BUNDEL DE AUTONOME MENS. NIEUWE VISIES OP GEMEENSCHAPPELIJKHEID. Op woensdag 23 mei is de bundel De autonome mens. Nieuwe visies op gemeenschappelijkheid aan de pers gepresenteerd. Hieronder staat een kort overzicht van de aanleiding tot en inhoud van de bundel. Het Humanistisch Verbond vierde in 2006 haar zestigjarig bestaan. Reden genoeg om een van de meest fundamentele uitgangspunten en idealen van het humanisme autonomie opnieuw te doordenken. Hoe we autonomie begrijpen, interpreteren en toepassen is afhankelijk van de context waarin het wordt gebruikt. En deze context is vandaag de dag niet langer die van Immanuel Kant (1724 1804). De achttiende-eeuwse filosoof Kant riep de mens op tot mondigheid: durf zelf te denken! Laat je niet langer door anderen kerk, staat, autoriteit voorschrijven wat goed en kwaad is, laat je niet leiden door andermans morele wetten (heteronomieën) maar bedien je van je eigen verstand! Kant riep de burger op zijn mond open te doen. En dit lijkt aardig geslaagd. Te aardig, volgens sommigen. Het individu heeft zich losgeworsteld uit de heteronomieën van weleer, is geëmancipeerd, vrijgevochten en mondig geworden. Maar is het individu in zijn niet te stuiten streven naar vrijheid niet inmiddels zelf een probleem geworden? Is het individualisme niet doorgeschoten?. Het debat over waarden en normen, de aantrekkingskracht van ideeën over geborgenheid en gemeenschappelijkheid, het samen werken, samen leven van het nieuwe regeerakkoord en wellicht ook de hernieuwde aandacht voor het religieuze denken en ervaren, lijken niet alleen voort te vloeien uit een nieuw enthousiasme voor het samen, maar vooral uit een gewenst afscheid van het al te kille, al te economische en al te eenzame liberale mensbeeld. Het ideaal van autonomie zal zich moeten verhouden tot de kritieken op het doorgeschoten individualisme en tot de nieuwe culturele, economische en technologische ontwikkelingen die de mens in nieuwe contexten plaatst. Hoewel autonomie bij uitstek een humanistisch ideaal kan worden genoemd, zijn in deze bundel overigens ook typisch humanistisch opvallende meningsverschillen waar te nemen. Ruwweg kan gesteld worden dat een deel van de auteurs autonomie zélf als probleem waarneemt terwijl een ander deel van de auteurs het begrip fundamenteel en blijvend belangrijk vindt. Het mensbeeld dat achter autonomie schuilgaat, kan volgens sommige auteurs nauwelijks sociale relaties en daadwerkelijk engagement met individu-overstijgende waarden omvatten. Anderen daarentegen nemen precies het omgekeerde waar; het individu laat zich verleiden door markt en media, vertoont passief kuddegedrag, is nog altijd gevangen in patriarchale machtsverhoudingen en onderdrukkende systemen.
Hoe verschillend de invalshoeken ook zijn, de overeenkomst tussen de auteurs in deze bundel is dat allen op zoek zijn naar een nieuwe taal, een nieuw (of vergeten) begrippenapparaat om de plek van het individu in onze samenleving te beschrijven en te doordenken. In de bundel zijn de teksten ondergebracht in drie gebieden. Het eerste deel is overwegend historisch en filosofisch van aard. Vervolgens worden in het tweede deel meer actuele thema s uitgewerkt. Tot slot verbinden de auteurs uit het laatste deel autonomie aan culturele en economische verhoudingen. Joachim Duyndam bijt de spits af met een terugblik op Immanuel Kant. Autonomie verschijnt in de historische context van Kant als een tegenwicht tegen de moraal zoals die wordt voorgeschreven door Kerk, Staat en Traditie. In onze tijd gaat het echter niet zozeer over de voorschriften van de Kerk, de Staat en de Traditie maar over de dwingende aard van de Markt en de Media. Kunneman gaat eveneens in op het Verlichtingsdenken en de wijze waarop autonomie daarin gestalte krijgt. Niet de ethiek van Kant maar de politieke filosofie van Locke staat centraal. Terwijl Duyndam de ontaarding van het hedendaags individu herkent in de vorm napraterij en gebrekkige morele moed, neemt Kunneman een probleem in het autonomie-concept zelf waar. Ook Koo van der Wal bezint zich op de historische bronnen van ons autonomiebegrip en ook hij kent grote invloed toe aan het sociale en politieke denken uit de 17 e en 18 e eeuw. Koo van der Wal bepleit net als Kunneman een fundamentele doordenking van het autonomiebegrip en laat zich inspireren door de dialogische filosofie en de fenomenologie. De centrale notie in het hedendaags humanisme moet zijns inziens niet zozeer autonomie maar humaniteit zijn. Dohmen verzet zich tegen de neiging van sommige denkers om het ideaal van autonomie voortijdig af te serveren. De opvatting dat autonomie theoretisch dan wel in praktijk pure onafhankelijkheid zou betekenen, is een gevaarlijke karikatuur. Dohmen wijst erop dat het autonomiebegrip niet alleen is geworteld in de moderne liberale beweging van Locke en Kant maar ook in de oudheid. Het is Dohmen te doen om deze notie van positieve vrijheid: het vormgeven van het zelf als vrijheidspraktijk. De tweede lijn in deze bundel is thematisch van aard. Beate Roessler plaatst autonomie in de context van de multiculturele en multireligieuze samenleving en in de context van de kapitalistische arbeids- en consumptiemaatschappij. Evenals Dohmen neemt ze waar dat zelfbeschikking dreigt samen te vallen met twee
