Deze cursus is bedoeld voor mensen met persoonlijke ervaring op het gebied van psychische, psychiatrische en/of

WERKEN MET EIGEN ERVARING Werkboek voor cursisten Deze cursus is bedoeld voor mensen met persoonlijke ervaring op het gebied van psychische, psychiatrische en/of verslavingszorg. Mensen die hun opgedane ervaring willen aanwenden voor persoonlijk herstel en breder willen inzetten voor belangenbehartiging van cliënten in alle aspecten van geestelijke gezondheidszorg. Daarbij optimaal gebruikmakend van de ervaringen en het kennisniveau van medecursisten, cursusleiders, gastdocenten en in deze cursus opgenomen publicaties geplaatst in relatie tot hun eigen omgeving en ervaringskennis. Ervaring wordt zo omgevormd tot kennis, kennis wordt werken voor lotgenoten en het werken voor lotgenoten resulteert in inzet van ervaringsdeskundigheid. Werken met eigen ervaring Cursistenwerkmap Versie 01-04-2012 Deze cursus is bedoeld voor mensen met persoonlijke ervaring op het gebied van psychische, psychiatrische en/of verslavingszorg. Mensen die hun opgedane ervaring willen

WERKEN MET EIGEN ERVARING Werkboek voor cursisten DERDE HERZIENE VERSIE. JANUARI 2011. Copyright 2009, Trimbos-instituut HEE Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Rotterdam, 1 e versie juli 2001 Utrecht, 2 e versie augustus 2009 s-hertogenbosch, 3 e versie januari 2010 Een uitgave van: Trimbos-instituut, HEE Da Costakade 45 Westersingel 94 3500 AS Utrecht 3015 LC Rotterdam 030 297 11 15 versie 01-04-2012 1

versie 01-04-2012 2

Voorwoord Voor u ligt het werkboek voor de deelnemers aan de cursus Werken met eigen ervaring. Deze cursus kon tot stand komen door subsidie van Zorg Onderzoek Nederland. Het idee is uitgevoerd door de samenwerking tussen het Trimbos-instituut - HEE en Stichting Rehabilitatie 92 en Stichting Door en Voor. HEE heeft veel ervaring met het ontwikkelen van cliëntgestuurde projecten en met het inzetten van ervaringsdeskundigheid. Rehabilitatie 92 is een opleidingsinstituut. Het verzorgt trainingen en deskundigheidsbevordering over de Individuele Rehabilitatie Benadering. Stichting Door en Voor is de cliëntenorganisatie in Noord Oost Brabant met vele trainingen en projecten op basis van het cliëntenperspectief. Alle drie de organisaties zetten zich in om de ondersteuning van cliënten bij het vervullen van maatschappelijke rollen te verbeteren. In Nederland is steeds meer behoefte aan mensen die de jarenlange ervaring die ze hebben opgedaan met de psychiatrie en/of andere geestelijke beperkingen breed willen inzetten voor anderen. Ervaringsdeskundigen noemen we hen. Dit kan in betaald werk of in vrijwilligerswerk. Ervaringsdeskundigen kunnen als lotgenoten veel voor cliënten betekenen. Ze kunnen iemand op weg helpen, van goede tips voorzien en ondersteunen bij hun herstel van de psychische problemen die ze ondervinden. Ook hebben ervaringsdeskundigen veel waarde voor de geestelijke gezondheidszorg als belangenbehartiger van cliënten. Cliënten in onder andere cliëntenorganisaties, cliëntencommissies en cliëntenraden verzamelen ideeën over mogelijke verbetering van de hulpverlening. Er bestond tot 2001 geen opleiding die cliënten leerde hoe je ervaringsdeskundig werd. Deze cursus Werken Met Eigen Ervaring (WMEE) voorziet in die behoefte. Het doel is deelnemers te leren ervaringsdeskundigheid breed in te zetten ten behoeve van herstelprocessen bij cliënten/lotgenoten. versie 01-04-2012 3

