DURF TE LEVEN trainingsprotocol Acceptance & Commitment Therapy (ACT) voor jongeren 12 19 jaar 1 drs. G.M. Samsen drs. J.L. de Heus september 2013 Arnhem 1 Dit protocol is niet wetenschappelijk onderzocht op effectiviteit. Acceptance & Commitment Therapy is een evidence based methodiek voor volwassenen, de effecten bij jongereeren en jongeren zijn vooralsnog beperkt onderzocht. De resultaten daarvan maken optimistisch! Dit protocol is vrij te gebruiken, mits de auteurs vermeld worden. Contact verloopt via: info@psycholoogarnhem.nl.
Flyer & Poster:
SAMENVATTING Het doel van de training is om jongeren vaardigheden aan te leren, hoe ze om kunnen gaan met moeilijke situaties, hoe jongeren zichzelf kunnen zijn en leren om datgene te doen wat ze graag willen doen in hun leven. Het protocol bestaat uit acht groepsbijeenkomsten, waarin elke bijeenkomst wordt geoefend met verschillende metaforen en oefeningen uit het ACT4kidsmodel. Voor de laatste bijeenkomst worden de ouders ook uitgenodigd. ACT4KIDS-MODEL
ACT4KIDS-VAARDIGHEDEN In de training komen alle ACT4kids vaardigheden aan bod die jongeren kunnen inzetten om een leven te leiden: waarin ze weten wat ze diep in hun hart belangrijk vinden en hoe dat na te streven waarin ze zich niet laten tegenhouden door, maar om kunnen gaan met moeilijke momenten, spannende situaties of verdrietige voorvallen waarin ze onbezorgd op kunnen gaan in het moment OVERZICHT GROEPSBIJEENKOMSTEN Bijeenkomst 1: Als dromen uitkomen (het hart) Bijeenkomst 2: Psst wel verder vertellen: angst hoort erbij! (de uil) Bijeenkomst 3: Stel dat de uil even stil zou zijn.(de boom) Bijeenkomst 4: Op weg gaan en je hart vergroten. (de kat) Bijeenkomst 5: Gewoon, doen! (de olifant) Bijeenkomst 6: Ja en Nu? (het zelf) Bijeenkomst 7: En nu verder. Bijeenkomst 8: Ouderbijeenkomst.
VOORAF Wanneer het protocol in de klas wordt aangeboden, ontvangen ouders vooraf een hand-out met daarin uitleg over het programma, technieken en doelstellingen. In plaats van een hand-out kan ook een ouderbijeenkomst georganiseerd worden, waarin ouders uitleg krijgen over de vaardigheden die in de training geleerd kunnen worden en de manier waarop dit gebeurt. Je kunt oefeningen met de ouders doen, waardoor zij het inzicht persoonlijk op kunnen doen. Met het houden van ouderbijeenkomst vergroot je de commitment van het hele systeem aan de doelen van de jongere en creëer je meer draagvlak om het in de training geleerde toe te kunnen passen. Wordt het protocol aangeboden buiten de school om, dan is het raadzaam om met de ouders en de jongere vooraf een intakegesprek te voeren. Het genoemde effect van draagvlakvergroting thuis wordt daarmee wellicht nog groter. Het intakegesprek is er daarnaast om achtergrondinformatie over de jongere te verkrijgen: wat zijn de klachten, waar zou je individueel nog extra aandacht aan kunnen besteden waar dat mogelijk is in het programma, wat zijn de verwachtingen van het jongere en zijn ouders en wat zouden ze graag willen veranderen door de begeleiding. Na de laatste bijeenkomst volgt in zowel de versie in de klas als die buiten de school een bijeenkomst waar de ouders en de jongeren bij aanwezig zijn. TRAININGSMAP Je kunt de verschillende oefeningen en afbeeldingen die gebruikt worden, verzamelen in een map en die vooraf meegeven. Mocht je thuiswerkopdrachten meegeven (vooral aan te raden buiten de school om) dan heeft de jongere op die manier een plek om alle oefeningen te verzamelen, kan hij de oefeningen en vorderingen makkelijk te laten zien aan zijn ouders en na afloop van de training kan hij alles nog eens door te bladeren. Het hebben van een eigen trainingsmap kan de toewijding en motivatie bij de jongere vergroten.
