Veiligheid van mensen met een beperking en senioren Advies Aan de Veiligheidsregio Rotterdam Rijnmond (VRR) Mei 2014 1
Inleiding De huidige tendens in beleid en politiek is dat mensen steeds langer zelfstandig blijven wonen en eventuele problemen waar zij tegenaan lopen eerst in hun directe omgeving oplossen. Met deze tendens van langer zelfstandig thuis wonen, komen echter ook risico s kijken als het gaat om hun veiligheid. Mensen met een beperking kunnen hun huis of andere omgeving bij een calamiteit doorgaans minder snel verlaten dan mensen zonder beperking. Ook senioren kunnen een verhoogd risico lopen bij calamiteiten door beperkingen die bij de leeftijd horen. Dat komt door problemen die ontstaan bij het waarnemen, interpreteren of handelen op basis van een calamiteit. Verminderd zelfredzame mensen vormen zo n 20 tot 25 % van de bevolking: ouderen, kinderen, mensen met (verschillende) beperkingen. Het is belangrijk dat zij weten wat zij in een geval van calamiteit moeten doen, dat zij zich bewust zijn van de gevaren en dat de gemeente hier actief op inzet. 2
Probleemstelling In 2012 heeft Stichting Platform Agenda 22 (SPA22) geadviseerd aan het college van B&W over veiligheid. Veiligheid is een thema waar SPA22 zich al geruime tijd mee bezig houdt. In 2006 heeft SPA22 een rapportage uitgebracht over de veiligheid van mensen met een beperking bij calamiteiten. In maart 2012 heeft SPA22 de rapportage Veiligheid gedeelde zorg uitgebracht, waarin nadrukkelijk werd benoemd dat de veiligheid van kwetsbare groepen zoals mensen met een beperking en senioren een taak is van zowel overheid als de mensen zelf. Echter, dat bewustzijn bleek veelal te ontbreken (evenals bij mensen zonder beperking). Daarnaast bleek onder andere dat de informatievoorziening bij grootschalige rampen te wensen over laat. Verschillende knelpunten heeft SPA22 niet alleen in haar rapportage inclusief aanbevelingen kenbaar gemaakt, ook heeft een conferentie plaatsgevonden en zijn clips gemaakt die mensen bewuster laten nadenken over hun eigen veiligheid en de veiligheid van de mensen om hen heen. In oktober 2012 heeft SPA22 een ongevraagd advies uitgebracht over het Beleidsplan VRR 2013-2017. Hierin werden aanbevelingen uit de rapportage van 2012 herhaald. In december 2012 is de Daisy Rom (bedoeld om mensen met een visuele beperking voor te lichten over hoe zij hun huis brandveiliger kunnen maken en kunnen handelen wanneer een calamiteit plaatsvindt) aan burgemeester Aboutaleb van Rotterdam overhandigd. Hierbij waren ook SPA22 en de VGR aanwezig. Tot op heden heeft SPA22 nog geen reactie ontvangen op haar rapportage Veiligheid gedeelde zorg, noch op haar advies over het Beleidsplan VRR. 1 Tegelijkertijd wordt nog meer de tendens ingezet van langer zelfstandig wonen en wordt op verschillende soorten ondersteuning gekort. Zo krijgen minder mensen minder uren thuiszorg (signaleringsfunctie) en wordt ZZP 1-4 afgeschaft. De brandweer maakt zich zorgen omdat ouderen worden aangemoedigd steeds langer thuis te blijven wonen. Eerder meldde de brandweer al dat het aantal oudere brandslachtoffers toeneemt. In de eerste drie maanden van dit jaar (2014) kwamen acht 65-plussers om het leven bij een brand. 2 Senioren zijn dan ook een groep waar de VRR op inzet als het gaat om voorlichting. Aan de ontwikkeling van langer zelfstandig thuis wonen kleeft een risico met betrekking tot de veiligheid thuis, zowel voor senioren als mensen met een beperking. Daarom is het cruciaal voldoende aandacht voor veiligheid te blijven houden of zo nodig er wederom op in te zetten. 1 2 Rapportage Veiligheid gedeelde zorg, d.d. maart 2012, aan College van B&W Advies Beleidsplan VRR d.d. 10 oktober 2012, aan VRR, t.a.v. mevrouw M. Buis Bron: Handicap Nationaal, 29 april 2014. 3
