Grijstinten in Paddepoel

Wonen tussen alleen maar oudjes? Echt niet... Wij voelen ons nog niet oud, maar denken wel na over wonen samen met anderen. Hoe maak ik mijn woning gelijkvloers? Hoe maken we Paddepoel geschikt voor de toekomst? Ik wil graag in mijn buurt blijven wonen. Met vriendinnen bij elkaar in de buurt wonen. Kan ik mijn woning wel verkopen? Grijstinten in Paddepoel Workshop 2 juni 2016

Opgave Tijdens de conferentie Building the Future of Health op 2 juni 2016, heeft het team van Grijstinten een workshop georganiseerd over hoe de wijk Paddepoel in Groningen seniorenproof kan worden gemaakt. In deze workshop is het vraagstuk integraal bekeken met deelnemers uit verschillende disciplines. In de wijk Paddepoel wonen relatief veel ouderen die graag willen blijven wonen in de wijk. Vanuit verschillende invalshoeken is bekeken hoe ouderen prettig in de wijk kunnen blijven wonen. Er is zowel naar de fysieke als de maatschappelijke randvoorwaarden gekeken: zijn de woningen geschikt of aan te passen? Is er behoefte aan nieuwe woonvormen? Hoe staat het met de openbare ruimte? Is die ook voor minder mobiele bewoners toegankelijk? Hoe kan ontmoeting en sociale contacten worden gestimuleerd? Het team Grijstinten is ontstaan uit het ontwerpend onderzoek Grijstinten in de Tussenmaat, waarin inspirerende kleinschalige woonprojecten uit het buitenland zijn onderzocht. Aan de hand van deze kennis is het team aan de slag gegaan met pilots in Nederland. Aan het eind van het verslag doen we aanbevelingen voor een volgende stap naar een seniorenproof Paddepoel.

De wijk Paddepoel Groningen is een van de naoorlogse wijken aan de noordzijde van de stad Groningen. De wijk ligt nog net binnen de Ring en grenst aan de Oranjebuurt in het zuiden en aan de Zernikecampus aan de noordkant. De westzijde van Paddepoel grenst aan het Reitdiep, waar langs de groene oevers een recreatieve route (voor langzaam verkeer) de stad met het ommeland verbindt. De wijk is gebouwd in de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw en heeft een typische opbouw die kenmerkend is voor veel wijken uit die periode. De wijk kent vier kwadranten met centraal het winkelcentrum Paddepoel. De kwadranten zijn opgebouwd uit clusters en blokken met verschillende woningtypen. De wijk heeft veel rijwoningen, galerijflats en portieketageflats. Zernike Campus HG en RUG Selwert Padddepoel Oranjebuurt Centrum

Paddepoel Groningen

De woningen De rijwoningen zijn zowel in particulier eigendom (m.n. ten noorden van de Pleiadenlaan) als in bezit van corporaties (m.n. ten zuiden van de Pleiadenlaan). Drie grote galerijflats met in totaal 600 woningen zijn geclusterd in de zogenaamde Caspomorflats, die vlakbij het winkelcentrum liggen. Deze galerijflats zijn opgeplust door Lefier en worden voornamelijk door ouderen bewoond. Daarnaast zijn er nog enkele galerijflats die juist wat meer afgelegen aan de randen van de wijk liggen. In het zuidelijk deel zijn er ook een redelijk aantal portiekflats. De galerij- en portieketageflats zijn corporatiebezit. Zoals veel soortgelijke wijken uit dezelfde periode is er veel groen in de wijk. Dit groen bevindt zich met name aan de westzijde (aan het Reitdiep)- en oostrand (groenzone tussen Paddepoel en de aangrenzende wijken Selwerd en Tuinwijk) van de wijk. Caspomorflats In het zuidelijke deel heeft grootschalige wijkvernieuwing plaatsgevonden waarbij woningen zijn gesloopt en nieuwe woningtypes aan de bestaande voorraad zijn toegevoegd. De verbinding met het Reitdiep is daarbij verstrekt. Rijwoningen in de Neptunesstraat Rijwoningen in de Voermanstraat

Woningtypes in Paddepoel rijwoningen vrijstaand/2 onder 1 kap portiekflat torenflat galerijflat winkelcentrum zorgwoning buurtcentrum kinderopvang basisonderwijs apotheek sporthal

Woningtypes in Paddepoel rijwoningen 2 onder 1 kap portiekwoningen toren galerijflat Caspomorflats

Voorzieningen rijwoningen vrijstaand/2 onder 1 kap portiekflat torenflat galerijflat winkelcentrum zorgwoning buurtcentrum kinderopvang basisonderwijs apotheek sporthal

Verbindingen Zernike Campus HG en RUG rijwoningen vrijstaand/2 onder 1 kap portiekflat torenflat galerijflat winkelcentrum zorgwoning buurtcentrum kinderopvang basisonderwijs apotheek sporthal centrum

Groenvoorzieningen 1-Park Selwerd 9 min 1 16 min 2 2-Venuslaan 9 min 3 4 3-Reitdiepzone 4 min 5 4-Zonnelaan 16 min 5-Noorderplatsoen

De bewoners Paddepoel is een wijk met een mix aan bewoners: jongeren en studenten, gezinnen en ouderen. Omdat Paddepoel een wat oudere wijk is uit de jaren 70, wonen er relatief erg veel ouderen in vergelijking met de rest van de stad. Ook de groep 0-18 jarigen is ietsje oververtegenwoordigd in vergelijk met de rest van de stad. De groep 18-43 en 35-64 zijn relatief ondervertegenwoordigd. Daarbij moet wel in ogenschouw worden genomen dat de stad Groningen een zeer jonge stad is met een zeer grote (ex) studentenpopulatie. Wat verder opvalt is het zeer grote aandeel eenpersoonshuishoudens. In Paddepoel ligt dat op 62%, het landelijk aandeel is 16%. Voor een deel (19%) wordt dit verklaard door jongeren tot 27 jaar, die apart zijn geteld. Maar een groot deel hiervan is naar verwachting ook te vinden onder de ouderen. 50% 40% 30% 20% 10% 0% Paddepoel Groningen 0-18 jaar 19-34 jaar 35-64 jaar >65 jaar Leeftijdsopbouw 25% 20% 15% Gem 1,2 persoon per woning 10% 12% 7% 19% 62% (19% < 27jr) 5% Paddepoel Groningen 0% 2012 2022 2032 Huishoudenssamenstelling (bron: Wijkanalyse Paddepoel, 2015) Aandeel 65 plus