VASTE VORM VAN DE SESSIES Elke bijeenkomst heeft een steeds terugkerende agenda die op een groot vel papier op het bord hangt, waar elke jongere het goed kan lezen. 1. Elke bijeenkomst wordt geopend met een boom-oefening. Bied je voor elke bijeenkomst een andere boom-oefening aan, dan heeft de jongere na afloop een scala aan oefeningen om thuis uit te kiezen en verder mee te oefenen. De boom-oefening wordt na de les meegegeven als thuiswerkopdracht. 2. Na de boom-oefening volgt de uil-oefening: Het weerbericht : Elke jongere krijgt kort de gelegenheid (op alfabet, zitvolgorde, achterstevoren alfabet, geboortemaand etc.) om te vertellen wat het weerbericht van die dag vanbinnen is: regent het, onweert het of schijnt bijvoorbeeld de zon? 3. Aansluitend wordt de oefening de Hartenwens uitgevoerd, een katten-oefening in compassie: Elke jongere krijgt een hartje waarop hij een wens voor hemzelf of voor een ander schrijft. Dat kan van alles zijn, zoals een compliment krijgen, een huisdier krijgen, minder pijn hebben, gelukkig/tevreden zijn, samen zwemmen etc. Je kunt een hele rij voorbeelden meegeven waaruit de jongeren inspiratie op kunnen doen. Daarna brengt het jongere het hartje met de hartenwens naar het bord en plakt het daarop. Wil het jongere niets delen, dan wordt dat zonder oordeel erkent en geaccepteerd. 4. Als je de training buiten de school aanbiedt, kun je werken met meer thuiswerkopdrachten dan de boom-oefening. Herhaal de thuiswerkopdracht van de afgelopen keer en vraag of iemand kort iets wil vertellen over wat hij heeft ontdekt door het maken van de thuiswerkopdracht of een andere grappige, serieuze of interessante mededeling die daaruit voortkomt. 5. Elke bijeenkomst wordt afgesloten met de olifant-oefening: De ballonbuik. Ademhalingsoefeningen zijn zeer effectief om de aandacht te leren sturen van gevoelens en gedachten naar het hier-en-nu.
BIJEENKOMST 1: ALS DROMEN UITKOMEN Boom-oefening Voorstelrondje 8 minuten Leg uit dat jullie vanaf volgende bijeenkomst deze tijd gebruiken om het weerbericht in jezelf te bepalen en steeds een hartenwens voor jezelf of een ander mag doen. Noem je eigen weerbericht en de hartenwens dat je graag wilt dat iedereen iets meekrijgt van de lessen: een beetje kennis, een leuke tijd, aandacht etc. Hierna volgt een kort voorstelrondje waarin iedereen zijn naam noemt en leeftijd. Elk jongere krijgt de gelegenheid om zijn weerbericht voor die dag noemen. Introductie ACT4kids-model & hart: Er zijn een aantal figuren die jongeren kunnen helpen bij het aanleren van wat je moet doen in lastige situaties of met moeilijke gevoelens. De eerste bijeenkomsten gaan over het hart, de uil en de boom. Zij hebben als talent dat ze heel veel informatie kunnen geven. Het hart geeft informatie over je leukste wensen en de belangrijkste mensen. Omdat je hart het meest belangrijk is in het leven, leren de jongeren deze bijeenkomst daar heel goed naar te luisteren: wat wil jij eigenlijk het allerliefst doen? Welke mensen in je leven zijn voor jou belangrijk?. Oefening: Terugblik Oefening: Ik hou van.. vragenlijst PAUZE Metafoor: De twee zaadjes Eiland 5 minuten De uitkomst van de vragenlijst en de Terugblik-oefening wordt door de jongeren op hun eigen eilandkaart ingevuld. Familie, vrienden, leerkrachten etc. die jongeren belangrijk of interessant vinden komen in het Dorp van Belangrijke Mensen, en de mensen die overleden of vertrokken zijn op de Ver Weg vlakte. Waarden en activiteiten die de jongeren graag doen of zouden willen doen komen op de boten in het Waardeer Meer. Begeleidingswensen 5