22 VN Standaardregels SPA22 zet zich ervoor in gelijke kansen te creëren voor mensen met een beperking en ouderen in de samenleving. Dat doet SPA22 op basis van de 22 VN Standaardregels. SPA22 toetst het gemeentelijke beleid aan deze regels en vertaalt de ervaringen van burgers door naar beleid. De 22 VN Standaardregels zijn opgesteld om gelijke kansen voor mensen met een functiebeperking te bewerkstelligen. Verschillende van deze 22 regels zijn van toepassing op de veiligheid van verminderd zelfredzame mensen: Regel 1: Bevorderen van bewustwording Overheden moeten actie ondernemen om de samenleving bewust te maken van het feit dat er mensen met functiebeperkingen zijn en daarmee (dus ook) van hun rechten, hun behoeften, hun mogelijkheden en hun bijdragen. Regel 5: Toegankelijkheid Overheden moeten het overkoepelend belang erkennen van toegankelijkheid in het proces van gelijkschakeling van mogelijkheden in alle geledingen van de maatschappij. De overheden moeten voor mensen met functiebeperkingen: (a) actieprogramma s maken om de fysieke omgeving toegankelijk te maken en (b) maatregelen treffen om hen toegang te verschaffen tot informatie en communicatie. Regel 14: Beleidsvorming en planning Overheden moeten ervoor zorgen dat rekening gehouden wordt met mensen met een functiebeperking bij alle beleidsvorming en planning. Regel 19: Training van personeel Overheden zijn verantwoordelijk voor het waarborgen van doelmatige training op ieder niveau van personeel dat betrokken is bij de planning en voorbereiding van programma s en voorzieningen voor personen met functiebeperkingen. 4
Knelpunten in de veiligheid van mensen met een beperking en senioren In juni 2011 organiseerde SPA22 een conferentie over de veiligheid van verminderd zelfredzame mensen bij calamiteiten. Daarbij is ook een DVD ontwikkeld met als doel mensen aan te zetten actie te ondernemen voor hun eigen veiligheid. Vervolgens is een rapportage tot stand gekomen waarin de vraag centraal stond of verminderd zelfredzame mensen voldoende maatregelen treffen om hun veiligheid te garanderen. Vraag was ook in hoeverre hulpdiensten bedacht zijn op verminderd zelfredzame mensen. In oktober 2012 heeft SPA22 een advies geschreven over het Beleidsplan Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond 2013-2017. Belangrijke knelpunten die uit deze adviezen, conferentie en informatie sindsdien naar voren zijn gekomen zijn de volgende. Eigen verantwoordelijkheid Mensen zijn in de eerste plaats zelf verantwoordelijk voor hun eigen veiligheid. Dit blijkt echter vaak onduidelijk te zijn. Sommige mensen weten heel goed dat zijzelf in de eerste plaats verantwoordelijk zijn voor hun veiligheid. Andere mensen gaan er van uit dat de hulpverleningsdiensten verantwoordelijk zijn voor hun veiligheid, of dat de overheid verantwoordelijk is voor hun veiligheid. Ook zijn er mensen die vanwege hun beperking geen besef van verantwoordelijkheid hebben. Die eigen verantwoordelijkheid mag dan ook alleen van mensen verwacht worden als zij hier voldoende verstandelijke capaciteiten voor hebben. Het is belangrijk hier aandacht aan te besteden, omdat mensen, wanneer zij geen eigen verantwoordelijkheid (kunnen) voelen voor hun veiligheid, hier ook niet snel aandacht aan zullen besteden. Kennis over verminderd zelfredzame mensen bij de brandweer Kennis over verminderd zelfredzame mensen was in 2011 landelijk maar in beperkte mate aanwezig bij de brandweer 3. Dat beeld werd in gesprekken met de VRR destijds bevestigd voor Rotterdam. Belangrijk is dat de brandweer zich bewust is van het feit dat er mensen met beperkingen zijn in de samenleving en dat zij specifieke hulp nodig hebben. Daarnaast is niet elke beperking dezelfde en kan de persoon in kwestie zelf vaak heel goed aangeven waarbij hij of zij hulp nodig heeft én wat hij of zij nog zelf kan. 3 Dit blijkt zowel uit landelijke onderzoeken als uit gesprekken destijds met de VRR zelf. 5
