Monument: Stavoren, J.L Hooglandgemaal REGISTER Monumentnummer Identificatienummer 0104100000132963 Basisregistratie Provincie Friesland Gemeente Sùdwest Fryslân Plaats Stavoren Straat/huisnummer Stadsfenne 33 Postcode 8715 JM Kadastrale aanduiding Staveren B 1405 Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer] Boezemgemaal met in- en uitlaten, met trap en beeld en vlaggenstok. KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere Het gemaal is een van de meest markante bouwwerken uit de wederopbouwperiode die zijn gebouwd t.b.v. de voortdurende strijd tegen het water.
herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp 4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarde 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de onderlinge historisch-ruimtelijke Het gemaal is van belang omdat de pompen ook als architectonisch element gelden. Daarnaast is het een van de gemalen waarbij de architectuur als een op zich zelf staand gegeven wordt beschouwd. Vanwege de bijzondere vormgeving en de transparantie van het gebouw is het een van de meest opmerkelijke gebouwen voor bedrijf en techniek uit de betreffende periode. Het gemaal is een markant object binnen zijn omgeving. Door de bijzondere vormgeving en verfraaiing is het gemaal het belangrijkste onderdeel van zijn omgeving.. Het gemaal is een essentieel onderdeel binnen de verdere aanleg als aan- en afvoercentrum van boezemwater.
context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; 2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. Het gebouw zelf en de buitenzijde van de pompinstallaties zijn nog grotendeels in oorspronkelijke staat. Het gemaal is nog altijd in functie V Zeldzaamheid
1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten. Zonder meer het fraaist vormgegeven gemaal dat in deze periode is gerealiseerd. Onderdelen zonder monumentale waarde: - Exterieur - Interieur Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. Overige KENNIS: FEITENVERZAMELING Oorspronkelijke functie Typologie Huidige functie (met jaartal) Boerderij, molen, bedrijf Gemaal Boezemgemaal Boezemgemaal Boezemgemaal (2012 Naam object J.L. Hooglandgemaal Stijl/stroming functionalisme Bouwtijd (ook de planfase) 1958-1966 Architect(en)/ontwerper(s) Jong P. de Uitvoerder (aannemer J.G. Nelis, IJmuiden e.d.) Opdrachtgever Provincie Fryslân Exterieur Het gebouw heeft een functionele uitstraling vanwege de strenge opbouw en materiaalkeuze, symbolisch in de
staande kolommen van de voorgevel, die werken als een rooster. Symbolisch is ook de gebogen daklijn, die gedragen lijkt te worden door de beren aan de zijkanten van het gebouw die naar de onderzijde toe breder uitlopen. De architect koos nadrukkelijk voor een gebogen lijn om het gebouw duidelijk te laten afwijken van de horizontale lijnen van dijk, zee en landschap. Het gebouw lijkt het gat in de dijk te willen omvatten en opvangen. De plasticiteit komt hier niet voort uit de ordening van de van de bouwvolumen of het verspringen van gevelelementen., maar door de totaliteit van al deze verschillende aspecten. Op het dak boven de hoofdingang bevindt zich een kunstzinnig vormgegeven scheepvaartsein met zes lichten, dat de scheepvaart in de haven waarschuwt voor het verschil in stroming als het gemaal in werking is. Afhankelijk van welke van de zes lichten branden, wordt aangegeven of er gespuid of water ingelaten wordt. Op de balustrade van de stoep bevindt zich een bronzen plastiek, voorstellende de waterwolf Het beeld is pas in 1973 geplaatst, maar maakt wel onderdeel uit van het oorspronkelijk ontwerp. Aan de noordzijde van het gebouw bevindt zich een vlaggenmast op een natuurstenen sokkel. gebouw, constructietechniek Baksteen, beton en glas. Het gemaal is gebouwd in een bouwput direct binnen de oude zeedijk en rust op een fundering van ruim 600 palen van gewapend beton met een lengte van negen tot elf meter. Ook het in- en uitstroomgedeelte en de kelders zijn van gewapend beton. In de gevels van de machinehal is tussen de staande bakstenen kolommen veel glas verwerkt. De kolommen staan niet volledig haaks op de gevel om de het invallende zonlicht vanuit het zuiden enigszins te temperen. Bij de bestrating van het terrein binnen de rooilijn is gebruik gemaakt van natuursteen evenals voor de balustrade van de stoep. Interieur (indeling) Het gemaal bestaat uit een hoofdgebouw en een bijgebouw, waarin zich een werkplaats, transformatorruimte, hal, ontvangstkamer, personeelskamers en een magazijn bevinden. Het hoofdgebouw is onderverdeeld in een grote machinehal en een onderbouw. De machinehal is 15 meter diep, 45 meter lang en gemiddeld 9 à 11 meter hoog. De hal is aan de bovenzijde afgesloten met een gebogen dak.