In het intakegesprek hebben jongeren hun wens voor de begeleiding al aangegeven. Deze kunnen ze op het Begeleidingsdoel schrijven. Wanneer ze hun wens nog niet kennen, vraag je ze een paar minuten goed naar hun eiland te kijken en 5 veranderwensen van jongeren die eerder aan de lessen hebben meegedaan: Meer voor mezelf opkomen Een leuke tijd hebben door de lessen Minder vaak ruzie hebben Dingen die ik spannend vind toch doen Ontdekken wat ik leuk vind om te doen Kunnen ze iets bedenken wat ze graag zouden willen bereiken in de lessen? Het mogen er zoveel zijn als ze zelf willen en als ze niets kunnen bedenken dan komt dat vast later wel. De ballonbuik
BIJEENKOMST 2: ANGST HOORT ERBIJ Boom-oefening Weerbericht & hartenwens Introductie van de uil 8 minuten Iedereen heeft een hoofd waarin een hele hoop gedachten en gevoelens zitten. Maar omdat ze vanbinnen zitten, zie je ze bij de ander niet en voor jezelf is het ook lastig om er naar te kijken. Deze bijeenkomst is bedoelt om beter naar je eigen uil te leren kijken: wat zegt hij allemaal, wat vindt hij, wat heeft het door de jaren heen geleerd. Als je goed naar de uil kijkt, dan zie je dat hij soms hele goede dingen zegt, soms ook niet. Alles hoort erbij. Metafoor: Het touwtrekmonster 20 minuten Vertel de metafoor van het touwtrekmonster en teken deze tegelijkertijd op het bord, terwijl je vertelt. Werk eerst één verzonnen voorbeeld uit of eentje van jezelf bijvoorbeeld dat je graag deze lessen geeft, maar het dus ook spannend vindt. Wat doe jij om touw te trekken met het monster? PAUZE Metafoor: De probleemmachine Oefening: Hoofd met gedachten Oefening: Eiland 5 minuten 20 minuten De uitkomst van het touwtrekmonster en het hoofd vol gedachten wordt op de eilandkaart ingevuld. Vervelende gedachten en gevoelens worden in het Whaaah! Woud geschreven. Dat waarmee de jongere aan het touwtrekken is, worden op beren geschreven die uit het woud zijn weggelopen en nu op de grote weg naar het Begeleidingsdoel staan. Oefening: De ballonbuik
BIJEENKOMST 3: Boom-oefening Weerbericht & hartenwens Introductie van de boom STEL DAT DE UIL EVEN STIL ZOU ZIJN 8 minuten Het kan een heel lawaai zijn in je hoofd door de uil die de jongeren de vorige week wat beter hebben leren kennen. Door het geschreeuw zie je soms bijna niet wat er nu eigenlijk echt om je heen en in je lichaam gebeurt. Een boom denkt niet, een boom praat niet, maar hij merkt wel veel van de wind of bijvoorbeeld de temperatuur. Als je als een boom leert kijken, wat zie je dan? Wat hoor je dan dat mensen zeggen? Wat ruik je? Oefening: Hardop noemen wat je ziet om je heen Oefening: Voorwerp bekijken Boom-oefening: Muziek luisteren PAUZE Oefening: Voelen bij jezelf Oefening: Eiland Op de Villa van Verleden Tijd en de Brug van wat komen gaat schrijven de jongeren gebeurtenissen die leuk of spannend gevonden worden die binnenkort gaan plaatsvinden of die net zijn geweest: een verjaardag, een toets, een relatie die uit is of dat ze ziek zijn of zijn geweest. Oefening: De ballonbuik
BIJEENKOMST 4: Boom-oefening Weerbericht & hartenwens Introductie van de kat OP WEG GAAN EN JE HART VERGROTEN 8 minuten Onderweg zijn naar je doelen is misschien nog wel belangrijker is dan er aan komen, omdat je onderweg steeds bezig bent met wat er in je hart zit. Als je er bent, dan doe je dat niet meer. Het kan soms best lastig en zwaar zijn om je hart achterna te gaan. Daarom leren de jongeren in deze bijeenkomst ook precies wat het is dat ze willen en wat ze daarvoor zouden kunnen doen, zodat ze zich daarop kunnen blijven focussen. Dat gaat een stuk makkelijker wanneer je aardig bent voor jezelf en voor anderen. De jongeren leren om met zachtheid naar zichzelf en de anderen te kijken en met liefde met zichzelf en anderen om te gaan. Oefening: Als ik kon toveren-vragenlijst Oefening: Het hart en de kat Oefening: Zeg het voort! PAUZE Oefening: Eiland Bij het Begeleidingsdoel kunnen activiteiten die uit de vragenlijst, de vragen van het hart en de kat en Zeg het voort!-oefening naar voren kwamen, geschreven worden. Op de weg er naar toe komen de verschillende stappen die per activiteit genomen moeten worden, welke mensen kunnen helpen, wat je zelf in kunt zetten uit het bos met talentenjacht. Als er activiteiten zijn die jongeren graag vaker zouden willen doen, dan kunnen ze ook in het Waardeer Meer een eigen bootje krijgen. Oefening: De ballonbuik