Noch in de beleidsvorming en planning, noch in de training van het personeel werd specifiek rekening gehouden met mensen met een functiebeperking, wat wel door de Standaardregels wordt bepleit: Regel 14: Beleidsvorming en planning Overheden moeten ervoor zorgen dat rekening gehouden wordt met mensen met een functiebeperking bij alle beleidsvorming en planning. Regel 19: Training van personeel Overheden zijn verantwoordelijk voor het waarborgen van doelmatige training op ieder niveau van personeel dat betrokken is bij de planning en voorbereiding van programma s en voorzieningen voor personen met functiebeperkingen. Ook tijdens de conferentie die SPA22 in juni 2011 organiseerde, kwam dit knelpunt duidelijk aan bod. Verschillende belangenbehartigers gaven aan dat zij het belangrijk vonden dat de brandweer kennis heeft van verschillende groepen mensen met beperkingen. Naar aanleiding daarvan zijn gesprekken gevoerd met groepsvoorlichting van MEE Rotterdam Rijnmond en worden sinds januari 2012 voorlichtingen gegeven over mensen met een beperking aan de brandweerlieden in enkele kazernes door groepsvoorlichting van MEE Rotterdam Rijnmond. Dit knelpunt lijkt te zijn verbeterd door deze voorlichtingsbijeenkomsten. SPA22 vindt het een positieve ontwikkeling dat aan dit aandachtspunt aandacht is gegeven door de VRR en dat ook voor de loop van 2014 voorlichtingen gepland staan aan de brandweer door groepsvoorlichting van MEE Rotterdam Rijnmond. Het voornemen bestaat om voorlichtingsactiviteiten van de VRR en de AZRR (Ambulancezorg Rotterdam Rijnmond) te bundelen. SPA22 ziet het als logisch gevolg dat daardoor door groepsvoorlichting van MEE Rotterdam Rijnmond ook aan ambulance personeel voorlichtingen worden gegeven en dat daarmee een integraal aanbod wordt gecreëerd. Kennis over veiligheid bij verminderd zelfredzame mensen Mensen met een beperking, evenals mensen zonder beperking, houden zich beperkt bezig met hun veiligheid, terwijl zij toch een verhoogd risico lopen. Iedereen zou zich er constant mee bezig moeten 6
houden maar er is maar een gering bewustzijn van de risico s. SPA22 ziet het als taak van de overheid om informatie hieromtrent toegankelijk en begrijpelijk te maken voor mensen met beperkingen. Regel 5: Toegankelijkheid Overheden moeten het overkoepelend belang erkennen van toegankelijkheid in het proces van gelijkschakeling van mogelijkheden in alle geledingen van de maatschappij. De overheden moeten voor mensen met functiebeperkingen: (a) actieprogramma s maken om de fysieke omgeving toegankelijk te maken en (b) maatregelen treffen om hen toegang te verschaffen tot informatie en communicatie. Naar aanleiding van de conferentie is de VRR in samenwerking met SPA22 in gesprek gegaan met diverse belangenbehartigers van mensen met beperkingen om te bekijken hoe de VRR specifieke voorlichting kan geven aan de verschillende doelgroepen. Vanaf januari 2012 zijn deze voorlichtingen gestart. Doel van de voorlichting is het zelfredzamer maken van mensen zelf bij calamiteiten. Daarnaast is het ook belangrijk om de omgeving van mensen met beperkingen bewust te maken van het nemen van preventieve maatregelen én het bieden van hulp in geval van calamiteit. Belangenorganisaties van mensen met een beperking en senioren kunnen hun vraag naar voorlichting voor hun achterban neerleggen bij de VRR. De verantwoordelijkheid om mensen zelfredzamer te maken komt daarmee zowel uit de burger zelf als uit de overheid. Het bewustmaken van de omgeving