Er is tijdens de cursus aandacht voor de volgende drie aspecten: 1. het vergroten van kennis over herstel, empowerment en ervaringsdeskundigheid; 2. het bewust worden van ervaringskennis; 3. het ontwikkelen van vaardigheden met betrekking tot het inzetten van ervaringskennis. De inhoud van de cursus wordt regelmatig verbeterd vanuit adviezen van vele ervaringsdeskundigen, die als docent of als cursist bij de cursus betrokken zijn. De oorspronkelijke auteurs Hanneke Henkens Astrid van Bruggen Cees Witsenburg Bijgewerkt in 2010 door: Ben Rooijakkers Theo Schlaman Els Kouwenberg Chantal Schiks En velen op de achtergrond In juni 2009 zijn de eigendomsrechten op de cursus Werken met Eigen Ervaring van het Basisberaad Rijnmond overgegaan op HEE, Trimbos Instituut. In deze versie zijn diverse inhoudelijke tekstwijzigingen doorgevoerd. September 2010 versie 01-04-2012 4

Inhoudsopgave Derde herziene versie. Januari 2011... 1 Kennismaking... 10 Opbouw in 3 blokken... 10 Blok 1: Het eigen verhaal... 10 Blok 2: Werksituaties... 12 Blok 3: Vaardigheden... 12 Tot slot... 13 1.1 Inleiding... 16 1.1.1 Persoonlijke inbreng... 17 1.2 Leerdoelen... 18 1.3 OPDRACHTEN... 19 1.3.1 Kennismaken met elkaar en de cursus... 19 1.3.2 Afspraken maken met elkaar... 20 1.3.3 Waar voel jij je het lekkerst, waar voel jij je thuis... 21 1.3.4 Waarden... 22 Blok 1 Het eigen verhaal Les 2. Ervaringen 2.1 Inleiding 2.2 Leerdoelen 2.3 Opdrachten 2.3.1 Ervaring delen 2.3.2 Waardevolle ervaring voor jezelf Les 3. Steun 3.1 Inleiding 3.1.1 Steun ontvangen en/of verlenen 3.1.2 Vormen van steun 3.2 Leerdoelen 3.3 Opdrachten versie 01-04-2012 5

3.3.1 Een herinnering tot steun 3.3.2 Persoonlijke steun 3.3.3 Tips om te overleven Les 4. Herstel 4.1 Inleiding 4.1.1 Theorie en begrippenkader 4.1.2 Herstelconcept 4.1.3 Herstellen doe je zelf 4.1.4 Verloop herstelproces 4.1.5 Fasen van herstel 4.2 Leerdoelen 4.3 Opdrachten 4.3.1 Grafiek van je eigen herstelproces 4.3.2 Aspecten van herstel 4.3.3 Fasen van herstel Les 5. Ervaringsdeskundigheid 5.1 Inleiding 5.1.1 Ervaringsdeskundigheid: meer dan ervaring of ervaringskennis 5.1.2 Resultaat van een ontwikkelingsproces 5.1.3 Zelf in balans, voorwaarde voor werken met eigen ervaring 5.1.4 Positie tegenover lotgenoten en professionele zorgverleners 5.1.5 Eigen ervaringen inzetten als meerwaarde 5.1.6 Empowerment 5.2 Leerdoelen 5.3 Opdrachten 5.3.1 Motivatie of drijfveer 5.3.2 Meerwaarde Blok 2 Werksituaties Les 6. Individueel werken met lotgenoten versie 01-04-2012 6

