Vrouwen in de forensische psychiatrie

Inhoud Vrouwen in de forensische psychiatrie Vivienne de Vogel Vivienne de Vogel, Jeantine Stam, Eva Antwerpen, de Spa & 16 Michiel September de Vries 216Robbé I. Geweld / criminaliteit door vrouwen II. Achtergrond vrouwen binnen de muren III. Risicotaxatie bij vrouwen IV. Gender-responsieve behandeling Belang van meer kennis over vrouwen Casus Britt Stijging aantal opnames / detenties Intergenerationale transfer Kinderen van gewelddadige / criminele moeders: grotere kans op velerlei problemen (psychisch, school, criminaliteit, verslaving) Erkenning slachtoffers Aanwijzingen dat gevolgen van seksueel misbruik door vrouw even ernstig zijn, soms door slachtoffer ervaren als schokkender / groter verraad Vrouw van 33; opgegroeid in affectief en pedagogisch verwaarlozende omstandigheden, huiselijk geweld, seksueel misbruik Vanaf 12 e : alcohol, drugs, spijbelen, criminaliteit Vanaf 17 e : prostitutie Op 19 e eerste psychose (middelen geïnduceerd) Diverse psychiatrische opnames: veel incidenten Delict: mishandelingen binnen psychiatrie en op straat Ontslagen van rechtsvervolging, tbs-maatregel De Vogel & Nicholls, 216 I. Geweld / criminaliteit door meisjes / vrouwen Aard van geweld door vrouwen Ladykillers: Hurricanes with female names deadlier Mythe van verzorgende moederfiguur Criminele / gewelddadige vrouwen: Eerder gezien als slachtoffer / psychisch gestoord / onder druk van mannelijke partner Minder snel en streng bestraft dan mannen Komen eerder in algemene psychiatrie terecht Minder zichtbaar: huiselijk geweld, minder ernstige verwondingen Andere uiting: minder seksueel, minder instrumenteel, meer reactief, in relationele context Andere motieven: emotioneel, relationeel Beyens, 29; de Vogel & de Spa, 215; Jeffries et al., 23; Kruttschnitt & Savolainen, 29 Fusco, 211; Monahan et al., 21; Nicholls et al., 29 1

Multicenter onderzoek gender Dank / disclosure Dit onderzoek betreft een samenwerkingsverband tussen onderzoekers van diverse forensische instellingen. Geen externe financiers of belangenverstrengeling mee te delen. Met medewerking van: Vivienne de Vogel (Van der Hoeven) Gerjonne Akkerman-Bouwsema (GGz Drenthe) Anouk Bohle (Van der Hoeven) Yvonne Bouman (Oldenkotte) Nienke Epskamp (Van der Hoeven) Susanne de Haas (Van der Hoeven) Loes Hagenauw (GGz Drenthe) Paul ter Horst (Woenselse poort) Marjolijn de Jong (Trajectum) Stéphanie Klein Tuente (Van der Hoeven) Marike Lancel (GGz Drenthe) Eva de Spa (Van der Hoeven) Jeantine Stam (Van der Hoeven) Nienke Verstegen (Van der Hoeven) Onderzoek thans lopende in PC Sint-Jan-Baptist Leen Cappon, Vanessa Baetens, Jan de Varé Multicenter onderzoek FPK Assen + Oldenkotte + Woenselse Poort + Trajectum Hoeve Boschoord + Van der Hoeven N = 28 vrouwen, 275 mannen, gematched op geboortejaar, opnamejaar, juridische status Diverse instrumenten en uitgebreide vragenlijst Multicenter onderzoek gender Algemene Doel Meer inzicht verkrijgen in criminele en psychiatrische kenmerken van vrouwelijke forensisch psychiatrische patiënten, met name risico en beschermende factoren voor geweld. Mogelijke implicaties voor psychodiagnostiek, risicotaxatie en behandeling in forensische psychiatrie, maar ook in algemene psychiatrie of gevangeniswezen. De Vogel, Stam, et al., 214, 215 Resultaten: Algemeen N = 28 vrouwen Delictgeschiedenis N = 28 vrouwen Gemiddelde leeftijd 35 84% in Nederland geboren Meerderheid (68%) opgevoed door ouders Opleiding; 46% diploma Ten tijde van indexdelict: 4% heeft een relatie 53% heeft kinderen, maar is nauwelijks in staat voor hen te zorgen (82% woont elders, 94% score 2 op FAM Problemen met opvoeden) 52% eerder veroordeeld (gem. 4x) 2% niet veroordeeld, wel contact politie (sepot) 1 e veroordeling vaak vermogen / geweld Gemiddelde leeftijd 1 e veroordeling 23 (13 64 jr) 2