Wijkontwikkelingen Er vindt een aantal ontwikkelingen in de wijk plaats die relevant zijn in het kader van deze workshop. In cocreatie met de bewoners werkt de gemeente aan een aantal projecten op het gebied van verduurzaming, groen, verkeer en veiligheid, kunst en sport. Rondom het winkelcentrum vinden veel nieuwbouwactiviteiten plaats. De flats die hier worden gebouwd zijn allemaal bedoeld voor studenten. Ten zuiden van de Pleiadenlaan worden portiekflats energetisch gerenoveerd. Er wordt gewerkt aan verbetering van de fietsverbindingen met de Zernikecampus. Ook zijn er verschillende sociale projecten, waaronder een Alzheimercafe in het Blauwborgje en een ontmoetingsplek voor zelfstandig wonende ouderen in het woonzorgcentrum Bernlef. Fietspadenplan, slimme routes Ook relevant is WIJS (Wijkinzet jongeren en studenten). WIJS is een project waarbij studenten zich inzetten voor de wijk. Ze verzamelen vragen van bewoners uit de buurt en gaan daarmee aan de slag. Bijvoorbeeld met het opzetten van een juridische helpdesk of een project voor eenzame ouderen. De gemeente, de Hanzehogeschool Groningen en het MJD werken samen in het WIJS-atelier. Nieuwbouwplannen Trefkoel locatie, Nijestee Nul op de meter renovatie Portiekflats Pleiadenlaan, Specht architecten

PADDEPOEL CONCEPT WIJKOVERZICHT WEST CO-CREATIE PADDEPOEL Bouw& Duurzaamheid a.ontwikkelen bouwplan Paddepoel b. Info-centrum duurzaamheid in winkelcentrum c. Ontwikkelen Demo-woning Moestuinen & Groene wandelroutes a. Uitwerking plannen voor moestuinen en groenstroken b. Uitwerking plannen voor thematische wandelroutes Kinderen maken de toekomst a. Kinderen maken toekomstplannen voor de wijk (Bisschop Bekkerschool) b. Ontwikkelen kindermanifest Kunstroute a. Opzet kunstroute Paddepoel Sport & Recreatie a. Outdoor fitness Veiligheid & Verkeer a. Opzet verkeerscirulatieplan noordoost paddepoel Wijkwerken a. Grand café Bernlef b. Onderhoud tuinen Blauwborgje Toekomst winkelcentrum a. Overleg met ondernemersvereniging Wijkinzet jongeren en studenten (WIJS) 6 2e ONTWIKKELINGEN FYSIEK 7 1. 1 Ontwikkelingen winkelcentrum en omgeving, bijv: a. nieuwbouw Trefkoel (Nijestee, start 2016) b. renovatie Castorflat (Lefier, start 2015) c. Rabotoren (Lefier, planvorming) d. GAK-locatie (Nijestee, planvorming) 2. 2 Ontwikkelingen nieuwbouw jongerenhuisvesting Reitdiepzone, bijv: a. Woldring-locatie (Woldring, planvorming) b. ACM-locatie c. Gem-beton 4 d. Brivec 4 e. Strukton-locatie 3. 3 Ontwikkeling nieuwbouw jongerenhuisvesting Zonnelaan (van Wijnen, start 2015) 4. 4 Fietspadenplan, Slimme Route (gemeente, start 2016) 5. 5 Renovatie/Energieproject (nul op de meter) Pleiadenlaan (Lefier, 2015/2016) 6. 6 Aanpassing Reitdiepplein (gemeente, 2015) 7. 7 Ontwikkeling geothermie/aardwarmte (gemeente/waterbedrijf, besluitvorming 2016) 8. Bessemoerpark (gemeente) 15 8 9 Creëren obstakelvrije routes naar Winkelcentrum 11 12 1a 1b 9 SOCIALE PROJECTEN 1d 910 Spelcontainer (a. spelcontainer vast, b. spelcontainer mobiel) 10 11 Vreedzame wijk - Verlengde schooldag - Brugfunctionaris 11 12 Repaircafé in Bernlef 12 13 Boodschappendienst Noorderbrug 13 14 Alzheimercafé Blauwbörgje 14 15 Huiskamer Caspomor voor bewoners van Caspomorflats 2d 5 1c 8 OVERIGE PROJECTEN SOCIAAL Jeugd Wijken voor jeugd Huiskamer (Huiskamerproject naschoolse opvang van Sksg/MJD voor heel kwetsbare kinderen) Homestart (voorlezen, jeugdmaatjes) (Humanitas) Groningen Fit (Selwerd) Bslim (Bewegen voor kinderen, Schoolsportclub, buurtsportwerkers, Verenigingscoaches) KIWI 10a 10b 13 14 3 4 Maatschappelijke participatie Venstercafé Novo Multiculturele vrouwengroepen Jasmijn/MJD Thuisadministratie (Humanitas) Samenwerking kerken op het terrein van WMO Hulpdienst (klussen/boodschappen/vervoer) Humanitas Loopgroep vrouwen (moeders, relatie CJG, leefstijl en overgewicht) Wijkwerken Novo, Iederz, Werkpro, Lentis Armoedebestrijding Taalpunt Humanitas/Alfacollege 2c 2a PROGRAMMA STADSBEHEER 2016 Vervangen Speeltoestellen: Avondsterlaan (nabij nr. 41) Capellastraat (nabij nr. 24) Capellastraat (nabij nr. 48) Noorderkroonstraat (nabij nr. 96) Schorpioenstraat (nabij nr. 2) Uranusstraat (nabij nr. 9) Weegschaalstraat (nabij nr. 31) Asfalteren rijbaan: Algollaan Capellastraat Castorstraat Draakstraat Eenhoornstraat Zorg Ontwikkeling Wij-team Selwerd (valt Paddepoel onder) Samenwerking NOVO in frontoffice vensterschool en STIP Mantelzorgondersteuning (- spreekuur, -mantelzorgondersteuning, -activiteiten) (Humanitas) Hagedisstraat Aan de informatie in deze poster kunnen geen rechten worden ontleend 2b Versie 5-16 november 2015