6.1 Inleiding 6.1.1 Werksituaties 6.1.2 Cliëntgestuurde projecten 6.1.3 Individueel contact tussen ervaringsdeskundige en cliënt 6.1.4 Gastdocent (e) 6.2 Leerdoelen 6.3 Opdrachten 6.3.1 Gesprek met de gastdocent(e) 6.3.2 Werksituatie 1: vaardigheden, steun en valkuilen Les 7. Werken met groepen lotgenoten 7.1 Inleiding 7.1.1 Gastdocent(e) 7.2 Leerdoelen 7.3 Opdrachten 7.3.1 Gesprek met de gastdocent(e) 7.3.2 Werksituatie 2: vaardigheden, steun en valkuilen Les 8. Werken met groepen beroepskrachten 8.1 Inleiding 8.1.1 Gastdocent(e) 8.1.2 afronding Blok 2 8.2 Leerdoelen 8.3 Opdrachten 8.3.1 Gesprek met de gastdocent(e) 8.3.2 Werksituatie 3: vaardigheden, steun en valkuilen Blok 3 Vaardigheden Les 9. Ervaringen inbrengen 9.1 Inleiding 9.1.1 Vaardigheden 9.1.2 Vaardigheden in relatie tot werken met eigen ervaring versie 01-04-2012 7

9.1.3 Opzet blok 3 9.1.4 Kwetsbaarheid hanteren 9.1.5 Procedure ervaring inbrengen 9.1.6 Een oplossing op maat kunnen bieden 9.2 Leerdoelen 9.3 Opdrachten 9.3.1 Gebeurtenis met een onprettig verloop 9.3.2 Eigen ervaring inbrengen Les 10. Van mening verschillen 10.1 Inleiding 10.1.1 Van mening verschillen 10.1.2 Meningsverschillen positief bekeken 10.1.3 Van mening verschillen als vaardigheid 10.1.4 Stappenplan 10.1.5 Actief luisteren, samenvatten en doorvragen (LSD) 10.1.6 Actief luisteren 10.1.7 Samenvatten 10.1.8 Doorvragen 10.2 Leerdoelen Luister gedicht 10.3 Opdrachten 10.3.1 Vragen om verduidelijking 10.3.2 Eigen ervaring als boodschap/stelling Tips voor inbrengen van ervaringen Les 11. Reacties van toehoorders inschatten 11.1 Inleiding 11.1.1 reacties inschatten via 2 stappenplan 11.1.2 Hoe gaan we om met kritiek 11.1.3 Hoe gaan we om met feedback? 11.1.4 Eerste hulp bij ongemakken (EHBO) 11.1.5 Onderhandelingsruimte bij meningsverschillen versie 01-04-2012 8

11.1.6 Onderhandelingsruimte 11.2 Leerdoelen 11.3 Opdrachten 11.3.1 Rollenspel Les 12. Evalueren en afscheid nemen 12.1 Inleiding 12.2 Leerdoelen 12.3 Opdrachten 12.3.1 PERSOONLIJKE HOOGTEPUNTEN 12.3.2 Invullen evaluatieformulier Evaluatieformulier cursus Werken met eigen ervaring 12.3.3 Afscheidnemen 12.4 Uitreiking van het certificaat Werken met eigen ervaring 12.5 We blijven nog wat nakletsen versie 01-04-2012 9

Opbouw cursus en hoe om te gaan met inhoud Tijdens deze cursus wordt uitgegaan van en gerefereerd aan de eigenverantwoordelijkheid van de cursist. Dit wil zeggen dat de docenten/begeleiders de cursist niet aan het handje meenemen door de cursus, maar dat de cursist verantwoordelijk is voor een ruim voldoende voorbereiding van lesstof, opdrachten en leeswerk. Voor de inhoud van de cursus is gekozen voor een duidelijke en constructieve opzet, als reisgids door de te behandelende stof en voor de eindbestemming: het certificaat Werken Met Eigen Ervaring (WMEE). KENNISMAKING Les 1 wordt volledig gebruikt voor een begrijpelijke kennismaking met de cursus, het geven van een algemeen beeld van de inhoud van de cursus en het daarbinnen samen doormaken van het voorgestane leerproces. Natuurlijk ook voor de eerste kennismaking met elkaar en de cursusbegeleider(s). Meer dan vooraf doorlezen van deze 1 e les is als voorbereiding niet noodzakelijk. OPBOUW IN 3 BLOKKEN Er is duidelijk gekozen voor een cursusopbouw in 3 blokken. B L OK 1: HET EIGEN VERHAAL Dit blok is bedoeld om al samenwerkend van elkaars ervaringen te leren en daaruit oplossingen te kunnen bewerkstelligen. Om deze interactie met elkaar goed te kunnen volbrengen is het belangrijk de les telkens goed voor te bereiden en het verplichte leeswerk per les vooraf goed door te lezen en af te stemmen op je eigen ervaringen en die van de anderen. Maak voldoende aantekeningen als steun voor jezelf. versie 01-04-2012 10