Indexdelicten Slachtoffers indexdelicten 35 3 25 2 15 5 Allen p <.1 (ex)partner Kind Familie/vrienden Begeleiders Onbekenden p <.1 Motieven indexdelict N = 28 vrouwen Motieven voor indexdelict: Psychotisch (15%) Cry for help (13%) Wraak / jaloezie (11%) (Dreigend) verlies (9%) Instrumenteel / gewin (%) Expressieve agressie (8%) Subgroepen vrouwen Delicten Kinderdoding Minder criminaliteit in verleden Minder vaak eerdere hulpverlening Vaker depressie / PTSS Minder gewelddadige incidenten tijdens behandeling Brandstichting Veel psychiatrische problematiek (m.n. Borderline) Meer incidenten tijdens behandeling, dropout Zeden Kleine groep (4%) Altijd met mede-dader Allen p <.5 II Achtergrond meisjes / vrouwen Achtergrond Britt Belangrijkste verschillen jongens / mannen: 1.Hogere prevalentie trauma 2.Psychopathologie: complexer, veel comorbiditeit 3.Meer internaliserend gedrag 4.Langere behandelgeschiedenis 1. Diverse trauma s: seksueel misbruik, verwaarlozing, partnergeweld 2. Psychopathologie: complex, zowel As I & II, schizoaffectieve stoornis, verslaving, trekken van borderline en antisociale PS 3. Internaliserend gedrag: automutilatie 4. Lange behandelgeschiedenis, veel incidenten en mislukkingen 3

Slachtofferschap tijdens kindertijd Slachtofferschap volwassenheid 7 45 6 4 35 5 3 4 3 2 25 2 15 5 Emotioneel Fysiek Seksueel Alle 3 p <.1 Emotioneel Fysiek Seksueel Alle 3 Allen p <.1 Psychopathologie N = 28 vrouwen Psychopathologie 7 Veel comorbiditeit 75% zowel As I als As II 69% misbruik / verslaving As II Borderline PS: 59% (+ 21% trekken) Antisociale PS: 15% (+ 25% trekken) Narcistische PS: 3% (+ 9% trekken) Duidelijke verschillen kenmerken per stoornis 6 5 4 3 2 Borderline Antisociaal Narcistisch Allen p <.1 Subgroepen vrouwen Behandelgeschiedenis N = 28 vrouwen Psychopathie Delicten: meer als mannen, vaker bad, minder sad Meer dropout, manipulatief gedrag Borderline Persoonlijkheidsstoornis Ernstiger en complexere victimisatie Meer incidenten tijdens behandeling, dropout LVB Vaker onbekende slachtoffers, minder levensdelicten Meer victimisatie Allen p <.5 Veel eerdere (mislukte) behandelingen 37% hulpverlening voor 17 e 88% hulpverlening na 17e Waarvan 57% gedwongen opname (IBS, RM) 76% breekt behandeling eerder af De Vogel & Lancel, 216; Karsten, Lancel, & De Vogel, 215; De Jong et al., 214 4

Incidenten tijdens de behandeling 17 vrouwen versus 17 mannen III. Risicotaxatie bij vrouwen 6 5 4 3 2 Fysiek Verbaal Manipulatief Zelfdestructief Brand Victimisatie p <.1 Risicotaxatie geweld bij vrouwen Voor vrouwen / meisjes mogelijk andere risicofactoren van belang Zowel mannelijke als vrouwelijke deskundigen onderschatten het risico van geweld bij vrouwen Er bestaat geen specifiek instrument voor vrouwelijke daders, m.u.v. de EARL-21G voor meisjes 6-12 jaar Funk, 1999; McKeown, 2; Odgers et al., 25; Skeem et al., 25 Is specifiek instrumentarium voor vrouwen nodig? Risicotaxatie-instrumenten / PCL-R: ontwikkeling en onderzoek overwegend in