Ervaringen elders Het team Grijstinten heeft in een aantal andere projecten ervaringen opgedaan met vergelijkbare problematiek. In Almere Waterwijk is, in opdracht van de gemeente Almere, onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om de wijk seniorenproof te maken. Momenteel wordt nader onderzocht en berekend hoe bestaande rijwoningen aan te passen zijn voor ouderen. Deze wijk bestaat voor het overgrote deel uit rijwoningen in particulier bezit, het plaatsen van trapliften is geen duurzame oplossing in een vergrijzende wijk. Daarom worden splitsingsmogelijkheden momenteel doorgerekend op individuele en collectieve schaal. Hiermee kunnen eigenaren (een deel van) de financiering van hun woningaanpassingen regelen. In Ulrum in Noord-Groningen is, in opdracht van Woningstichting Wierden en Borgen, een integraal voorstel gedaan hoe ouderen langer zelfstandig kunnen blijven wonen in Ulrum. Samen met de bewoners wordt gekeken naar de aanpassingen van woningen, openbare ruimte en ontmoeting. Momenteel worden 90 huurwoningen opgeplust en loopt er een subsidieregeling voor particuliere woningbezitters. In Breda in een met Paddepoel vergelijkbare wijk Heusdenhout, is in samenspraak met bewoners van een aantal galerijflats gekeken naar mogelijkheden om vereenzaming in de flats, die op zich heel geschikt zijn voor ouderen, tegen te gaan. Door de inzet van ontmoetingsruimtes en een ontmoetingstuin in de directe nabijheid van de flat wordt de drempel voor ontmoeting verlaagd. Bij alle bovengenoemde opgaven gaat het om de integrale benadering: ruimtelijk (aanpassing bestaande woningen, nieuwe woonvormen, openbare ruimte etc.), welzijn (ontmoeting, beweging etc.) en zorg (formele en informele zorg). De bewoners zijn nadrukkelijk betrokken bij de projecten om zo goed mogelijk grip te krijgen op de behoeften, wensen en problemen van de doelgroep. De bewoners worden op verschillende manieren betrokken: workshops, plenaire sessies, keukentafelgesprekken etc. In Loppersum wordt met de verschillende belanghebbenden op initiatief van de Zorgcoöperatie Loppersum onderzocht hoe het bestaande verzorgingstehuis kan omgeving kan worden getransformeerd naar een buurtje waar jong en oud, vitaal en kwetsbaar prettig in Loppersum kan blijven wonen.

Voorbeeld - Almere Waterwijk: integrale aanpak B1 A2 C2 B4 B4 A1 C3 B2 A3 A4 A. TRANSFORMATIE BESTAANDE WONINGEN A1 INDIVIDUELE AANBOUW A2 WONING SPLITSEN A3 AANBOUWEN + SPLITSEN RIJ A4 ONTMOETINGSPLEK: BUURTWOONKAMER B. NIEUWBOUW KLEINSCHALIG GEMEENSCHAPPELIJK WONEN C1 B1 APPARTEMENTGEBOUW B2 PATIOWONINGEN MET COLLECTIEVE TUIN B3 HOF B4 ONTMOETINGPLEK: SAMEN ETEN EN KOKEN c. OPENBARE RUIMTE SENIORENPROOF B3 BUS C1 ACTIEVE ONTMOETINGSPLEK: JEU DE BOULES, BEWEGINGSBAAN C2 TOEGANKELIJKE PADEN C3 COLLECTIEF BEHEERDE TUIN B4