is ook een van de Standaardregels van de Verenigde Naties, waaraan de gemeente zou moeten voldoen: Regel 1: Bevorderen van bewustwording Overheden moeten actie ondernemen om de samenleving bewust te maken van het feit dat er mensen met functiebeperkingen zijn en daarmee (dus ook) van hun rechten, hun behoeften, hun mogelijkheden en hun bijdragen. Uit informatie van de Vereniging van Gehandicaptenorganisaties Rotterdam (VGR), een van de aangesloten organisaties van SPA22, blijkt dat mensen met een beperking het signaal afgeven dat zij onwetend zijn en graag willen weten waar zij heen kunnen in geval van een grootschalige calamiteit. De voorlichtingen van de VRR aan mensen met een beperking hebben beperkt plaatsgevonden. SPA22 vindt het in het kader van Regel 1 van de 22 VN Standaardregels belangrijk dat hier verder invulling aan wordt gegeven. 7
In Hoek van Holland is vanuit de werkgroep W2ZV invulling gegeven aan veiligheid en wordt met bewoners bekeken hoe de veiligheid kan worden verbeterd. Ook bij Buurt Bestuurt komt het thema veiligheid steeds breder op de agenda, blijkt uit informatie van de VRR. Risico- en crisiscommunicatie bij grootschalige incidenten Tijdens de brand bij Chemie-Pack in Moerdijk, op 5 januari 2011, ging het waarschuwings- en alarmeringssysteem af in delen van Dordrecht en de Hoekse Waard. RTV Rijnmond werd ingezet als rampenzender. Bij de VGR kwamen signalen terecht dat de alarmering niet alle mensen had bereikt. Leden van Swedoro, een organisatie voor mensen met een auditieve beperking, hebben aangegeven niet of erg laat gealarmeerd te zijn en vervolgens het nieuws over de ramp niet te kunnen volgen op de televisie. 4 Dat kwam met name doordat ondertiteling tijdens de nieuwsuitzendingen ontbrak. RTV Rijnmond heeft in een reactie en in een gesprek nadien met SPA22 laten weten dat wettelijk alleen de radio calamiteitenzender is in geval van een ramp. RTV Rijnmond is daarmee niet verplicht om informatie over een ramp op televisie uit te zenden. Daarbij zou het inzetten van een tolk gebarentaal een kostbare aangelegenheid zijn. 5 De verschillende kanalen die ontwikkeld zijn om burgers in een zo vroeg mogelijk stadium te alarmeren of van informatie te voorzien, 6 zijn niet bij alle burgers (die mogelijk extra baat hebben bij een dergelijk systeem) bekend. Deze kanalen bieden wel steeds meer mogelijkheden om iedereen in de samenleving te bereiken bij een calamiteit. De sociale media spelen daardoor een steeds grotere rol in de risico- en crisiscommunicatie. Zeker voor mensen die beschikken over een smartphone en behendig zijn in het gebruik ervan, bieden de sociale media veel extra mogelijkheden om ten tijde van een calamiteit snel op de hoogte te worden gebracht. Voor een grote groep (ouderen) zijn de sociale media lastig te volgen. Zij beschikken niet allemaal over smartphones en het kan lastig zijn de verschillende toepassingen en applicaties te gebruiken. Daarom vindt SPA22 het belangrijk dat ook de mensen die geen gebruik (kunnen) maken van de sociale media, op andere manieren bereikt (blijven) worden. Ten tijde van een grootschalige calamiteit kan ook gebiedsgericht hulp worden geboden. Nu door de gemeente steeds meer dicht bij de burger georganiseerd wordt, onder andere met de 4 Brief van de VGR aan de Veiligheidsregio Rotterdam Rijnmond (A. Aboutaleb), 02-02-2011 5 Reactie van RTV Rijnmond op brief VGR 6 Bijvoorbeeld Burgernet, Amber Alert, SMS Alert, Rijnmond Veilig, NL Alert. 8