mannelijke populaties Ambigue onderzoeksresultaten Wens vanuit de dagelijkse praktijk Echter, ook veel overlap risicofactoren vrouwen en mannen Aanvullende richtlijnen bij de HCR-2 / HCR-2 V3 (of HKT-3 / HKT-R) Female Additional Manual (FAM) Aanvullende richtlijnen bij de HCR / HKT voor het beoordelen van risico van geweld bij vrouwen Aanpassingen enkele Historische items Nieuwe items specifiek voor vrouwen Naast eindoordeel Geweld naar anderen ook: Zelfdestructief gedrag Victimisatie Niet-gewelddadig crimineel gedrag Gratis beschikbaar: www.gewelddadigevrouwen.nl Historisch Prostitutie Problemen met opvoeden Zwangerschap op jonge leeftijd Suïcidaliteit / automutilatie Slachtofferschap na de kindertijd * FAM Aanvullende items vrouwen Klinisch Heimelijk / manipulatief gedrag Laag zelfbeeld Risicohanterings Problemen omtrent zorg voor kinderen Problematische intieme relatie *Dit item is bij gebruik met HCR-2 V3 niet meer nodig 5

HCR-2 V3 Britt Codering: Afwezig Deels Aanwezig FAM aanvullende richtlijnen HCR-2 V3 Britt Historische factoren H1 Geweld H2 Overig antisociaal gedrag H3 Relaties H4 Werk H5 Middelengebruik H6 Ernstige psychische stoornis H7 Persoonlijkheidsstoornis H8 Traumatische ervaringen H9 Gewelddadige opvattingen HRespons op behandeling of toezicht - Verleden Klinische factoren C1 Inzicht C2 Gewelddadige denkbeelden of intenties C3 Symptomen van ernstige psychische stoornis C4 Instabiliteit C5 Respons op behandeling of toezicht - Heden Risicohanterings factoren R1 Professionele ondersteuning en plannen R2 Leefomstandigheden R3 Persoonlijke steun R4 Respons op behandeling of toezicht - Toekomst R5 Stress / coping H7 Persoonlijkheidsstoornis: verlaging cut-off psychopathie a) Antisociale of psychopathische persoonlijkheidsstoornis b) Andere persoonlijkheidsstoornis: 1. Cluster B (behalve antisociaal/psychopathisch) of kenmerken van achterdocht 2. Andere persoonlijkheidsstoornis H8 Traumatische ervaringen a) Victimisatie / trauma 1. Tijdens de kindertijd 2. Na de kindertijd Historisch H11 Prostitutie H12 Problemen met opvoeden: nvt H13 Zwangerschap op jonge leeftijd H14 Suïcidaliteit / automutilatie FAM Britt Aanvullende items vrouwen Codering: Afwezig Deels Aanwezig Klinisch C6 Heimelijk / manipulatief gedrag C7 Laag zelfbeeld Risicohanterings R6 Problemen omtrent zorg voor kinderen R7 Problematische intieme relatie SAPROF Britt Interne factoren 1. Intelligentie 2. Hechte band in de kindertijd 3. Empathie 4. Coping 5. Zelfcontrole Motivationele factoren 6. Werk 7. Vrijetijdsbesteding 8. Financieel beheer 9. Motivatie voor behandeling. Houding tegenover autoriteit 11. Levensdoelen 12. Medicatie Codering: Niet aanwezig Deels Aanwezig Externe factoren 13. Netwerk 14. Intieme relatie 15. Hulpverlening 16. Woonsituatie 17. Toezicht Keys: Motivatie, Medicatie, Hulpverlening en Toezicht Doelen: Coping, Zelfcontrole, Werk, Netwerk Casus Britt Risicotaxatie Risicoformulering Britt Risicofactoren: Veel historische factoren Instabiliteit en Stress relevante dynamische risicofactoren Vanuit FAM factoren specifiek voor vrouwen: suïcidaliteit, laag zelfbeeld, heimelijk / manipulatief gedrag Beschermende factoren: vooral externe factoren Belangrijke doelen: vergroten copingvaardigheden, zelfcontrole, dagelijkse structuur opbouwen (werk en netwerk) Conclusie Binnen huidige context met veel controle: risico geweld naar anderen laag tot matig, risico zelfdestructief gedrag matig. Context zonder begeleiding: risico s: hoog. Langdurige intensieve begeleiding en structuur blijft nodig. H8 Traumatische ervaringen Zelfdestructief H5 Middelengebruik (disinhibitor) H6 Schizo affectieve stoornis Agressie H7 Borderline C7 Laag zelfbeeld H3 Relaties Seksueel risicovol gedrag 6