Voorbeeld - Almere Waterwijk: aanpassen bestaande woningen individuele aanpak collectieve aanpak BASIS RIJWONING SENIORENPROOF INDIVIDUELE AANPAK VERGROTEN WONING NULTREDE UITBREIDING GROTERE LEEFRUIMTE SLAAPKAMER GROTERE EN BADKAMER SLAAPKAMERS IN DE TUIN VERBONDEN MET GANG GROTE TUIN WORDT PATIO EVT 2E ENTREE NIEUWE DOELGROEPEN WERKEN AAN HUIS APARTE WERKKAMER MET EIGEN ENTREE AAN DE STRAATZIJDE SENIORENPROOF COLLECTIEVE AANPAK NIEUWE DOELGROEPEN OPPLUSSEN IN DE IN WONING DE WONING TRAPLIFT TRAPLIFT TOILET TOILET BOVEN BOVEN BEUGELS BEUGELS PLAATSEN PLAATSEN DREMPELS DREMPELS VERWIJDEREN VERTICAAL VERTICAAL SPLITSEN: SPLITSEN: BENEDEN-BOVENWONING NULTREDE + VERHUUR BOVENWONING SLAAPKAMER EN BADKAMER IN DE TUIN VERBONDEN MET GANG GROTE TUIN WORDT PATIO 2E ENTREE TUINZIJDE BOVENWONING VERHUREN 2 KLEINERE 2 KLEINERE STUDIO S STUDIO S BOVENWONING MET MET APARTE APARTE ENTREE ENTREE EVT KLEINE EVT KLEINE UITBOUW UITBOUW KAMERVERHUUR ZONDER AANPASSINGEN VERHUREN PER KAMER GEMEENSCHAPPELIJKE KEUKEN EN BADKAMER SPLITSEN SPLITSEN RIJ RIJ HORIZONTAAL SAMENVOEGEN APPARTEMENTEN SENIOREN SENIOREN SPLITSEN SPLITSEN DUBBELE DUBBELE WONING WONING HORIZONTAAL SAMENVOEGEN APPARTEMENTEN SENIOREN SENIOREN VERGROTEN VERGROTEN WONING WONING NULTREDE NULTREDE UITBREIDING GROTERE GROTERE LEEFRUIMTE LEEFRUIMTE VERGROTEN WONING GROTERE GROTERE SLAAPKAMERS SLAAPKAMER EN BADKAMER EN BADKAMER IN DE IN TUIN DE TUIN VERBONDEN MET MET GANG GANG GROTE GROTE TUIN GROTERE TUIN WORDT LEEFRUIMTE WORDT PATIO PATIO EVT 2E EVT ENTREE 2E GROTERE ENTREE SLAAPKAMERS WERKEN WERKEN AAN HUIS AAN HUIS APARTE APARTE WERKKAMER WERKKAMER MET EIGEN MET EIGEN ENTREE ENTREE WERKEN AAN HUIS AAN DE AAN STRAATZIJDE STRAATZIJDE WERKEN AAN HUIS APARTE APARTE WERKKAMER MET MET EIGEN EIGEN ENTREE ENTREE AAN AAN DE STRAATZIJDE NULTREDE NULTREDE + VERHUUR + VERHUUR BOVENWONING SLAAPKAMER EN BADKAMER IN DE TUIN VERBONDEN MET GANG GROTE TUIN WORDT PATIO 2E ENTREE TUINZIJDE BOVENWONING VERHUREN VERTICAAL VERTICAAL SPLITSEN: SPLITSEN: BENEDEN-BOVENWONING SLAAPKAMER VERTICAAL SPLITSEN: EN BADKAMER BENEDEN-BOVENWONING IN DE TUIN VERBONDEN MET GANG GROTE 2 KLEINERE 2 KLEINERE TUIN STUDIO S WORDT STUDIO S PATIO 2E BOVENWONING 2 ENTREE KLEINERE STUDIO S TUINZIJDE MET APARTE MET APARTE ENTREE ENTREE BOVENWONING MET APARTE ENTREE EVT KLEINE EVT KLEINE UITBOUW UITBOUW VERHUREN EVT KLEINE UITBOUW pilot 2016 KAMERVERHUUR ZONDER ZONDER AANPASSINGEN VERHUREN VERHUREN PER KAMER PER KAMER GEMEENSCHAPPELIJKE KEUKEN KEUKEN EN BADKAMER EN BADKAMER KAMERVERHUUR ZONDER AANPASSINGEN VERHUREN PER KAMER GEMEENSCHAPPELIJKE KEUKEN EN BADKAMER SPLITSEN SPLITSEN RIJ RIJ HORIZONTAAL SAMENVOEGEN APPARTEMENTEN SENIOREN SENIOREN SPLITSEN SPLITSEN RIJ RIJ NIEUWE NIEUWE DOELGROEP KLEINE KLEINE HUISHOUDENS

Elensterweg Stationsweg eg rstraat Voorbeeld - Opplussen Ulrum Elensterweg W.I.U. Rollatorradius en aanpasbaarheidkerk LEGENDA WONINGCATEGORIE Categorie 1 Categorie 2 Provinciale weg N 361 Spoorstraat Elensterweg Sportterrein Louten Leerweg Nieuwstraat Nieuwstraat Brugweg H. Scholtestraat Kerkpad H. Scholtestraat Kerk H. de Cockstraat Vlasakkerslaan De Capel Elensterweg Leerweg Leerweg Noorderstraat Begraafplaats Sportterrein Kerkstraat Snakkeburen Trekweg Akkerstraat Nipperusstraat Marktstraat Louten Noorderstraat De Fuik Borgstee Schapenweg Borgstee Vlasserlaan Asingastraat IJsbaan Kerk Nieuwstraat Nieuwstraat 15 15 Brugweg Schapenweg Klaas Luidensstraat Borgweg J.H. Mansholtlaan H. Scholtestraat Kerkpad H. Scholtestraat Camping H. de Cockstraat Asingastraat De Vlasserij De Vlasserij Leensterweg Burg. Harteveltstraat Kerk Borgweg De Lijnbaan De Lijnbaan Dr. Schonfeldstraat Leer Noorderstraat Begraafplaats De Lijnbaan Melkpad Kerkstraat Singel Tennishal Snakkeburen Trekweg Trekweg Singel Trekweg Marktstraat Noorderstraat Buitenlust De Fuik Borgstee School Haarweg penweg Borgstee Asingastraat IJsbaan Kerk Buitenlust Buitenlust Provinciale weg N 361 Buitenlust Borgweg J.H. Mansholtlaan Sportterrein Sportterrein Haarweg Trekweg Trekweg Asingastraat Leensterweg Leensterweg Burg. Harteveltstraat Kerk Begraafplaats Borgweg jnbaan Dr. Schonfeldstraat Melkpad Kerk School Asingapark Singel Singel Singel Buitenlust School Haarweg Categorie 3 Camping Trekweg Asingapark School Kerk Tilweg 5 15 25 50 100 m Trekweg Rollatorradius en aanpasbaarheid Proefwoning Ulrum Trekweg Trekweg Singel Trekweg Tilweg

Voorbeeld - Loppersum De locatie Wiemersheerdgebied Locatie Wiemersheerdgebied PAviljoenopzet aangetakt op het dorp