In de 4 bijeenkomsten van blok 1 gaan we met elkaar praten over onze ervaringen als cliënt. Het is daarbij erg belangrijk van elkaar te leren en open te staan voor elkaars ervaringen. We bespreken wat je wel of niet in de ervaringen van anderen herkent. We verzamelen verhalen om daarvan te leren en ons te kunnen plaatsen in de situatie van een ander. Daarmee boven onze eigen problematiek uitstijgend, richting ervaringsdeskundigheid. Tijdens het introductiegesprek dat je hebt gehad voordat je aan deze cursus begon, is ook gesproken over jouw ervaringen. De bedoeling is dat je voor iedere nieuwe les die je voorbereid, die gevraagde ervaringen in het kort met steekwoorden uitwerkt op papier en in de eerst volgende les daarover vertelt in de groep indien van toepassing. De wijze waarop je verhaal gebracht wordt, bepaal je natuurlijk altijd zelf. Afhankelijk van de opdrachten die bij de les horen kun je de voorbereiding doen. Bijvoorbeeld: je kunt je ervaring in chronologische volgorde vertellen (van vroeger naar nu); je kunt ook uitgaan van één of enkele momenten en daar je verhaal omheen bouwen; je kunt vertellen over jouw moeilijkheden/problematiek; of je vertelt wat je hebt meegemaakt in de hulpverlening. Tip: Maak je verhaal niet te lang, je krijgt de minimale tijd om er in de groep iets over te vertellen. Vertel de groep geen levensverhaal, maar beperk je tot de belangrijkste items die je wil delen met de groep en die van toepassing zijn op de inhoud van de les en de opdrachten. Belangrijk: Bedenk goed wat je wel of niet aan de groep wil vertellen en hou voor jezelf in de gaten of je het (al) aankunt. Vooraf thuis proef vertellen helpt je daarbij. Ben je goed bewust van deze eerste aanzetten tot werken met eigen ervaring. versie 01-04-2012 11

B L OK 2: WERKSITUATIES In blok2 wordt er veel aandacht besteed aan en geluisterd naar ervaringsdeskundigen die reeds als zodanig in het werkgebied ingezet zijn/worden. Door intensief te luisteren naar hun verhaal en kritische vragen te stellen vorm je voor jezelf een goede basis tot ervaringsdeskundigheid. Je zult uit 3 verschillende praktijkervaringen zicht krijgen op de diverse mogelijkheden van aanpak op/in voorkomende werksituaties. Naast het aandachtig luisteren en analyseren van de ervaringsverhalen is het ook hier de bedoeling dat je ter voorbereiding op deze 3 lessen vooraf thuis aandachtig het artikel dat/de artikelen die bij de desbetreffende les is/zijn gevoegd doorleest. TIP: Laat de inhoud op je inwerken en probeer voor jezelf een vertaling te maken naar hetgeen wat je tot nu toe aangereikt gekregen hebt van cursusleiders, medecursisten en geboden lesstof. Geef in een paar losse woorden de essentie van de inhoud weer, gelet op de leerdoelen van deze cursus en je eigen verwachtingen daarvan Als je daarna nog inhoudelijke vragen of opmerkingen hebt, kun je die ook opschrijven en daarnaar vragen tijdens de behandeling in de les. B L OK 3: VAARDIGHEDEN Om als toekomstig ervaringsdeskundige te gaan werken moet je ook kunnen beschikken over vaardigheden. In deze 3 lessen worden eigenervaringen en ervaringen van de anderen omgezet in een werkbaar kader waarmee de cursist een gereedschapsset aangereikt krijgt voor gebruik als toekomstige ervaringsdeskundige. Je leert ervaringen inbrengen, reacties van toehoorders inschatten en omgaan met meningsverschillen van gesprekspartners. Ook hier is het belangrijk dat je de lessen goed voorbereid, je opdrachten maakt en vooral ook het leeswerk vooraf serieus doorneemt. Dit voorkomt tijdsverlies tijdens de lessen, die in dit blok vooral besteed gaat worden aan oefenen met elkaar van praktijksituaties in diverse werksituaties. versie 01-04-2012 12