In de machinehal staan vier horizontale schroefpompen van Stork opgesteld, die elk een capaciteit hebben van 1040 m3 per minuut. Elke pomp bestaat in feite uit een 45 meter lange buis met een hoogte van ca. 3,5 meter. interieur, techniek en materialen De schroefpomp is vooral geschikt voor niet te grote opvoerhoogten en relatief grote opbrengsten. Elke pomp wordt aangedreven door een elektromotor van 285 pk. Via een tandwielkast. Alle vier de pompen hebben ook nog een motor met een groter vermogen (570 pk.) voor perioden van grote wateroverlast. De totale capaciteit kan daarmee worden opgevoerd tot bijna 6000 m3 per minuut. Omdat het stroomverbruik daarmee aanzienlijk stijgt worden deze motoren alleen ingezet als het niet anders kan. De pompen zijn geheel vervaardigd van gietijzer met stalen aansluitstukken op de betonnen in- en uitstroomkanalen. De persbuizen zijn voorzien van terugslagkleppen, die ook omhoog kunnen blijven staan als er water uit het IJsselmeer moet worden ingelaten De schroefpomp draait dan de andere kant op. In dat geval is het noodzakelijk dat de motor wordt afgekoppeld. Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument nr. 1 Materiaal/techniek Bronzen plastiek Locatie (in/aan het Op balustrade bij hoofdingang beschermde monument) Kunstenaar Auke Hettema Voorstelling Waterwolf Datering 1973 Stijl/stroming Afmetingen nr. 2 Materiaal/techniek Keramisch reliëf Locatie (in/aan het In kantoor/ontvangstruimte beschermde monument) Kunstenaar Chris Fokma Voorstelling Kaart van Friesland Datering 1965 Stijl/stroming Afmetingen Groen erfgoed: beplanting n.v.t. Stedenbouwkundige Het gemaal is gelegen aan de IJsselmeerkust ten zuiden
ligging van de dorpskern van Stavoren tussen het Johan Frisokanaal en het IJsselmeer. Ten noorden van het gemaal bevindt zich de sluis tussen het kanaal en het IJsselmeer. Tussen de sluis en het gemaal waren drie dienstwoningen gebouwd. Hiervan zijn inmiddels twee gesloopt t.b.v. de aanleg van een tweede sluis. Het gebouw is ven een sierlijke eenvoud en voegt zich in de lijnen van water weg en land. Ondanks dat het een groot gebouw is sluit het daardoor aan op de schaal van de omgeving. Archeologische relevantie ondergrond Geschiedenis Het gemaal en ook de naastgelegen sluis en dienstwoningen liggen voor zover bekend niet op een terrein van archeologische waarde. Al in 1913 bestonden er plannen om twee gemalen te bouwen aan de zuidkust van Friesland. Al in 1920 werd het Woudagemaal bij Lemmer in gebruik genomen. Het zou tot 1966 duren voordat met het J.L. Hooglandgemaal het tweede gemaal voltooid was. Het definitieve besluit tot de bouw werd door Provinciale Staten pas in 1958 genomen. Aanleiding hiervoor waren de ernstige overstromingen van het binnenwater in de jaren 1948 en 1951. Bij de keuze voor de locatie bij Stavoren speelden naast de mogelijkheden voor watertoevoer en afvoer ook de aansluiting met de bebouwde kom en het sparen van landbouwgrond een rol. Het nieuwe gemaal, genoemd naar de oudgedeputeerde voor waterstaatszaken J.L. Hoogland, is in het voorjaar van 1967 officieel in gebruik genomen. Momenteel (oktober 2012) wordt de aangrenzende sluis verdubbeld. Met dit doel zijn twee van de bijgelegen dienstwoningen gesloopt. Roerende objecten van belang voor het gebouw Relevante wijzigingen Bij een recente aanpassing zijn alle pompen gereviseerd en geautomatiseerd en is de capaciteit van het gemaal vergroot. Alle pompen kunnen nu ook afzonderlijk van elkaar functioneren. Het gemaal kan nu volledig op afstand (computergestuurd) worden bediend. Dankzij de capaciteitsuitbreiding heeft het gemaal nu een maximum capaciteit van 120 kubieke meter per seconde, dus 7200 m3 per minuut. De originele elektromotoren, schakelkasten, tandwielkasten en toebehoren zijn met de renovatie in 2011 allemaal vervangen.
Het gemaal is bovendien visvriendelijker gemaakt. Vissen kunnen nu zonder problemen het gemaalstelsel passeren. Bezocht G.W. Eshuis (11 oktober 2012) Overige Het J.L. Hooglandgemaal loost 6000 m3 water per minuut in het IJsselmeer. Daarmee is het een van de grootste gemalen in Europa. KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 Nr. 2 Nr.3 Interviews bewoners, gebruikers Stichting Kultuer en Toerisme yn Fryslân, Malen om het peil: enkele gemalen in Friesland en hun achtergrond, Elizabeth de Groot, Leeuwarden, 1996, (Monument van de Maand; jrg. 11 (1996) p. 33-40 Piet de Vries, architect; catalogus tentoonstelling Fries Museum, Leeuwarden 18 oktober 24 november 1908, uitg. Fries Museum/Stichting Moderne Architectuur Friesland, Leeuwarden, 1980 (p. 22, 37-39) P. Terpstra, Het J.L. Hooglandgemaal te Staveren, brochure Wetterskip Fryslân, 1967 Dhr. B. Hartstra, Beheerder