IV Gender responsieve behandeling Gender responsieve behandeling Gender-responsieve behandeling: Meer aandacht voor trauma s verleden Meer aandacht voor rol sociale relaties Relationele veiligheid belangrijker dan fysieke beveiliging USA: empowerment Ook aandacht voor behandelaars (bijv. uitputting bij werken met borderliners) Gemengd of apart behandelen? Dilemma s in de behandeling Casus Britt Behandeling Hoe om te gaan met relaties in de kliniek? Hoe het beste vorm te geven aan moederrol / kinderen? Effect op staf (vb. risico mannelijke stafleden beschuldiging seksuele intimidatie)? Rekening houden biologische factoren (anticonceptie, hormonen, overgang, pms, ander effect van medicatie?) Risico van victimisatie: zien we genoeg? Rol van sociale wenselijkheid / aanpassing sterker bij vrouwen? Eerste jaar: veel incidenten, geweld, seksueel ontremd en wervend gedrag: vereist continue begeleiding Stabilisatie door medicatie en individuele afdeling met veel structuur Traumabehandeling: EMDR Ontwikkelen copingvaardigheden, o.a. rollenspel, individuele psychotherapie Yoga, creatieve vakken Langzame progressie: motivatie en zelfinzicht groeit, vermindering incidenten (fysieke) agressie Conclusies Vrouwen in de forensische psychiatrie Ernstig getraumatiseerde groep met complexe problematiek Behandeling is geen eenvoudige taak Erkenning van specifieke aspecten Aandacht voor staf Meer onderzoek is nodig Effect op staf Effect op kinderen Subgroepen (o.a. delicttype, diagnose) Dynamische risico en beschermende factoren Predictieve validiteit instrumenten voor vrouwen Meer informatie Uitzending Nieuwsuur 28 juni 214: http://nieuwsuur.nl/video/667921-uniek-onderzoek-naarvrouwen-met-tbs.html vdevogel@dfzs.nl www.gewelddadigevrouwen.nl Researchgate 7

Scoren FAM Laura Referenties Referenties2 1 Adams, S.R. (22). Women who are violent: Attitudes and beliefs of professionals working in the field of domestic violence. Military Medicine, 167, 445-45. Beyens, K. (29). Over ridders, stoute, zotte en zieke vrouwen. In E. Schandevyl, S. Bollen, & M. de Metsenaere (Red.) (pp. 89-6). In haar recht. Vrouwe Justitia feministisch bekeken. Brussel: VUBPRESS. Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) (211). Forensische zorg in getal 26-2. Den Haag: Ministerie van Justitie. Forouzan, E. & Cooke, D.J. (25). Figuring out la femme fatale: Conceptual and assessment issues concerning psychopathy in females. Behavioral Sciences and the Law, 23, 765-778. Fontaine, N., Carbonneau, R., Vitaro, F., Barker, E. D., & Tremblay, R. E. (29). Research review: A critical review of studies on the developmental trajectories of antisocial behavior in females. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 5, 363-385. DOI:.1111/j.1469-76.28.1949.x Funk, S.J. (1999). Risk assessment for juveniles on probation. A focus on gender. Criminal Justice and Behavior, 26, 44-68. Fusco, S.L., Perrault, R.T., Paiva, M.L., Cook, N.E., & Vincent, G. (211). Probation officer perceptions of gender differences in youth offending and implications for practice in the field. Paper presented at the 4th International Congress on Psychology and Law, Miami, March 211. Garcia-Mansilla, A., Rosenfeld, B. & Nicholls, T.L. (29). Risk assessment: Are current methods applicable to women? International Journal of Forensic Mental Health, 8, 5-61. Graat, R., Lammers, S., & Bloemsaat, G. (211). Sekseverschillen bij tbs-patiënten De Psycholoog, 46, -2. Greene, S., Haney, C., & Hurtado, A. (2). Cycles of pain: Risk factors in the lives of incarcerated mothers and their children. The Prison Journal, 8, 3-23. Guy, L.S. & Douglas, K.S. (26). HCR-2 violence risk assessment scheme: Evaluating item bias with item response theory. The sixth Annual Conference of the Internatioal Association of Forensic Mental Health, Amsterdam, June 26. Hart, J.L., O Toole, S.L., Price-Sharps, J.L., & Shaffer, T.W. (27). The risk and protective factors of violent juvenile offending. An examination of gender differences. Youth Violence and Juvenile Justice, 5, 367-384. Jeffries, S., Fletcher, G.J.O., & Newbold, G. (23). Pathways to sex-based differentiation in criminal court sentencing. Criminology, 41, 329-354. Jong, M. de, Hogeveen, B., Vogel, V. de, & Didden, R. (214). Voorgeschiedenis en victimisatie bij vrouwen met een lichte verstandelijke beperking (LVB): Een vergelijking met vrouwen zonder een LVB en mannen met een LVB. Nederlands Tijdschrift voor Zorg aan Verstandelijk Gehandicapten, 4, 35-322. Kreis, M.K.F. & Cooke, D.J. (211). Capturing the psychopathic female: A prototypicality analysis of the Comprehensive Assessment of Psychopathic Personality (CAPP) across gender. Behavioral Sciences and the Law, 29, 634-648. Kruttschnitt, K. & Savolainen, J. (29). Ages of chivalry, places of paternalism: Gender and criminal sentencing in Finland. European Journal of Criminology, 6, 225-247. Laan, A. van der, Blom, M., Tollenaar, N., & Kea, R. (2). Trends in de geregistreerde jeugdcriminaliteit onder 12- tot en met 24-jarigen in de periode 1996-27. Bevindingen uit de Monitor Jeugdcriminaliteit 29. Den Haag: WODC. Lammers, S., & Vogel, V. de (212). Vrouwen in de tbs (pp. 39-322). In A. Slotboom, M. Hoeve, M. Ezinga, & P. van der Helm (Red.), Criminele meisjes en vrouwen: Achtergronden en aanpak. Den Haag: Boom/Lemma. Larivière, M. (1999). The relationship between self-esteem, criminality, aggression, and violence: A meta-analysis. Unpublished comprehensive examination, Carleton, University, Ottawa, Canada. Levene, K.S., Augimeri, L.K., Pepler, D.J., Walsh, M.M., Webster, C.D., & Koegl, C.J. (21). Early Assessment Risk List for Girls: EARL-21G. Version 1 - Consultation version. Toronto, Ontario, Canada: Earlscourt Child and Family Centre. Lodewijks, H.P.B., Ruiter, C. de, & Doreleijers, Th.A.H. (28). Gender differences in violent outcome and risk assessment in adolescent offenders after residential treatment. International Journal of Forensic Mental Health, 7, 133-146. Logan, C. (29). Psychopathy in women: Conceptual issues, clinical presentation and management. Neuropsychiatrie, 23, S. 25-33. Magdol, L., Moffitt, T.E., Caspi, A., Newman, D.L., Fagan, J., & Silva, P.A. (1997). Gender differences in partner violence in a birth cohort of 21 years olds: Bridging the gap between clinical and epidemiological approaches. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 68-78. McKeown, A. (2). Female offenders: Assessment of risk in forensic settings. Aggression and Violent Behavior, 15, 422-429.. Referenties3 2. Referenties 3 Nicholls, T.L., Brink, J., Greaves, C., Lussier, P., & Verdun-Jones, S. (29). Forensic psychiatric inpatients and aggression: An exploration of incidence, prevalence, severity, and interventions by gender. International Journal of Law and Psychiatry, 32, 23-3. Nicholls, T.L., Ogloff, J.R.P., & Douglas, K.S. (24). Assessing risk for violence among male and female civil psychiatric patients: The HCR-2, PCL:SV, and VSC. Behavioral Sciences and thelaw, 22, 127-158. Nicholls, T.L. Ogloff, J.R.P., Brink, J. & Spidel, A. (25). Psychopathy in women: A review of its clinical usefullness for assessing risk for aggression and crime. Behavioral Sciences and the Law, 23, 779-82. Odgers, C.L., & Moretti, M.M. (22). Aggressive and antisocial girls: Research update and challenges. International Journal of Forensic Mental Health, 1, 3-119. Odgers, C.L., Moretti, M.M., & Reppucci, N.D. (25). Examining the science and practice of violence risk assessment with female adolescents. Law and Human Behavior, 29, 7-27. Roberts, A. L., & Coid, J. W. (27). Psychopathy and offering behaviour: Findings from the national survey of prisoners in England and Wales. Journal Of Forensic Psychiatry & Psychology, 18, 23-43. Rumgay, J. (24). Scripts for safer survival: Pathways out of female crime. The Howard Journal, 43, 45-419. Schaap, G., Lammers, S., & Vogel, V. de (29). Risk assessment in female forensic psychiatric patients: A quasi-prospective study into the validity of the HCR-2 and PCL-R. The Journal of Forensic Psychiatry & Psychology, 2, 354-365. Skeem, J., Schubert, C., Stowman, S., Beeson, S., Mulvey, E., Gardner, W., & Lidz, C. (25). Gender and risk assessment accuracy: Underestimating women s violence potential. Law and Human Behavior, 29, 173-186. Stam, J. (2). Risicotaxatie bij vrouwen: kan het beter? Een onderzoek naar de psychometrische kwaliteiten van de Female Additional Manual. [Risk assessment in women: Improvement possible? A study into the psychometric properties of the Female Additional Manual]. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam. Strand, S. & Belfrage, H. (21). Comparison of HCR-2 scores in violent mentally disordered men and women: Gender differences and similarities. Psychology, Crime, and Law, 7, 71-79. Verstegen, N., Vogel, V. de, Vries Robbé, M. de, & Wever E.C. (213). Risicotaxatie bij etnische minderheden in de Nederlandse forensische psychiatrie. Manuscript ter publicatie aangeboden. Vitale, J.E., Smith, S.S., Brinkley, C.A., & Newman, J.P. (22). The reliability and validity of the Psychopathy Checklist-Revised in a sample of female offenders. Criminal Justice and Behavior, 29, 22-231. Vogel, V. de & Ruiter, C. de (25). The HCR-2 in personality disordered female offenders: A comparison with a matched sample of males. Clinical Psychology and Psychotherapy, 12, 226-24. Vogel, V. de, Ruiter, C. de, Bouman, Y., & Vries Robbé, M. de (27). Handleiding bij de SAPROF. Structured Assessment of PROtective Factors for Violence Risk. Versie 1. Utrecht: Forum Educatief. Vogel, V. de, Ruiter, C. de, Bouman, Y., & Vries Robbé, M. de (29). SAPROF. Guidelines for the assessment of protective factors for violence risk. English Version. Utrecht, The Netherlands: Forum Educatief. Vogel, V. de, & Lancel, M. (216). Gender differences in the manifestation of psychopathy: Results from a multicentre study in forensic