TOT SLOT Lees thuis elke keer ter voorbereiding, per les, aandachtig het bij de lessen 2 t/m 12 gevoegde leeswerk. Deze leesstof heeft steeds betrekking op de inhoud van de les die de volgende keer aan de beurt is. Probeer voor jezelf kennis te nemen van de inhoud van de leesstof en beoordeel de teksten zoals bekend verondersteld mag worden, meegroeiend in de cursus. Ga voor jezelf na waardoor je geraakt wordt, wat je aanspreekt of opvalt in zowel positieve als negatieve zin. Je mag zeker kritisch zijn in je beoordeling van de teksten. Verlies daarbij niet uit het oog dat elke schrijver vanuit zijn/haar visie en/of ervaringen geschreven heeft wat hij/zij belangrijk vond om anderen daarvan kennis te laten nemen. Een goede voorbereiding vooraf, geeft ruimte in de les voor meer directe diepgang en leidt tot een groter resultaat in de toekomst. Succes. versie 01-04-2012 13

KENNISMAKEN Les 1 In deze eerste les maken wij kennis met elkaar, met de inhoud van de cursus, de gekozen opzet en vereisten aan het certificaat gesteld. Ook maken we afspraken over de onderlinge samenwerking en de te verwachten studiehouding. versie 01-04-2012 14

versie 01-04-2012 15

1. KENNISMAKEN 1.1 INLEIDING Deze cursus gaat uit van de basisprincipes waar alle mensen gebruik van maken bij het aanleren en ontwikkelen van hun eigen deskundigheid. Mensen denken bijna automatisch na over een bepaald gegeven (handeling, gedachte, voorval, ervaring) met het oog er iets uit te leren voor verbetering of herstel in de toekomst (reflecteren genoemd). Door het genoemde denk- en leerproces ontstaan nieuwe mogelijkheden (constructies) op weer een iets hoger kennisniveau. De persoon zal daarbij steeds de behoefte hebben te onderzoeken (interactie) of deze hogere kennis door anderen wordt gedeeld, bruikbaar en/of toepasbaar is en of anderen de mogelijkheden (h)erkennen. Een gezond proces dus van samen vallen en opstaan. Reflectie Constructie Cursist Interactie Door dit proces van reflectie, constructie en interactie ontstaat geleidelijk aan gedeelde kennis. Als alle deelnemers aan deze cursus openstaan voor dit persoonlijke ontwikkelingsproces dan zal in de loop van de cursus duidelijk worden dat de eigen ervaringen en opgedane ervaringskennis door interactief deelnemen, onderlinge beïnvloeding, afstemming en kruisbestuiving ervaringsdeskundigheid kan worden. De thema s in deze cursus, de opbouw van de stof en de taken, zijn een leidraad om deze kennis en ervaring die de deelnemers met z n allen hebben, te ordenen en nieuwe kennis en ervaring toe te voegen. versie 01-04-2012 16