gebiedsgerichte inkoop van zorg en welzijn, is er op wijkniveau kennis over de groepen mensen die zich in een gebied bevinden. Ten tijde van een calamiteit zou daarom ook op wijkniveau veel directe hulp geboden kunnen worden. Veilige locaties onbekend Een knelpunt dat naar voren kwam tijdens de interviews voorafgaand aan de conferentie en tijdens de conferentie, was dat mensen niet duidelijk hadden waar zij naartoe konden in geval van een grootschalige calamiteit. Mensen wilden hierover graag meer duidelijkheid: niet alleen wat gevaarlijke plekken zijn (via de risicokaart.nl) maar ook wat juist veilige plekken zijn. Mensen met een beperking blijken vooral de angst te hebben om vergeten te worden, blijkt uit informatie van de VGR. Mensen willen graag weten waar zij heen moeten en op wie zij kunnen rekenen en wat er gebeurt ten tijde van een calamiteit. Mensen met een beperking in beleidsstukken Het beleidsplan beschrijft op hoofdlijnen het beleid van de VRR voor een periode van vier jaar. Het is SPA22 opgevallen dat in het beleidsplan geen specifieke doelgroepen worden benoemd. SPA22 ondersteunt de inclusieve visie van de VRR, maar is wel van mening dat op sommige vlakken een duidelijkere omschrijving noodzakelijk is. Uit gesprekken met de VRR weet SPA22 dat de VRR een voortrekkersrol ambieerde te vervullen in een veranderende omgeving : mensen wonen langer zelfstandig thuis (waaronder voornamelijk mensen met een beperking en senioren), dit brengt echter wel risico s met zich mee. In het beleidsplan VRR 2013-2017wordt omschreven dat voorlichting een regulier onderdeel is van de werkzaamheden van de VRR. Echter, reguliere voorlichting komt bij sommige minder zelfredzame burgers niet goed over. Voorlichting voor sommige burgers vereist een andere aanpak. Nu mensen met een beperking en senioren langer zelfstandig wonen en er dus een beroep wordt gedaan op hun zelfredzaamheid, is het voor de VRR van belang dat ook deze mensen effectieve voorlichting ontvangen. Zo nodig specifiek op hen toegespitst. Ook voor de VRR, zeker voor de mensen in de uitvoering, is het van belang dat zij de juiste kennis hebben om hun hulpverlening ook aan deze minder zelfredzame burgers effectief te kunnen verlenen. SPA22 is van mening dat hier expliciet aandacht aan moet worden besteed. 9
Ook acht SPA22 het essentieel in het licht van het langer zelfstandig wonen van minder zelfredzame burgers, dat de VRR een manier vindt om bij het vormgeven van veiligheidsbeleid de inbreng van mensen met een beperking te waarborgen. Hun belangen moeten op beleidsniveau mee worden genomen. Hierin ziet SPA22 een rol voor de VGR en/of SPA22. SPA22 heeft aangeboden te adviseren over de beleidsplannen omtrent veiligheid vanuit het perspectief van mensen met een beperking en ouderen. SPA22 vindt het essentieel, gezien Standaardregel 14 van de Verenigde Naties, dat in het beleid van de VRR (specifieke) aandacht wordt besteed aan mensen met een beperking en senioren, juist omdat zij extra risico lopen bij een calamiteit. Aan de voorkant van het beleid is SPA22 graag betrokken om hierin mee te denken. In de uitvoering is de VGR graag betrokken, bijvoorbeeld door het meedoen aan rampenoefeningen en het bij elkaar brengen van mensen voor voorlichting. Bereikbaarheid 112 Specifiek voor mensen met een auditieve beperking is de bereikbaarheid van 112 een probleem. Momenteel is de enige oplossing het gebruik van een teksttelefoon, sms en is nog niet mogelijk. Echter wanneer mensen niet thuis zijn, kunnen zij daar geen gebruik van maken. Landelijk wordt gewerkt aan oplossingen (apps e.d.) maar die werken momenteel nog niet voldoende. Ook commerciële oplossingen zijn nog beperkt: bijvoorbeeld alleen voor de iphone maar niet voor Androids. Kortom, er is nog geen totaaloplossing. Oefenen Oefenen is enorm belangrijk. Het doen van rampenoefeningen gebeurt echter vaak met lotus slachtoffers. SPA22 vindt het belangrijk dat bij het oefenen bij calamiteiten met mensen met échte beperkingen en senioren wordt gewerkt. Hier kan ook de VGR bij betrokken worden. Ook bij papieren oefeningen kijkt SPA22 graag mee. Oefenen met elkaar gaat twee kanten op. Aan de ene kant worden hulpverleners getraind in het omgaan met mensen met een beperking en aan de andere kant weten mensen met een beperking en ouderen ook wat zij kunnen verwachten van hulpverleners en waar zij zelf extra aandacht aan kunnen besteden. 10