BIJEENKOMST 5: GEWOON, DOEN! Boom-oefening Weerbericht & hartenwens Introductie van de olifant 8 minuten De uil kan je soms behoorlijk in de weg zitten op weg naar je doel. Soms zit ook nog eens heel veel tegen en gebeuren er hele vervelende dingen die voor iedereen moeilijk zijn. In deze bijeenkomst leren de jongeren van de olifant: hij heeft een dikke huid en sterke schouders en kan zo de pijn van het leven dragen. Is de uil vooral bezig met het uiten van kletspraat dan leert de olifant hoe je deze op een afstand kunt houden en zo beter naar je eigen hart en boom kunt luisteren. Metafoor: Het verhaal van Bodhidharma Oefening: Een huis vol deuren Oefening: Met je hoofd aan de wandel 5 minuten 30 minuten PAUZE Oefening: Je gevoel omarmen Oefening: De ballonbuik
BIJEENKOMST 6: JA, EN NU...? Boom-oefening Weerbericht & hartenwens Introductie van het zelf 8 minuten Het is belangrijk om dat te doen wat er in je hart zit. De uil heeft daar soms heel wat tegenin te brengen, maar jij beslist waar je naar luistert. Het kan soms moeilijk zijn om uit al die informatie en signalen die je van je boom krijgt, van je uil en uit je hart te begrijpen of zelfs te kunnen zien. In deze bijeenkomst leren de jongeren hoe ze hier een goed overzicht in kunnen krijgen en kunnen beslissen wat ze dan kunnen inzetten aan olifant- en katten-vaardigheden. Metafoor: Duiveltjes op de boot Oefening: De weegschaal 30 minuten PAUZE Oefening: Eiland Op de weg naar het begeleidingsdoel schrijven de jongeren welke oefeningen & activiteiten hen helpen op weg naar hun doel, zoals ze die geleerd hebben in de afgelopen twee bijeenkomsten. Op het Gebergte vol Onhandigheid, Uitdagingen en Misdragingen schrijven ze hun sterke en zwakke punten die ze in kunnen zetten op weg naar het doel. Oefening: De ballonbuik
BIJEENKOMST 7: EN NU VERDER Boom-oefening Weerbericht & hartenwens Oefening: EHBO kist Oefening: Brief aan jezelf 8 minuten 25 minuten 30 minuten PAUZE Oefening: Eiland 20 minuten Op de Tips aan Mezelf-Camping schrijven de jongeren die oefeningen die hen heel goed hebben geholpen en de vaardigheden die ze goed onder de knie hebben. In de EHBO kist komt het stappenplan dat ze in de bijbehorende oefening hebben geschreven. Oefening: De ballonbuik
BIJEENKOMST 8: OUDERBIJEENKOMST In deze bijeenkomst komen alle jongeren voor de laatste keer bij elkaar en nemen ze hun ouders ook mee. De oefeningen die in deze bijeenkomst worden aangeboden, voert de jongere met zijn ouders uit. Er is daarnaast volop gelegenheid om de eilandkaart die de jongere gemaakt heeft samen te bekijken en het bord met alle hartenwensen. Boom-oefening Rondleiding hartenwensen en eilandkaart Oefening: Blijven oefenen 8 minuten 20 minuten PAUZE Oefening: Jampotje vol stenen Feedback 5 minuten 30 minuten Ouders delen in groepjes van 6 feedback aan hun eigen kind: wat viel hen op in de afgelopen weken, wat zagen ze veranderen, waar blonk hun zoon of dochter in uit? Zijn er nog dingen die lastig gingen en waar ze hun dochter of zoon graag bij zouden willen helpen? Oefening: Eiland 20 minuten Op de Tips aan Mezelf-Camping komt een aparte tent voor de afspraken die de jongeren met hun ouders hebben gemaakt over het blijven oefenen en belonen van oefenen. Op de weg naar het begeleidingsdoel schrijven de jongeren de tips en complimenten die ze hebben gekregen van hun ouders. De eilandkaart kan nu meegenomen worden naar huis. Waar wil de jongere de eilandkaart ophangen? Oefening: De ballonbuik