Voorbeeld - Langer Thuis in Breda Heusdenhout VAN GRIJS NAAR GROEN Gemeenschappelijke woonvorm Ruimte voor ontmoeting Bestaande situatie Ruimte voor ontmoeting ontmoetingstuin

Workshop Grijstinten in Groningen Na een plenaire inleiding over de workshop, waarin de opgave is toegelicht, is de groep in 4 groepen verdeeld: wonen, buitenruimte, zorg/community en integraal (hoe verbindt je de verschillende aspecten met elkaar?). In het eerste blok is besproken wat de knelpunten en de kansen zijn vanuit de verschillende invalshoeken, In het tweede blok is gekeken naar een mogelijke aanpak en welke actoren daarbij betrokken zijn of moeten worden. Waar mogelijk is ook gekeken naar de financiering van de aanpak. De lijst met de namen van alle deelenemers aan de workshop is aan het eind van dit verslag opgenomen.

Wonen knelpunten en kansen De grootste opgave ligt in de bestaande woningvoorraad. Veel ouderen wonen in een woning die niet geschikt is om lang zelfstandig in te wonen. Woningen zijn of veel te groot, of onvoldoende geschikt voor een beperkte mobiliteit, te eenzaam of te ver van voorzieningen. Doorstromen naar een andere woning is erg lastig omdat er weinig alternatief aanbod is en verhuizen per definitie hogere woonlasten met zich mee brengt. Ook denken veel ouderen dat ze geen hypotheek meer kunnen krijgen. Het gedoe van verhuizen is ook iets waar veel ouderen tegenop zien. Daarnaast kan een verhuizing betekenen dat het bestaande sociale netwerk niet behouden kan worden. Er valt nu een gat tussen de zelfstandige woningen en het verpleeghuis (daar waar voorheen het verzorgingstehuis nog een anker was). Er lijkt daardoor zeker ook behoefte aan andere woonvormen, zoals intergenerationeel wonen of gespikkeld wonen. Ook is er behoefte aan grondgebonden woningen, er is nu vooral aanbod van seniorenwoningen in gestapelde bouw. Er zijn niet zoveel bouwmogelijkheden in de wijk, daar waar wel gebouwd kan worden worden momenteel verschillende woonprojecten voor jongeren en studenten in ontwikkeling in de wijk. Ouderen voelen zich hierdoor niet gekend in hun problematiek. De woonomgeving staat onder druk door de verschillende snelheden : ouderen met een rollator hebben bijvoorbeeld moeite met oversteken door de vele jongeren op de fiets. De opgave is eerder kwalitatief dan kwantitatief van aard. Van groot belang is het met buurtbewoners in gesprek te gaan om te horen hoe zij aankijken tegen hun buurt en in de eigen woning blijven wonen en andere woonvormen. Om bewoners te ondersteunen is de gemeente Groningen op 1 juni van start gegaan met de campagne Lang zult u wonen. De gemeente gaat met informatie en persoonlijk advies huiseigenaren stimuleren hun woning zodanig aan te passen dat ze er langer veilig en comfortabel kunnen blijven wonen. Kans: blijverlening SVn (Stimuleringsfonds Volkshuisvesting) Wonen mogelijke aanpak Het is belangrijk om mogelijkheden die laten zien op welke manier(en) je kunt blijven wonen in de wijk te concretiseren. Dat kan door te beginnen met één of meerdere pilots in zowel bestaande woningen (bijvoorbeeld het aanpakken van een rijtje gezinswoningen) als nieuwe woonvormen (bijvoorbeeld meergeneratiewonen). Er ligt een koppelkans om opplussen en verduurzamen te integreren. Haak aan bij bestaande initiatieven in plaats van uit het niets iets op te zetten. Breng dit vervolgens dicht bij de mensen, bijvoorbeeld door een openhuis in proefwoningen, zodat zichtbaar wordt welke oplossingen er zijn en wat dat kost. Onbekend maakt onbemind! De grote seriematigheid in de wijk biedt kansen om woningaanpassingen in zicht te brengen en rendabel te laten zijn. Door woningcorporaties en Verenigingen van Eigenaren (zoals bijvoorbeeld Woon Slim) te betrekken kan worden onderzocht of dit het schaalniveau van de individuele woning kan overstijgen. Een aanpak voor het aanpassen van de bestaande woningen, zoals het landelijke project Stroomversnelling met Nul-op-de-Meter, biedt perspectief op een grote schaal. Ook de financieringsconstructie van de Stroomversnelling is interessant om te onderzoeken. Bij de Stroomversnelling is een oplossing gevonden om de investeringskosten terug te kunnen verdienen. Is dat bij opplussen ook mogelijk? Het is immers preventie van zorg, waardoor de zorgkosten in de toekomst lager zijn. Soms is verhuizen naar een aangepaste woning wenselijk. Maar verhuizen is lastig doordat de woonlasten (meestal) omhooggaan en de rompslomp van de verhuizing. Zoek naar maatregelen of begeleiding die deze stap soepeler maken: bijvoorbeeld huurgewenning, verhuisvergoeding, een wooncoach, hulp bij verhuizen (en vooral ook het uitzoeken en wegdoen van spullen die men in de loop van zijn leven heeft verzameld).

