verkoper, was tevreden, met de deal? Wie, koper of verkoper, was niet tevreden met de deal? Geef ook de verklaring. c Bespreek met elkaar waardoor de ontevredenheid is veroorzaakt en hoe deze voor een eventuele volgende keer voorkomen zou kunnen worden. Schrijf kort de con clusie van deze bespreking op. 3 Welke kwaliteit auto s zijn er voornamelijk (of alleen maar) in de laatste ronde verkocht? Wat is daar de economische verklaring voor? Gebruik in je antwoord de economische be- grip averechtse selectie en marktfalen? 4 Wat kan, met het oog op de ervaringen die jullie nu hebben opgedaan op markt voor twee de hands auto s, de verklaring zijn dat er voor veel producten en diensten keurmerken worden ingevoerd? 5 De effecten van asymmetrische informatie komen niet alleen op de tweedehands automarkt voor maar ook op iedere andere markt waar er ongelijkheid van informatie is. Een goed voorbeeld daarvan is de verzekeringsmarkt. a Wie heeft op een verzekeringsmarkt de meeste informatie? b Hoe probeert de andere partij deze ongelijkheid op te lossen? c Leg mbv de begrippen asymmetrische informatie, averechtse selectie, goede risico s, slechte risico s en marktfalen uit waarom de Nederlandse overheid de ziektekosten- verzekering (ZVW) voor alle inwoners van Nederland verplicht heeft gesteld? 9 De leerlingen zijn in het bezit van een mapje waarin zij verslag doen van de ervaringen met experimenten 5
Tijdpad Experiment Tijdpad Experiment Lesfase Activiteit Organisatie Tijdsduur Inleiding Start experiment Benodigdheden staan 10 min Leerlingen krijgen instructie via dia 1 t/m 11 van de diapresentatie. klaar en de klas wordt in twee gelijke groepen verdeeld. Ronde 1 Leerlingen handelen 3 minuten Leerlingen lopen vrij 5 min volgens de instructie van dia 12 door elkaar op zoek en 13 naar een partner om Nadat de deals rond zijn wordt mee te handelen. het registratieformulier ingevuld. Ronde 2 Leerlingen handelen 3 minuten Leerlingen lopen vrij 5 min volgens de instructie van dia 14 door elkaar op zoek en 15 naar een partner om Nadat de deals rond zijn wordt mee te handelen. het registratieformulier ingevuld. Ronde 3 Leerlingen handelen 3 minuten Leerlingen lopen vrij 5 min volgens de instructie van dia 16 door elkaar op zoek en 17 naar een partner om Nadat de deals rond zijn wordt mee te handelen. het registratieformulier ingevuld. Nagesprek Adhv van de dia s 18 t/m 22 worden ervaringen uitgewisseld, gekozen strategieën besproken en de economische theorie gekoppeld. Klassegesprek 7 min 6
Tijdpad Experiment Lesfase Activiteit Organisatie Tijdsduur Verwer- De leerlingen maken in groepen Groepswerk 10 min. king van vier de verwerkingsopdracht en voegen deze toe in het experimentenverslag. Afsluiting De leerlingen leveren het expe- Klassikaal 3 min. rimentenverslag bij de docent in. Groepen/leerlingen die nog niet klaar zijn leveren het verslag begin van de volgende les in. 7
BIJLAGE 1 K O P I E E R B L A D E N T W E E D E H A N D S A U T O S 8
9
BIJLAGE 2 KOPIEERBLAD VRAAGPRIJZEN 10
BIJLAGE 3 K O P I E E R B L A D R E G I S T R AT I E F O R M U L I E R VERKOPER Naam: AUTO KWALITEIT WAARDE VERKOCHT VOOR WINST (SURPLUS) RONDE 1 RONDE 2 RONDE 3 TOTAAL BEHAALD SURPLUS KOPER Naam: AUTO KWALITEIT WAARDE GEKOCHT VOOR WINST (SURPLUS) RONDE 1 RONDE 2 RONDE 3 TOTAAL BEHAALD SURPLUS 11
BIJLAGE 4 K O P I E E R B L A D V E RW E R K I N G S O P D R A C H T VERWERKINGSOPDRACHT EXPERIMENT TWEEDE HANDS AUTOMARKT 1 In ronde 1 kwamen de meeste deals tot stand. Bespreek met elkaar wat daar de verklaring voor is? Gebruik in het antwoord de economische begrippen risico en asymmetrische in- formatie. 2 a Hoeveel deals met een hoge kwaliteit zijn er in ronde 2, in jullie groep tot stand gekomen en hoeveel deals met een lage kwaliteit? b Wie, koper of verkoper, was tevreden, met de deal? Wie, koper of verkoper, was niet tevreden met de deal? Geef ook de verklaring. c Bespreek met elkaar waardoor de ontevredenheid is veroorzaakt en hoe deze voor een eventuele volgende keer voorkomen zou kunnen worden. Schrijf kort de con clusie van deze bespreking op. 3 Welke kwaliteit auto s zijn er voornamelijk (of alleen maar) in de laatste ronde verkocht? Wat is daar de economische verklaring voor? Gebruik in je antwoord de economische be- grip averechtse selectie en marktfalen? 4 Wat kan, met het oog op de ervaringen die jullie nu hebben opgedaan op markt voor twee de hands auto s, de verklaring zijn dat er voor veel producten en diensten keurmerken worden ingevoerd? 5 De effecten van asymmetrische informatie komen niet alleen op de tweedehands automarkt voor maar ook op iedere andere markt waar er ongelijkheid van informatie is. Een goed voorbeeld daarvan is de verzekeringsmarkt. a Wie heeft op een verzekeringsmarkt de meeste informatie? b Hoe probeert de andere partij deze ongelijkheid op te lossen? c Leg mbv de begrippen asymmetrische informatie, averechtse selectie, goede risico s, slechte risico s en marktfalen uit waarom de Nederlandse overheid de ziektekosten- verzekering (ZVW) voor alle inwoners van Nederland verplicht heeft gesteld? 12
BIJLAGE 5 D I A P R E S E N TAT I E 13
14
15
16