Een andere overheid bij transities? Hans Bruyninckx, HIVA KU Leuven www.steunpunttrado.be
Waarom transities? Uitgangspunt: maatschappelijke uitdagingen als hardnekkige problemen Hardnekkige problemen vragen om fundamentele oplossingen Regulier beleid (zelfs strategisch MT-beleid) biedt geen oplossing Marktwerking alleen is niet sterk genoeg Incrementeel institutionalisme is niet voldoende Transities
Systeemdenken Oplossing voor hardnekkige problemen? fundamentele systeemveranderingen nodig Sociotechnische systemen (Rotmans & Loorbach 2010) bestaan uit: Structuur: materiële infrastructuur, technologie, instituties, economische realiteit Cultuur: dominante beelden, waarden, paradigma s Praktijken: routines, normaal systeemgedrag zijn gekoppeld aan maatschappelijke functies zijn op bepaalde vlakken disfunctioneel Fundamentele veranderingen op systeemniveau: systeeminnovatie
UNEP (2011)
Landschap Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime Markten, gebruikersvoorkeuren Wetenschap Industrie Sociotechnisch regime Beleid Cultuur Technologie Het regime is dynamisch stabiel De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van windows of opportunity Niches Multilevelperspectief (MLP) Kleine netwerken van actoren steunen innovaties op basis van verwachtingen en visies Belang van leerprocessen Tijd gebaseerd op Geels & Schot (2007)
Multifasentraject van der Brugge & de Haan (2005)
Transities in de praktijk Discours is alomtegenwoordig Green economy, low-carbon society Op alle niveaus vb. Roadmap to a Resource Efficient Europe TM in het Vlaamse beleid Spontane initiatieven: DuWoBo (2004) en Plan C (2006) Vernieuwde Vlaamse Strategie Duurzame Ontwikkeling (2010) transities in wonen en bouwen, materialen, energie, mobiliteit, voedsel, gezondheid, kennis ViA (2011): 13 transversale thema s Belang van bottom-upinitiatieven
13 transversale thema s 1. Nieuw Industrieel Beleid 2. Gazellesprong 3. Stroomlijning gericht innovatiebeleid 4. Iedereen mee, iedereen actief 5. Kinderarmoede 6. Flanders Care 7. Hernieuwbare energie en smart grid 8. Duurzaam wonen en bouwen 9. Duurzaam materialenbeheer 10. Ruimte voor morgen 11. Slimme mobiliteit 12. Versnelling investeringsprojecten 13. Naar een duurzame en creatieve stad
13 transversale thema s 1. Nieuw Industrieel Beleid 2. Gazellesprong 3. Stroomlijning gericht innovatiebeleid 4. Iedereen mee, iedereen actief 5. Kinderarmoede 6. Flanders Care 7. Hernieuwbare energie en smart grid 8. Duurzaam wonen en bouwen 9. Duurzaam materialenbeheer 10. Ruimte voor morgen 11. Slimme mobiliteit 12. Versnelling investeringsprojecten 13. Naar een duurzame en creatieve stad
ROL VAN DE OVERHEID?
Rol van de overheid Transitiegovernance overheidsbeleid Overheid als initiator?! Het moet een gedragen, maatschappelijk proces zijn Overheid als stimulator en deelnemer Overheid als facilitator Ruimte geven aan koplopers en experimenten Beleid aanpassen (fiscaal beleid, O&O ) Regulier beleid blijft noodzakelijk!
Landschap Waar is de overheid? Markten, gebruikersvoorkeuren Wetenschap Industrie Sociotechnisch regime Beleid Cultuur Technologie Niches Multilevelperspectief (MLP) Tijd gebaseerd op Geels & Schot (2007)
Meer fundamentele vragen over de rol van de overheid? Een aantal stellingen
Stelling 1: de overheid bestaat niet Politieke overheid: regering, ministers, kabinetten? Administratie: (verkokerde) domeinen, horizontale afstemming, mensen, relatie met politieke overheid? Para-statale instellingen: onderzoeksinstellingen, adviesraden Verschillende beleidsniveaus: multilateraal, EU, België, Vlaanderen, lokaal Werken die samen (of tegen); complex; duidelijke bevoegdheidsverdeling Landbouw en voeding?
Stelling 2: de rol van de overheid bestaat evenmin Regelgever Investeerder, subsidieverlener Consument Producent Bestraffer Waarden en normenverspreider Netwerker Coherentie? Efficiëntie? Effectiviteit? Spaarzaamheid? Landbouw en voeding?