Workshop Grijstinten in Groningen Buitenruimte-knelpunten en kansen Een van de belangrijkste en ook voor de hand liggende conclusies in de groep buitenruimte was: een goede buitenruimte die geschikt is voor alle doelgroepen vraagt om een goede en integrale visie op de gehele wijk. Een van de grotere knelpunten die wordt genoemd is de verschillende snelheden die de openbare ruimte moet bedienen. Ouderen en jongeren gebruiken de openbare ruimte heel verschillend en op verschillende snelheden. Er wonen veel studenten in Paddepoel en er fietsen daarnaast ook nog eens zeer veel studenten dagelijks door Paddepoel naar de Zernikecampus. De gemeente is daarom ook bezig met een fietssnelweg door de wijk. Voor ouderen zijn deze gigantische stromen studenten op hoge snelheid enigszins bedreigend. De fietssnelweg wordt weliswaar aan de rand van de wijk aangelegd, maar er worden momenteel ook meerdere grote studentenflats ontwikkeld in de nabijheid van het winkelcentrum, een plek die door alle leeftijdsgroepen intensief wordt gebruikt. Een kans wordt gezien in het vele groen in de wijk en in de koppeling van groen aan de de sociale infrastructuur. en draagt ook niet bij aan ontmoeting. Deze plek vraagt om een wat sterkere trekkersfunctie en een meer gestuurd proces. Te denken valt aan een horeca-achtige plek, gekoppeld aan lichte vorm van zorg, ruimtes voor (zorg)ondernemers. Om dit tot een succes te maken zouden verschillende belanghebbende partijen (en verschillende budgetten) betrokken moeten zijn: gemeente, corporatie, zorginstelling en ondernemers. Ook het platform WIJS kan hierin een rol spelen. Buitenruimte mogelijke aanpak Er ligt een aantal concrete kansen in de wijk waarbij kan worden aangesloten. Routes in de wijk zouden moeten worden versterkt. Naast het faciliteren van snelle routes, zoals nu al gebeurt, zou ook gekeken moeten worden naar het versterken van de langzame routes. Langs het Reitdiep is veel ruimte, daar liggen kansen voor langzame routes. De routes kunnen aan kleinschalige verblijfsplekken worden gekoppeld aan de randen van de wijk. Hierbij zou geen onderscheid moeten worden gemaakt naar doelgroep, deze plekken zouden geschikt moeten zijn voor alle leeftijden. Het lijkt kansrijk om klein te beginnen, misschien juist niet op een centrale plek, en de effecten van ingrepen zich als een olievlek te laten verspreiden. Een andere concrete kans ligt er in de ruimte rondom de Caspomorflats. De ontmoetingsruimte die hier is gerealiseerd komt niet echt goed van de grond door gebrek aan initiatief. De buitenruimte is zoals hij er nu bij ligt van weinig betekenis voor ouderen

Workshop Grijstinten in Groningen Community en zorgknelpunten en kansen In de groep community en zorg werd aangegeven dat het belangrijk is om met meer aandacht naar ouderen te kijken, nu gaat er veel aandacht en inzet naar de doelgroep studenten. Voor wat betreft het wonen gaf deze groep aan dat splitsen op zich een interessante optie lijkt, maar dat wel goed gekeken moet worden hoe ouderen het idee van boven hen wonende studenten beleven. Misschien is het aanbieden van deze woning aan een mantelzorger voor hen interessanter. De ouderen in deze wijk beschikken over het algemeen niet over ruime budgetten, oplossingen moeten daarbij aansluiten. Bernlef heeft een ontmoetingsruimte, waar ook ouderen uit de buurt terecht kunnen. Dat werkt heel goed, het is gemakkelijk gezellig. En het brengt zorg dichterbij. Veel ouderen hebben te kampen met vraagverlegenheid waardoor het lastig is om te weten te komen waar ze echt behoefte aan hebben. Het vragen om hulp binnen het eigen sociale netwerk gaat veel gemakkelijker. Het is dus heel belangrijk om dat vertrouwde sociale netwerk op te bouwen en in stand te houden. Verhuizen zou dan kunnen betekenen dat mensen hun netwerk verliezen, als het om een grotere afstand gaat. Goede buren, of nabuurschap is van groot belang voor de zelfredzaamheid van ouderen. Het voorkomt vereenzaming. Ook in de Caspomorflats in Paddepoel is de vereenzaming behoorlijk groot. Community en zorg een mogelijke aanpak Als mensen prettiger wonen en een sterk sociaal netwerk in hun directe omgeving hebben dan neemt de behoefte aan zorg af. Daarom is het van belang de mogelijkheden om prettig te wonen te vergroten. Maar er is ook een groep mensen die daarmee niet wordt bereikt. Een groep die geen netwerk heeft en heel passief is. De vraag is hoe je met die groep omgaat. Zij hebben zorg ook hard nodig en zijn niet goed in staat om het zelf allemaal te regelen. Een mogelijkheid is de inzet van wooncoaches, zoals de gemeente Amsterdam heeft geïntroduceerd. Wellicht dat ook studenten zouden kunnen worden ingezet voor individuele gesprekken met bewoners. Of het aanbieden van een powercursus om mensen op weg te helpen bij het bouwen aan hun sociale netwerk.

Workshop Grijstinten in Groningen Integraal knelpunten en kansen Vanuit een integrale blik is Paddepoel een wijk die zich heeft ontwikkeld van een wijk die is gebouwd voor gezinnen, waar nu juist heel veel studenten en ouderen wonen. Wijken moeten flexibel zijn en mee kunnen bewegen met de demografische ontwikkeling. Het vele groen in de wijk biedt in dat opzicht ruimte en flexibiliteit. De groep integraal pleit voor een kleinschalige en geïntegreerde aanpak. Maak bijvoorbeeld ergens een pilot, een clusters van gelijkgestemden en zet in op meer dan wonen. Eten zou een mooi bindmiddel kunnen zijn: het bindt mensen, stimuleert ontmoeting, kan verschillende leeftijdsgroepen samenbrengen, gebruik maken van de ruimte in de wijk, groen en sociaal. Integraal een mogelijke aanpak Op verschillende manieren zouden de deelaspecten die met wonen en zorg voor ouderen te maken hebben kunnen worden gekoppeld. Bijvoorbeeld bridgen tegen dementie, dat hersenen actief houdt en mensen bij elkaar brengt. De Leentuin wordt genoemd als kansrijk idee, waarbij het uitgangspunt is dat mensen die hun tuin niet meer willen of kunnen bewerken, die aan de databank aanbieden, waar mensen zonder tuin die graag willen tuinieren kunnen kijken wat het aanbod is. Belangrijk is het om ergens klein te beginnen, met accupunctuur-achtige ingrepen in de verschillende kwadranten van de wijk. Hierdoor wordt ook in de beeldvorming de aandacht verlegd van alleen het winkelcentrum, naar de plekken waar nu veel ouderen wonen. Om er nog beter achter te komen wat er allemaal speelt zou de gemeente zich als een detective in de wijk door de wijk heen moeten manoeuvreren.

