Toekomstgericht toezicht: het ontwikkelen van moreel kapitaal

Transcriptie

1 Toekomstgericht toezicht: het ontwikkelen van moreel kapitaal Congres Toezicht in Toekomst 29 mei 015 Harry Kunneman Universiteit voor Humanistiek

2 Inleiding Startpunt: zorgen over de economie van het dikke-ik drie kenmerken: consumptieve mateloosheid presteren, concurreren, winnen of verliezen morele tunnelvisie: het leven draait uitsluitend om jezelf, anderen zijn materiaal

3 draagt bij aan maatschappelijke verharding, aan groeiende verschillen in rijkdom en aan politieke de-stabilisering op mondiaal niveau is bovendien rechtstreeks verbonden met de ecologische problematiek: de mensheid gedraagt zich als een dik-ik t.o.v. andere levensvormen, met potentieel desastreuze consequenties voor de toekomst van ons leven

4 tegelijkertijd zien we breed uitwaaierende zoektochten naar naar nieuwe vormen van samenleven en samen-werken en naar morele hulpbronnen die daarbij kunnen helpen: zoektochten naar het in praktijk brengen van conviviale waarden, voorbij de economie van het dikke-ik, lokaal, nationaal, internationaal, ecologisch

5 De grote uitwassen van de economie van het dikke-ik hebben geleid tot een sterke toename van verticale vormen van toezicht en controle, in het teken van transparantie en verantwoording Raden van Toezicht staan onder druk om hun taak vooral in het teken van controle, transparantie en verantwoording gestalte te geven dat is belangrijk, maar niet genoeg

6 de onderliggende morele problematiek wordt op die manier niet geadresseerd Bovendien blijven zodoende belangrijke morele hulpbronnen voor goed organiseren onbenut die hulpbronnen zijn juist in de mens-gerichte domeinen waarbinnen u toezicht houdt in principe toegankelijk Door dominante vormen van verticaal organiseren blijft de toegang tot die hulpbronnen in veel gevallen geblokkeerd

7 In het verlengde hiervan luidt de hoofdvraag die ik wil beantwoorden als volgt: hoe kunnen Toezichthouders bijdragen aan de ontwikkeling van de morele hulpbronnen van organisaties waarvoor zij mede-verantwoordelijk zijn?

8 Vier stappen: 1. Verschuivingen in de hedendaagse theorie: opkomst van de relationele biologie 2. Een biotisch mensbeeld 3. Moreel kapitaal in organisaties 4. Terug naar de kernvraag: hoe kunnen Raden van Toezicht bijdragen aan de ontwikkeling van het morele kapitaal van organisaties?

9 Stap 1. Relationele biologie als moreel kader De morele theorie in het westen is lange tijd gedomineerd geweest door drie tradities A. De aristotelische deugdethiek B. De Christelijke ethiek van de naastenliefde C. De humanistische ethiek van vrijheid, autonomie en universele mensenrechten

10 Alle drie berusten zij op een strikte scheiding tussen cultuur en natuur en plaatsen zij de mens ver boven alle andere levensvormen: Een verticaal moreel kader waarin de natuur als amoreel geldt en morele vooruitgang vraagt om het overwinnen van 'het beest in de mens'

11 Dit beeld is versterkt door het dominante paradigma in de biologie en de evolutietheorie: focus op Survival of the fittest Nature red in teeth and claw Leiderschap als overmacht:het'alpha-mannetje'

12 De afgelopen vijftien jaar is dit beeld gekanteld: onder invloed van de relationele stroming in de biologie. Centraal figuur: Frans de Waal, De Chimp en de Bonobo' twee belangrijke verschuivingen van een verticale naar een meer horizontale verhouding: A. Horizontale verhouding tussen mensen en andere dieren: empathie, zorgzaamheid en morele betrokkenheid zijn veel ouder dan de mens 'humanism among the primates' B. Horizontale verhouding tussen onze gewelddadige vermogens en onze zorgende vermogens