psychiatry. International Journal of Forensic Mental Health. Vogel, V. de, & Louppen, M. (216). Measuring feelings of staff members towards their most complex female and male forensic psychiatric patients. A pilot study into gender differences. Manuscript under review. Vogel, V. de, & Nicholls, T.L. (216). Gender matters. An introduction to the special issue on women and girls. International Journal of Forensic Mental Health. Vogel, V. de, & Spa, E. de (215). Criminele voorgeschiedenis en delictanalyse bij vrouwelijke terbeschikkinggestelden: Een vergelijking met mannen. Panopticon, 36, 433-448. Vogel, V. de, Stam, J., Bouman, Y., Horst, P. ter, & Lancel, M. (215). Violent women: A multicentre study into gender differences in forensic psychiatric patients. The Journal of Forensic Psychiatry & Psychology. DOI:.8/14789949.215.12312. Referenties 4 Vogel, V. de, Stam, J., Bouman, Y., Horst, P. ter, & Lancel, M. (214). Gewelddadige vrouwen: Een multicenter onderzoek naar kenmerken van vrouwelijke forensisch psychiatrische patiënten. Tijdschrift voor Psychiatrie, 56, 439-447. Vogel, V. de, & Vries Robbé, M. de (213). Working with women. Towards a more gender-sensitive violence risk assessment. In L. Johnstone, & C. Logan (Eds.), Managing Clinical Risk: A guide to effective practice (pp. 224-241). Londen: Routledge Vogel, V. de, Vries Robbé, M. de, Kalmthout, W. van & Place, C. (211). Female Additional Manual (FAM). Aanvullende richtlijnen bij de HCR-2 voor het inschatten van gewelddadig gedrag bij vrouwelijke (forensisch) psychiatrische patiënten [Additional guidelines to the HCR-2 for the assessment of violent behavior by women]. Utrecht, The Netherlands: Van der Hoeven Kliniek. Vogel V. de, Vries Robbé M. de, Kalmthout W. van, & Place C. (212). Risicotaxatie van geweld bij vrouwen: Naar een meer gender-sensitieve methode. Tijdschrift voor Psychiatrie, 54, 329-338. Vries Robbé, M. de, Vogel, V. de, & Spa, E. de (211). Protective factors for violence risk in forensic psychiatric patients. A retrospective validation study of the SAPROF. International Journal of Forensic Mental Health,, 178-186. Webster, C.D., Martin, M., Brink, J., Nicholls, T.L., & Middleton, C. (24). Short-Term Assessment of Risk and Treatability (START). Clinical guide for evaluation risk and recovery. Ontario, Canada: St. Joseph s Healthcare Hamilton. Voorhis, P. van, Wright, E.M., Salisbury, E., & Bauman, A. (2). Women s risk factors and their contributions to existing risk/needs assessment. The current status of a gender-responsive supplement. Criminal Justice and Behavior, 37, 261-288. Warren, J.I., South, S.C., Burnette, M.L., Rogers, A., Friend, R., Bale, R., & Van Patten, I. (25). Understanding the risk factors for violence and criminality in women: The predictive validity of the PCL-R and HCR-2. International Journal of Law and Psychiatry, 28, 269-289. Webster, C.D., Douglas, K.S., Eaves, D., & Hart, S.D. (1997). HCR-2. Assessing the risk of violence. Version 2. Vancouver, BC, Canada: Simon Fraser University and Forensic Psychiatric Services Commission of British Columbia. Weizmann-Henelius, G., Viemerö, V., & Eronen, M. (24). Psychopathy in Violent Female Offenders in Finland. Psychopathology; 37, 213-221 Wong, T.M.L., Slotboom, A., & Bijleveld, C.C.J.H. (2). Risk factors of delinquency of adolescent and young adult females: A European review. European Journal of Criminology, 7, 266-284. 8