Vervolgstappen Naar aanleiding van de bevindingen in de workshop zien wij de volgende mogelijke vervolgstappen. 1. Woningaanpassingen en nieuwe woonvormen in de bestaande woningvoorraad Er is heel veel mogelijk door fysiek in te grijpen in de bestaande woningen. Ook meer dan waar bewoners zelf aan denken; bijvoorbeeld woningsplitsing, verkoop bovenwoning, samen met je buren verbouwen, een rij transformeren tot collectieve woonvorm. In eerste instantie zouden we er achter moeten zien te komen hoe bewoners en eigenaren (zowel particuliere woningbezitters als woningcorporaties) hier tegenaan kijken, welke belangen ze hebben, welke knelpunten ze zien, waar ze wel of juist geen kansen zien. Dit zou kunnen in de vorm van één of meerdere workshops met vooral lokale belanghebbenden. In deze workshop kan discussie worden gevoerd aan de hand van een aantal voorbeelden die we voor andere gebieden hebben onderzocht en waar deels ook aan gerekend is. Aangevuld met ervaringen elders uit het land (met KCWZ als kennispartner). Ook kunnen de deelnemers om voorkeuren, prioriteiten en financiële mogelijkheden worden gevraagd in een schriftelijke enquête. Uiteindelijk doel is te komen tot een pilot, dat kan met een van de corporaties of met één of twee particuliere eigenaren. Ook hier zou de workshop vorm kunnen worden ingezet met lokale partijen: in de workshop zouden kansen voor een pilotlocatie kunnen worden verkend en de mogelijke rol van de verschillende partijen. Deelnemers: bewoners, corporatie, gemeente, zorginstellingen, WIJS, (zorg)ondernemers, Team Grijstinten 3. Een gezonde en veilige wijk voor jong en oud Hoe kunnen de snelheden van de verschillende doelgroepen in de wijk naast elkaar bewegen? Zijn er rollatorroutes nodig? Hoe verhoudt de fietssnelweg (en toenemend gebruik van e-bikes) zich met de trager bewegende ouderen in de wijk? Voor ouderen is het belangrijk om deel te blijven nemen aan het sociale leven en te blijven bewegen en zich daarbij veilig te voelen. Dit vraagt om ontwerpoplossingen op wijk- en buurtniveau. De RUG (ruimtelijke wetenschappen) kan hierbij kennispartner zijn. Deelnemers: bewoners, gemeente (o.a. verkeerskunde), WIJS, Team Grijstinten Deelnemers: Gemeente Groningen, Lefier, Nijestee, bewoners/vve s, Team Grijstinten. 2. Buitenruimte en ontmoeting Eenzelfde traject zou kunnen worden ingezet voor het aspect buitenruimte, (langzame) beweging, zorg en ontmoeting (en eten). Hierbij gaat het erom een goede pilotlocatie te vinden en partijen te verbinden die een rol zouden kunnen spelen in de ontwikkeling, de uitvoering en het beheer. Het is hierbij essentieel om eerst goed zicht te krijgen op lopende en in ontwikkeling zijnde initiatieven.

