Handleiding bij werkbladen uitspraak Er zijn drie kopieerbladen voor de uitspraak: overzicht van de klinkers overzicht van de lastige medeklinkers oefentips voor de uitspraak van de r De eerste twee lichten we hieronder toe. Het overzicht van de klinkers Dit overzicht is gerangschikt volgens de klinkerdriehoek hieronder. De klinkers staan tussen vierkante haken, om te laten zien dat het om klanken gaat en niet om letters. Een letter a wordt in na of maken uitgesproken als de klank [aa] en in nat of pakken als de klank [a]. De klinkerdriehoek hieronder laat zien hoe ver de mond open is en of de tong meer voor of achter in de mond zit. mond open - dicht [ie] [uu] [oe] [i] [u] [o] [ee] [eu] [oo] [e] [a] tong voor - achter [aa] Figuur 1 De lippen Naast de positie van de mond en de tong spelen ook de lippen een belangrijke rol bij het vormen van de klinkers. Bij de klanken aan de linkerkant van de driehoek ([ie], [i], [ee], [e]) zijn de lippen breed, bij alle andere klanken zijn de lippen rond. Het verschil tussen de klanken in het midden en rechts is dat de tong bij de [uu], [u] en [eu] meer voor in de mond zit en bij de [oe], [o], [oo] en [a] meer naar achteren. 1 van 5
Van breed naar rond Sommige klanken verschillen alleen in lipstand: de [uu] heeft dezelfde mondstand als de [ie], maar dan met ronde lippen. Om de [uu], [u] en [eu] uit te lokken kun je de cursist vragen om te beginnen met de klank in de linkerkolom en vervolgens de lippen rond te maken. Gebruik eventueel een spiegeltje. [ie] [uu] [i] [u] [ee] [eu] Slap en wijd Alle klinkers in het overzicht die met één letter worden geschreven ([a], [e], [i], [o], [u] en [ɘ]) worden met een ontspannen mond gemaakt: slap. De andere klinkers zijn aangespannen, oftewel wijd. Let op: dit gaat over de mondholte, en dus niet over de mond van buitenaf gezien. Ook bij een [oo], waarbij de lippen bijna gesloten zijn, maken we onze mondholte wijd. Het verschil tussen slap en wijd is het échte verschil tussen de lange en korte klinkers. Als je een klinker lang aanhoudt, geeft dat geen verschil in betekenis: het is ook mogelijk om het woord man heel lang uit te rekken. Figuur 2 Slap, als een halfdichte paraplu Figuur 3 Wijd, als een geopende paraplu 2 van 5
Tweeklanken Er zijn drie tweeklanken in het Nederlands: [ui], [au] en [ei]. De [au] en de [ei] worden op twee manieren geschreven, vandaar dat ze elk twee kapstokwoorden hebben: blauw touw en klein ijsje. Bij de tweeklanken beweeg je je mond van de ene naar de andere klinker. Je mond gaat daarbij van open naar dicht: [au]: [a] > [oe] [ei]: [e] > [ie] [ui]: [u] > [uu] De [ui] begint idealiter bij de wijde eu van freule, maar dit is een onbekende klank. Belangrijk is dat de cursist zijn mond eerst opendoet en eindigt bij de [uu] van muur. In het klinkeroverzicht zijn de [ei], [ui] en [au] opgenomen, maar de beweging niet. Maak de beweging zichtbaar met een pijl, je mond en een gebaar. [ie] [uu] [oe] [e] [ei] [u] [ui] [a] [au] Figuur 4 Suggesties voor het gebruik van het klinkeroverzicht Geef elke cursist bij het begin van de cursus een geprint overzicht. Bespreek de begrippen mond open/mond dicht, lippen breed/lippen rond en wijd/ slap. Herhaal de kapstokwoorden regelmatig. Verwijs naar de kapstokwoorden bij uitspraak- of spellingsopdrachten. Laat de cursisten het meervoud