Stelling 3: theorieën over de niet-neutrale staat Neutrale arena: publiek belang Machtsvisie (politiek als een proces van machtsverwerving en uitoefening) Strijdarena: welk(e coalitie van) belang(en) kan de staat veroveren? Structuralistische visie: Staat-Kapitaal nexus Machtsverdeling? Dominantie van bepaalde speler? Bureaucratie: eigen dynamiek Regels, routine en hiërarchie domineren Oplossing op zoek naar problemen Quid flexibiliteit en creativiteit? Landbouw en voeding?
Stelling 4: Iron Triangle Theory (Heclo) Belangengroep Politiek Administratie Iron Triangle Politics: - Dominantie van beperkt aantal spelers - Gesloten netwerk - Personele unie tussen componenten van het netwerk - Controle over informatie - Weinig publieke besluitvorming - Beleid is geënt op belangengroep - Algemeen belang is nauwelijks aan de orde Is Landbouw en voeding dit soort beleidsdomein?
Stelling 5: beleidsdomeinen verschillen zeer sterk van elkaar Voorbeeld: werk, onderwijs milieu, RO Politiek gewicht Instituties Budgetten Middenveld Relevantie van de publieke sector? Relevantie van Vlaams beleidsniveau? Landbouw en voeding?
Link met huidig Vlaams transitiebeleid Aankondiging door de overheid van minstens 15 nieuwe transitieprocessen/arena s in VSDO en ViA Ernstige poging tot principiële afstemming Verschillende beleidsprocessen Middellange (2020) en lange termijn (2050?) Daarnaast aantal processen binnen het middenveld en op zeer lokaal niveau Zet Vlaanderen meteen aan de internationale top m.b.t. transities!
Overwegingen en suggesties (1) Wat TM wordt genoemd, zou ook best TM zijn Anders beter gewoon (MT-)beleid noemen Duidelijkheid over ambities en inbedding: gaat het echt over systeeminnovatie? Rol van de overheid? Afstemming rond transities binnen de overheid is in theorie/in principe/als uitgangspunt positief (VSDO, ViA) maar gebeurt het echt? Mogelijke bedreigingen: Te veel overheids processen ( m.m.v. anderen), en dan nog vaak in enge betekenis Methodiek is te veel gewone beleidsdynamiek Andere actoren zouden dragend-betrokken moeten zijn Dat is niet hetzelfde als de SARs zijn betrokken We hebben 2 namiddagen aan een visie gewerkt Laat de overheid nu maar een vzw oprichten
Overwegingen en suggesties (2) Governance van Vlaams TM Wat is nodig? Wie gaat dat doen? Wat is wenselijk? Up-scaling: middelen? Procesbegeleiding? Beleidsimplicaties? Wetenschappelijke ondersteuning? Vaststelling: Aantal processen komen moeilijk van de grond Nogal wat loshangende processen (vb. Transitiearena Middenveld) Bottom-upinitiatieven staan nogal los van de huidige dynamieken
Overwegingen en suggesties (3) Noodzaak van politiek engagement Geloof in de noodzaak om fundamentele systeemveranderingen na te streven als politieke visie Langetermijnmaatschappijvisie Langetermijnbeleidsengagementen (inclusief duidelijke keuzes, financiële gevolgen ) Niet evident en op veel vlakken niet aanwezig Op relatief korte termijn TM als nieuw beleidsconcept: vooral vanuit administratie en onderzoekers gegroeid Snel door politici overgenomen, maar vereist de komende jaren serieuze politieke aandacht of zal waarschijnlijk wegkwijnen Potentieel schommelpaard?
Lessen uit onderzoek en praktijk Eerste periode is de gemakkelijkste: nog geen bedreiging voor regime, nog geen economisch leefbaarheid noodzakelijk: dus geen winnaars of verliezers Tendens is om te snel naar uitvoering te gaan, i.p.v. verder in te zetten op fundamentele aspecten van systeeminnovatie binnen de niche Overheid: valt vaak terug op traditionele beleidsrol Ruimte voor koplopers en dwarsdenkers/-doeners is cruciaal (financieel, organisatorisch/institutioneel, juridisch, economisch, mentaal), maar moeilijk te realiseren
Contact Hans Bruyninckx Sander Happaerts steunpunttrado.be steunpunttrado.be/intrap