1.1.1 P E R S O ONLIJKE I N B R E N G Elke deelnemer aan deze cursus geeft zich op met een persoonlijk doel en vooraf gestelde verwachtingen. Ook brengt iedereen zijn/haar unieke kennis en ervaring mee. Daarbij voegen de cursusleiders, de gastdocenten en de lesen leesstof nog een brede mix van ervaringsdeskundigheid, realiteitszin en ontwikkelingsmogelijkheden toe aan de persoonlijke groei van de cursisten. We gaan er in deze cursus dan ook vanuit dat iedere cursist bereid is zijn/haar kennis en ervaring met elkaar te delen. Een actieve inbreng en minimale absentie (maximaal 2 lessen, als echt onvermijdelijk en altijd in overleg met de cursusleiders) wordt daarbij van iedereen verwacht en gewaardeerd. De komende maanden gaan we zeer intensief (soms emotioneel, vaak ook met een lach) met elkaar samenwerken. Daarvoor is het nodig elkaar beter te leren kennen. We nemen daar in deze 1 e les Kennismaken ruim de tijd voor. In de hierna volgende lessen zullen wij elkaar zeker nog beter leren kennen door de vele en diepgaandere gesprekken die we dan hebben. De cursist bepaalt zelf de emotionele diepgang en inhoud van zijn/haar ervaringsverhalen en/of gesprekken. Wij wijzen er op dat de cursist de regie altijd zelf in de hand heeft en eerste verantwoordelijke is voor zichzelf. Geef dus op tijd en duidelijk aan als het op een of andere wijze niet (meer) gaat. De cursusleiders, gastdocenten en medecursisten hebben tegenover elkaar een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het persoonlijke welzijn en het zich veilig en vertrouwd voelen binnen de cursusgroep. De cursusleiders zorgen daarnaast voor een optimaal proces (het reilen en zeilen) in de les en rondom de cursus zelf. Deze les nemen wij ook de tijd om globale inhoud en leerdoelen van de cursus met elkaar door te nemen en zijn wij nieuwsgierig naar de persoonlijke verwachtingen, mogelijke inbreng en leerdoelen van de cursist(en) zelf. versie 01-04-2012 17

1.2 LEERDOELEN Op de eerste dag van deze cursus, schetsen wij een algemeen beeld van de inhoud van de cursus en het daarbinnen met elkaar door te maken interactieve leerproces om te komen tot de voorgestane ervaringsdeskundigheid. Daarnaast maken wij persoonlijk kennis met elkaar en elkaars achtergronden. Na deze kennismakingsles en het doorwerken van de opdrachten van deze les heb je zicht op: de inhoud en werkwijze van de cursus en de cursistenwerkmap; je eigen verwachtingen, doelen, mogelijke inbreng en wensen over de cursus en die van andere deelnemers; de afspraken tot samenwerking in de groep, het elkaar bieden van veiligheid en vertrouwen; je eigenverantwoordelijkheid voor jezelf als mens en als deelnemer aan de groep; de mogelijkheden tot het verkrijgen van ondersteuning door de cursusleiders of door andere deelnemers. versie 01-04-2012 18

1.3 OPDRACHTEN 1.3.1 K E N N I S M A K E N M E T ELKAAR EN DE CU R S U S We beginnen ons kort en algemeen aan elkaar voor te stellen door het volgende te vertellen: mijn naam is; ik neem aan deze cursus deel omdat; mijn persoonlijke verwachtingen zijn; mijn persoonlijke inbreng in de groep als mens en cursist kan/zal zijn. De persoonlijke verhalen en de relevante levenservaringen daarin van de cursisten afzonderlijk krijgen later in de cursus voldoende aandacht. We bespreken ook globaal: de inhoud van de cursus; de werkwijze en aanpak; de eisen die gesteld worden aan het certificaat. Er is voldoende gelegenheid voor het stellen van vragen. Ruimte voor aantekeningen. versie 01-04-2012 19

1.3.2 A FSPRAKEN MAKEN MET E L K A A R Om het deelnemen aan de cursus voor iedereen naar wens te laten verlopen, samenwerking te ontwikkelen en de onderlinge interactie maximaal mogelijk te maken, is het goed daarover vooraf samen enkele duidelijke afspraken te maken. In deze opdracht praten wij met elkaar over welke items voor de groep belangrijk zijn om maximaal te functioneren en maken daarover harde afspraken. Denk daarbij onder andere aan afspraken over: bereikbaarheid cursusbegeleider(s); doorgeven van absentie en dergelijke; bieden van veiligheid en vertrouwen; geheimhoudingsplicht persoonlijke zaken verteld in de groep; en andere zaken die voor samenwerking in de groep belangrijk zijn Ruimte voor aantekeningen. versie 01-04-2012 20