bij de kapstokwoorden schrijven na het bespreken van de spelling van lange en korte klinkers in hoofdstuk 3. Het overzicht van de medeklinkers In dit medeklinkeroverzicht zijn alleen de lastige medeklinkers van het Nederlands opgenomen. Ook de medeklinkers staan tussen vierkante haken om te laten zien dat het klanken zijn. De [g]-klank wordt bijvoorbeeld als g of ch geschreven: ik lach en ik lag klinken hetzelfde. Medeklinkers kunnen worden ingedeeld op plaats van articulatie, op manier van articulatie en op wel of geen gebruik van de stem. 3 van 5
Plaats Het verschil tussen medeklinkers wordt onder andere bepaald door de plaats waar ze worden gearticuleerd. De klanken [h], [g] en [ng] worden achter in de mond/keel gemaakt met de achterkant van de tong. De [v], [w], [p] en [b] worden voor in de mond gemaakt, met de lippen of onderlip en de boventanden. Manier We verdelen de medeklinkers in wrijfklanken, plofklanken, nasale klanken en halfklinkers. De [g] is een wrijfklank: je hoort geruis door de vernauwing in de keel. De [k] is een plofklank: je hoort een plofje doordat de lucht even wordt vastgehouden. De [ng] is een nasale klank: de mond wordt afgesloten en de lucht gaat door de neus. De [j] en [w] zijn halfklinkers: zij zijn vergelijkbaar met de klinkers [ie] en de [oe]. Stem De stem wordt in dit overzicht gebruikt bij de klanken [ng], [r], [v], [w] en [b]. Het verschil tussen stemhebbend en stemloos is het best te voelen wanneer je je vingers op je keel legt en achtereenvolgens de [sssssss] en de [zzzzzz] zegt. Je voelt bij de [z] je stembanden trillen. Invloed van het schrift De spelling heeft veel invloed op de uitspraak van medeklinkers. Elke taal heeft zijn eigen klank-tekenkoppeling. Zo wordt een v in het Spaans als een [b] uitgesproken en de g in het Engels als een stemhebbende [k]. In het boek en in de websiteoefeningen wordt aandacht aan besteed aan de specifieke klank-tekenkoppeling in het Nederlands, zoals de eind-d, die als een [t] wordt uitgesproken. Belangrijke verschillen Klanken Verschil Trucje [v] [w] Bij de [v] blaas je, bij de [w] niet [w]: maak een [b] met je boventanden tegen je onderlip [ng] [nk] [ng] kun je lang aanhouden, [nk] niet [ng]: maak een [n] met je tongpunt naar beneden [ng] in het midden van een woord zoals in bange jongen : hou je mond zo slap mogelijk. [b] [p] [b] is zacht met stem [b]: zeg een [m] en knijp je neus dicht [p] is scherp en zonder stem [p]: alsof je een pitje uitspuugt [g] [k] [g] kun je lang aanhouden, [k] niet [g]: alsof je je keel schraapt [h] [g] bij de [h] hoor je (bijna) geen ruis [h]: als een zucht 4 van 5
Motoriek Het uitspreken van medeklinkers die de cursist nog niet kent, vraagt veel van de motoriek en coördinatie. Het goed leren toepassen kost daarom tijd. Dit geldt bij uitstek voor de [r]. Hiervoor is een apart werkblad opgenomen. De huig-r is makkelijker dan de tongpunt-r en verdient daarom de voorkeur. Suggesties voor het gebruik van het medeklinkeroverzicht Geef elke cursist een geprint overzicht. Bespreek de begrippen voor in de mond / achter in de mond, ruis (lang aangehouden) en plof (niet lang aangehouden). Herhaal de kapstokwoorden regelmatig en verwijs ernaar bij uitspraak- of spellingsopdrachten. Laat de cursist extra woorden noteren bij de medeklinkers die voor hen moeilijk zijn. 5 van 5