13 2. Een biotisch mensbeeld Doordenkend vanuit de Waal en andere relationeel biologen doemt een nieuw, biotisch mensbeeld op Leven wordt daarbinnen van het begin af aan als samenleven gedacht, als een sociale verhouding tussen levende wezens die zichzelf interactief 'bewerkstelligen' (autopoiesis)

14 Vanhieruit kan de evolutie gezien worden als het stapsgewijs exploreren van nieuwe vormen van sociale interactie tussen levende wezens, beginnend bij een-celligen 1.Destructie 1a. Parasitisme 2. Samenwerking: exploitatie, strategische uitwisseling 2a. Verbindende coöperatie 3. Conviviale relaties: zorgen, spelen, liefhebben

15 kerngedachten A. Er bestaat een horizontale relatie tussen deze sociale patronen, geen meest wezenlijke patroon of uiteindelijke bestemming: B. de evolutie heeft geleid tot een toenemende complexiteit van sociale relaties tussen levende wezens, onderling en over soortgrenzen heen, in de zin van toenemende diversiteit, nieuwe interacties en nieuwe verbindingen maar ook ontkoppelingen tussen de verschillende patronen

16 Uitwerking adhv dit spectrum Destructie-exploitatie, samenwerking, coöperatie -zorg, spel, liefde Onze relaties met andere levensvormen, maar ook een groot deel van onze onderlinge relaties, bevinden zich bijna geheel aan de linkerkant van het spectrum van sociale relaties: in het domein van destructie en exploitatie Morele vooruitgang is in de morele theorie lange tijd voorgesteld als beweging van de linkerkant naar de rechterkant van het spectrum: het overwinnen van het kwaad door de liefde, de solidariteit en de zorgzaamheid

17 Vanuit een biotisch mensbeeld gezien biedt echter het middelste deel van het spectrum meer aanknopingspunten voor morele vooruitgang dan het rechterdeel: Goed samen-werken is een krachtige bron van morele binding tussen mensen, mede omdat vragen rond macht, calculatie en exploitatie hier niet verdrongen kunnen worden maar zich steeds weer opdringen en om antwoord vragen

18 3. Het ontwikkelen van moreel kapitaal in organisaties De economie van het dikke-ik staat ecologisch gezien in het teken van exploitatie en tendeert economisch en sociaal naar calculatie en exploitatie Dat roept meer verticaal toezicht op, uiteindelijk gedekt door verticale macht Dat toezicht is nodig, maar niet genoeg

19 De beweging van exploitatie en calculatie naar verbindende coöperatie vraagt om het versterken van morele hulpbronnen van organizaties in het teken van goed samen-werken. Vier hulpbronnen uitgelicht: Ambachtelijke fascinatie Gezelschapsvorming op grond van respect, vertrouwen en zorgzaamheid Horizontale begrenzing Verrijkende verhalen

20 Het versterken van deze hulpbronnen in organisaties leidt tot de groei van moreel kapitaal Die breng een andere conviviale economie in het spel binnen de 'systemen', gebaseerd op geven, ontvangen en verbindend begrenzen: moreel kapitaal groeit door het weg te geven! Hier ligt in mijn ogen de belangrijkste toekomstgerichte uitdaging voor toezichthouders

21 Terug naar mijn hoofdvraag: hoe kunnen Toezichthouders bijdragen aan de ontwikkeling van moreel kapitaal in de organisaties waarvoor zij mede-verantwoordelijk zijn? Twee hoofdwegen: A. Toezien op de omgang met morele hulpbronnen voor goed samen-werken en goed organiseren B. Onderling en in de samenwerking met bestuurders werken aan toename van moreel kapitaal, door zelf ambachtelijke toewijding te tonen, aan gezelschapsvorming te werken vreedzaam te begrenzen en verrijkende verhalen bij te dragen.

22 Daarmee ook een tentatief antwoord op de vraag die Joep Schrijvers mij voor heeft gelegd (mede in het licht van Habermas' analyse van de verhouding tussen systeem en leefwereld): 'moeten we het van de systemen hebben of moeten we ons op de mens richten?' Goed samen-werken vanuit ambachtelijkheid en gezelschapsvorming is een eigen, onvoldoende ontsloten bron van morele binding tussen mensen die systemen en leefwerelden met elkaar verbindt.