1.3.3 WAAR VOEL JIJ J E H E T L E K K E R S T, W A A R VOEL JIJ JE THUIS Deze opdracht is bedoeld om elkaar nog wat persoonlijker te leren kennen. Na de vorige opdracht van kennismaken met elkaar en de cursus wordt met deze taak iets meer inhoud gegeven aan en diepgang gelegd in de persoon, de cursist als mens. Concentreer je en stel je voor welke plek voor jou belangrijk is. Waar voel jij je het lekkerst of anders gezegd waar voel jij je thuis. Waar kom jij tot jezelf en voel jij je veilig, rustig en/of vertrouwd. Dit kan je huis zijn, maar ook een andere plek (plekje in een gebouw, de tuin, iets in de omgeving) of een denkbeeldige plek. Teken op het onderste gedeelte van deze bladzijde jouw thuis. Dus jouw plek waar jij je thuis voelt. Alles is goed mits jij je er maar goed bij voelt. Je kunt als je dat wil hierbij ook kleuren gebruiken. Als iedereen klaar is, vertellen we er elkaar iets over en kun je de tekening aan elkaar laten zien. Teken hier de plek waar jij je thuis voelt versie 01-04-2012 21

1.3.4 WAARDEN Waarden zijn gegevenheden in het menselijk bestaan die wij, als persoon, als heel belangrijk ervaren en waar we ons mee verbonden voelen. Met andere woorden: wat vinden wij goed en belangrijk in tegenstelling tot slecht en onbelangrijk. In onderstaand schema is een aantal waarden opgesomd die als algemeen aanvaardbaar (goed en belangrijk) en bekend gezien mogen en kunnen worden. Kies uit onderstaand schema een aantal waarden die jij belangrijk vindt. Denk daarbij aan activiteiten die je zelf doet of zou willen doen (bijvoorbeeld als vrijwilliger of in een werksituatie) Wat vind je daarbij belangrijk? Je mag zelf ook een voor jou belangrijke waarde bedenken als die niet in de lijst staat. Kies daarna de voor jou belangrijkste vier waarden uit. Schrijf deze in volgorde van belangrijkheid, zoals die voor jou geldt, in onderstaand schema Mijn top vier in waarden. Als iedereen klaar is, laten we onze top vier aan elkaar zien. Iedereen kan zijn/haar keuze voor de waarden kort toelichten. Autonomie Gelijkheid Opwindendheid Verwantschap Bekwaamheid Geluk Orde Vrede Beheersing Genoegen Presentatie Vriendschap Bescherming Groei Schoonheid Vrijheid Eensgezindheid Hulpvaardigheid Status Wederzijds respect Eerlijkheid Liefde Succes Wijsheid Erkenning Loyaliteit Troost Zekerheid Geborgenheid Normaliteit Verantwoordelijkheid Zelfbepaling Gehoorzaamheid Onafhankelijkheid Verlossing Zelfrespect Mijn top vier in waarden: 1. 2. 3. 4. versie 01-04-2012 22

versie 01-04-2012 23

BLOK 1 HET EIGEN VERHAAL Les 2 Ervaringen Les 3 Steun Les 4 Herstel Les 5 - Ervaringsdeskundigheid In dit blok van 4 lessen wordt vooral gewerkt aan het leren van elkaars ervaringen en het opbouwen van ervaringskennis. Door met elkaar ervaringen uit te wisselen en te delen worden cursisten zich terdege bewust van hun eigen ervaringen en oplossingen. Door naar elkaars ervaringsverhalen te luisteren en daarover te praten, leren cursisten verschillende voorbeelden van ervaringen en oplossingen van lotgenoten te plaatsen en zich eigen te maken voor verbreding van hun eigen kennis problematiek. Blok 1 is een opstart naar ervaringsdeskundigheid. versie 01-04-2012 24