VERGROTEN WONING NULTREDE UITBREIDING Pa d d e p o e l - k a n se nk aar t GROTERE LEEFRUIMTE VERGROTEN WONING SLAAPKAMER BADKAMER IN DE TUIN GROTERE EN SLAAPKAMERS VERBONDEN MET GANG GROTERE LEEFRUIMTE GROTE TUIN WORDT PATIO EVT 2E ENTREE GROTERE SLAAPKAMERS 2 BASIS RIJWONING VERGROTEN WONING INDIVIDUELE AANPAK NULTREDE UITBREIDING SENIORENPROOF OPPLUSSEN IN DE WONING TRAPLIFT TOILET BOVEN BEUGELS PLAATSEN DREMPELS VERWIJDEREN COLLECTIEVE AANPAK WERKEN AAN HUIS NIEUWE DOELGROEPEN SENIORENPROOF VERTICAAL SPLITSEN: BENEDEN-BOVENWONING NULTREDE + VERHUUR BOVENWONING KAMERVERHUUR SLAAPKAMER EN BADKAMER IN DE TUIN 2 KLEINERE VERBONDEN MET GANG STUDIO S BOVENWONING MET APARTE GROTE TUIN WORDT PATIO EVT KLEINE UITBOUW 2E ENTREE TUINZIJDE BOVENWONING VERHUREN ZONDER AANPASSINGEN VERHUREN PER KAMER GEMEENSCHAPPELIJKE KEUKEN EN BADKAMER ENTREE SPLITSEN RIJ HORIZONTAAL SAMENVOEGEN APPARTEMENTEN SENIOREN VERGROTEN WONING NULTREDE UITBREIDING GROTERE LEEFRUIMTE VERGROTEN WONING SLAAPKAMER BADKAMER IN DE TUIN GROTERE EN SLAAPKAMERS VERBONDEN MET GANG GROTERE LEEFRUIMTE GROTE TUIN WORDT PATIO EVT 2E ENTREE GROTERE SLAAPKAMERS 1a individueel 1b collectief 1c nieuwe woonvormen 2 3 NULTREDE + VERHUUR BOVENWONING VERTICAAL SPLITSEN: BENEDEN-BOVENWONING SLAAPKAMER EN SPLITSEN: BADKAMER IN DE TUIN VERTICAAL BENEDEN-BOVENWONING VERBONDEN MET GANG 2 KLEINERE STUDIO S GROTE TUIN WORDT PATIO 2 KLEINERE STUDIO S BOVENWONING MET APARTE ENTREE 2E ENTREE TUINZIJDE BOVENWONING MET APARTE ENTREE EVT KLEINE UITBOUW BOVENWONING VERHUREN EVT KLEINE UITBOUW 3 APARTE WERKKAMER MET EIGEN ENTREE AAN DE STRAATZIJDE GROTERE LEEFRUIMTE SLAAPKAMER EN BADKAMER IN DE TUIN GROTERE SLAAPKAMERS VERBONDEN MET GANG GROTE TUIN WORDT PATIO EVT 2E ENTREE 1c APARTE WERKKAMER MET EIGEN AAN DE STRAATZIJDE Woningaanpassingen en nieuwe KAMERVERHUUR woonvormen in de bestaande ZONDER AANPASSINGEN VERHUREN PER KAMER GEMEENSCHAPPELIJKE KEUKEN woningvoorraad - individuele aanpak NULTREDE + VERHUUR BOVENWONING VERTICAAL SPLITSEN: BENEDEN-BOVENWONING SLAAPKAMER EN SPLITSEN: BADKAMER IN DE TUIN VERTICAAL BENEDEN-BOVENWONING VERBONDEN MET GANG 2 KLEINERE STUDIO S GROTE TUIN WORDT PATIO 2 KLEINERE STUDIO S BOVENWONING MET APARTE ENTREE 2E ENTREE TUINZIJDE BOVENWONING MET APARTE ENTREE EVT KLEINE UITBOUW BOVENWONING VERHUREN EVT KLEINE UITBOUW 1a WERKEN AAN HUIS APARTE WERKKAMER MET EIGEN ENTREE WERKEN AAN HUIS AAN DE STRAATZIJDE KAMERVERHUUR ZONDER AANPASSINGEN VERHUREN PER KAMER GEMEENSCHAPPELIJKE KEUKEN EN BADKAM Buitenruimte en ontmoeting Een gezonde en veilige NIEUWE wijkdoelgroepen voor jong en oud Gehele wijk is zoeklocatie voor nieuwe woonvormen SPLITSEN DUBBELE WONING HORIZONTAAL SAMENVOEGEN APPARTEMENTEN SENIOREN WERKEN AAN HUIS APARTE WERKKAMER MET EIGEN ENTREE WERKEN AAN HUIS AAN DE STRAATZIJDE APARTE WERKKAMER MET EIGEN ENTREE AAN DE STRAATZIJDE KAMERVERHUUR KAMERVERHUUR SPLITSEN RIJ ZONDER AANPASSINGEN ZONDER AANPASSINGEN VERHUREN PER KAMER VERHUREN PER KAMER GEMEENSCHAPPELIJKE KEUKEN EN GEMEENSCHAPPELIJKE KEUKEN EN BADKAMER BADKAMER HORIZONTAAL SAMENVOEGEN APPARTEMENTEN SENIOREN SPLITSEN RIJ Woningaanpassingen en nieuwe woonvormen in de bestaande woningvoorraad - collectieve aanpak NIEUWE DOELGROEP KLEINE HUISHOUDENS 1b

Deelnemers workshop Annet Ritsema Vincent Kompier Jannie Vinke Rene Asschert Joop Belderok Yvonne Witter Hugo Versteeg Bianca Rothengatter Wilma Viel Klaas van den Berg Martin Klooster Sita de Wit Gert Los Harm Jansen Jacqueline van der Lubbe Marielle Cuijpers Frank Jongsma Reinder Gooijarts Emilia Mittman Victor Weisenbach Yvette de Vries Klaas Stad Melvin Koolen Dieneke Schram Rob Schreibers Anna Fink Hanneke Kruize Richard Hereijgers Arjan Bisperink Erik Deenen Evelien van Veen Mathijs Dijkstra Daniel Casas Valle Peter Prak Anne Vahl Specht architecten, team Grijstinten textoer, team Grijstinten ANA architecten, team Grijstinten gemeente Groningen Zorgcooperatie Loppersum KCWZ initiatiefnemer Ubuntuplein Zutphen gemeente Almere gemeente Almere gemeente Groningen gebiedsteam, gemeente Groningen wijkverpleegkundige wijkteam Stichting GroningenPlus Stichting GroningenPlus Green&So Vilans Lefier werkgroep bouwen en duurzaamheid Paddepoel Specht Architecten Nijestee Nijestee werkgroep bouwen en duurzaamheid Paddepoel Specht Architecten RIVM Gemeente Tynaarlo bureau B+B RIVM BTL advies Nijha student planologie van Veen architecten MD landschapsarchitecten Urbanism, city research & design Krasse knarrenhof Stimuleringsfonds voor de creatieve Industrie

Colofon Workshop Grijstinten in Groningen De aanleiding voor de workshop was het congres Building the Future of Health van 1-4 juni 2016 in het VUMCG. Opdrachtgever Gemeente Groningen Voorbereiding, begeleiding en verslag Team Grijstinten is een samenwerking van ANA architecten, Specht architecten en textoer. Het is een interdisciplinair team dat de mogelijkheden van langer zelfstandig wonen onderzoekt en ontwerpt. Zie ook onze website: www.grijstinten-indetussenmaat.wordpress.com Team Grijstinten bestaat voor deze opdracht uit: Annet Ritsema (Specht architecten) en Jannie Vinke (ANA architecten) Specht architecten Postbus 5224 9700 GE Groningen Kerklaan 30B 9751 NN Haren 050 7115235 info@bureauritsema.nl www.bureauritsema.nl ANA architecten Korte Papaverweg 7 1031 Amsterdam 020 4232949 mail@ana.nl www.ana.nl