Aanbevelingen SPA22 herhaalt een aantal aanbevelingen uit de eerder uitgebrachte rapportage en advies en voegt enkele nieuwe aanbevelingen toe. Aanbeveling 1 SPA22 beveelt aan in de subsidievoorwaarden aan MEE Rotterdam Rijnmond op te nemen dat groepsvoorlichting voorlichting geeft aan de brandweer over hoe om te gaan met mensen met een beperking, conform de lesbrief die eerder door de brandweer werd gebruikt. Dit in uitwerking van de pilots die worden gehouden in kazernes. SPA22 beveelt aan dat dit vanaf 2014 een structureel onderwerp wordt van het programma van groepsvoorlichting. Daarnaast moet structureel met deze doelgroep geoefend worden. Aanbeveling 2 SPA22 beveelt de gemeente aan specifieke voorlichting te geven over veilige locaties bij grootschalige rampen. Dit is niet alleen goed bruikbaar voor mensen met een beperking, ook mensen zonder beperking hebben hier baat bij. Dit kan door informatiefolders, of deze informatie te vermelden op de gele 112-kaart of door dit op te nemen op www.risicokaart.nl. Ook moet deze informatie beschikbaar zijn bij VraagWijzerloketten/wijkteams. Aanbeveling 3 SPA22 beveelt de gemeente aan in haar overdracht van de Meldkamer naar de Landelijke Meldkamer Organisatie (LMO) mee te geven dat standaard niet alleen naar iemands naam en adres wordt gevraagd, maar ook of iemand met een beperking in een woning of gebouw aanwezig is. 11
Aanbeveling 4 SPA22 beveelt de gemeente aan in de aanbesteding van thuiszorg op te nemen dat thuiszorgmedewerkers de ruimte krijgen een signalerende taak op zich te nemen in het kader van de veiligheid van verminderd zelfredzame mensen. De uitvoering van instructies aan thuiszorgmedewerkers kunnen door de VRR verzorgd worden opdat zij optimaal de signalerende rol kunnen vervullen op het gebied van veiligheid. Signalen dat de veiligheid tekort schiet, moeten medewerkers kwijt kunnen bij een persoon binnen de organisatie, die hierop actie kan ondernemen. Aanbeveling 5 SPA22 beveelt de gemeente aan de Veiligheidsregio Rotterdam Rijnmond de financiële middelen te verstrekken om voorlichting aan verminderd zelfredzame mensen een vast onderdeel te laten worden van de werkzaamheden van de VRR. Aanbeveling 6 SPA22 beveelt de gemeente Rotterdam aan om samen met RTV Rijnmond er voor te zorgen dat bij calamiteiten de regionale televisiezender ook als informatiebron kan functioneren voor mensen met een auditieve beperking. Dit zou veel onrust wegnemen bij mensen met een auditieve beperking. Dit kan door middel van het inzetten van een schrijftolk of een tolk gebarentaal. Deze persoon kan op het moment van een calamiteit worden ingehuurd bij een bureau. 7 Aanbeveling 7 SPA22 beveelt de gemeente Rotterdam aan rampenoefeningen te organiseren, zowel grootschalig als kleinschalig, en te oefenen met mensen met een beperking (niet alleen met lotusslachtoffers) en senioren. Dat is zowel voor de hulpverleners van belang als voor mensen met een beperking en senioren zelf. 7 www.tolknet.nl 12
Aanbeveling 8 SPA22 beveelt de gemeente Rotterdam aan, wanneer beleid wordt ontwikkeld ten behoeve van de veiligheid van Rotterdamse burgers, bij de ontwikkeling ervan SPA22 te betrekken. Op die manier worden mensen met een beperking en senioren specifiek bij beleid betrokken en wordt invulling gegeven aan de 22 VN Standaardregels. 13