karikaturen: ofwel autonomie wordt geclaimd als puur westers product van de Verlichting, ofwel autonomie wordt als zodanig in twijfel getrokken als te individualistisch en te weinig relationeel van aard. Beide karikaturen doen geen recht aan het humanistische en kritische autonomiebegrip.. Ook Cliteur hanteert autonomie als kritisch begrip. Ander dan Roessler echter, richt de kritiek van Cliteur zich op religie, of preciezer, op de religieuze moraal. Hij vraagt zich af of een moraal die zich baseert op een godsbegrip en heilige geschriften wel samen kan gaan met het toekennen van autonomie aan de mens. Cliteur betoogt dat religie weliswaar een inspiratiebron voor zingeving kan zijn, maar geen legitimatie voor een publieke moraal. Ethische overwegingen zijn mensenwerk. Rob Jonquière gaat in op de Nederlandse euthanasiewetgeving. Hij behandelt de leidende principes die een rol hebben gespeeld bij het tot stand komen van de huidige euthanasiewet, onder meer het lijdenscriterium. Jonquière vraagt zich af of waardigheid niet sterker dan nu het geval is een fundamentele richtlijn zou moeten zijn. Waardigheid als beginsel en dialoog als vorm kunnen voorkomen dat de autonomie van de verzoeker en die van de arts tegenover elkaar komen te staan en kunnen een nuance aanbrengen in het sterk medisch ingevulde lijdenscriterium. De Groot en Hurenkamp trekken de veel gehoorde stelling in twijfel dat het individualisme is doorgeschoten. De samenleving blijkt helemaal niet zo geïndividualiseerd te zijn. Het losgeslagen individu leeft in de praktijk in talloze gemeenschapverbanden, doet dingen graag samen met anderen en doet bovendien vaak precies hetzelfde als anderen. Op basis van een analyse van de website Happyvpro.nl brengen de auteurs in beeld hoe het individu zich in nieuwe, creatieve netwerken beweegt en zien ze opvallend weinig terug van de eenzame, nihilistische en egoïstische mens. Swierstra en Tonkens laten zich in hun (her)definitie van autonomie inspireren door de term zelfspot. Zelfspot is met name een kritisch begrip, kritisch ten opzichte van overtuigingsfundamentalisme en van behoeftefundamentalisme. Swierstra en Tonkens spreken over zelfspot als vorm van zelfstilering en staan een niet-paternalistisch en nietbetuttelend beschavingsoffensief voor. De zelfspotter kan en durft te twijfelen en dit is hard nodig in een pluriforme, dynamische en onoverzichtelijke samenleving. In het derde blok van deze bundel wordt autonomie in relatie gebracht met cultuur en met sociaal-economische omstandigheden.
Rein Heine pleit voor een kritisch-politiek humanisme dat zich afwendt van een neoliberaal marktmodel en inzet op sociaal-economische gelijkheid en culturele vorming. Vrijheid wordt zijns inziens te sterk ingevuld langs de lijn van economische keuzevrijheid, terwijl de eigenlijke uitdaging ligt in de omgang met een teveel aan opties. Autonomie vraagt culturele vorming en verbeeldingskracht: niet het leeg maar het lenig maken van de geest. Soheila Najand legt eveneens een relatie tussen autonomie en cultuur, specifiek ten aanzien van het kunst- en cultuuronderwijs. Ze introduceert het begrip nieuw cultureel burgerschap. Nieuw cultureel burgerschap verwijst naar het gezamenlijk vormgeven van onze cultuur zonder te vervallen in starre noties van gemeenschap. Ook wijst ze het al te gemakzuchtig heilig verklaren van postmoderne pluriformiteit af omdat deze uiteindelijk te passief blijft. Halsema en Snels verbinden actuele thema s rondom vrijheid en emancipatie aan twee historische periodes. De eerste sfeer van emancipatie verwijst naar het cultureel-religieuze domein en gaat over de relatie tussen politiek en religie en tussen burger en staat de politieke strijd in de 19 e eeuw. De tweede sfeer van emancipatie is met name economisch van aard is en gaat over sociaal-economische kansen en de rol van de overheid in relatie tot de markt de politieke strijd in de 20 e eeuw. Hoewel beide debatten zijn teruggekeerd in het publieke en politieke gesprek, is de verhouding tussen politiek links en politiek rechts van geheel andere orde dan destijds. Buitenwegs tekst is toegespitst op sociaal-economische rechtvaardigheid. We moeten onderscheid maken tussen autonomie en vrijheid. Niet autonomie maar vrijheid moet gelden als richtinggevend politiek-economisch principe. Vrijheid als politiek-economisch principe heeft echter andersoortige consequenties dan vaak wordt gesuggereerd. In het geval van de armoedeproblematiek dient vrijheid niet primair als bescherming tegen staatsinvloeden te worden begrepen, maar als bescherming tegen het marktprincipe. Esther Wit De bundel De autonome mens. Nieuwe visies op gemeenschappelijkheid wordt uitgegeven door Boom/Sun en is te koop in de betere boekhandel en te bestellen via www.humanistischverbond.nl. ISBN-10: 908506399x ISBN-13: 9789085063995 paperback
16 x 24 cm 240 blz. 19.90De autonome mens. Nieuwe visies op gemeenschappelijkheid