MARKT SCAN Trends & ontwikkelingen in een aantal interessante branches voor een bedrijfsovername

7 met praktijkcases! MARKT SCAN Trends & ontwikkelingen in een aantal interessante branches voor een bedrijfsovername 2008

Rabobank Cijfers & Trends Rabobank Cijfers & Trends brengt voor ondernemers al meer dan 30 jaar de ontwikkelingen in het Nederlandse bedrijfsleven in kaart. Op onze website geven wij onze visie op 9 sectoren en 80 branches in het Nederlandse bedrijfsleven. Naast cijfers en trends, vindt u ook informatie over de kansen, de bedreigingen en het perspectief in uw branche. Met Rabobank Cijfers & Trends heeft u als ondernemer toegang tot de meest actuele en uitgebreide branchespecifieke kennis online en dus altijd en overal beschikbaar. Rabobank deelt haar branchekennis graag met u. Voor het gratis raadplegen en downloaden kijkt u op www.rabobank.nl/cijfersentrends. Rabobank Cijfers & Trends Het is tijd voor de Rabobank. Kijk op rabobank.nl/bedrijven

7 met praktijkcases! MARKT SCAN 2008

Colofon De uitgave Marktscan 2008 is een speciale uitgave van Brookz en werd mogelijk gemaakt dankzij Rabobank Cijfers & Trends concept Peter Rikhof, Marjolein Rams redactie Rob Hartgers, Ben Kuiken eindredactie Ben Kuiken art-direction Marjolein Rams vormgeving Frölke.Rams fotografie Peter Bak druk Geers Offset, België lithografie Djeeks C365 Business Media Vliegtuigstraat 28 1059 CL Amsterdam www.c365.nl Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden gekopieerd of verveelvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

VOORWOORD Kansen Ondanks problemen op de kredietmarkt zijn de vooruitzichten voor de Nederlandse economie nog steeds goed te noemen. Met name de overnamemarkt voor mkb-bedrijven lijkt de robuuste groei van de afgelopen jaren onverdroten voort te zetten. Terwijl de markt voor grote overnames met veel geleend geld nagenoeg is opgedroogd is de belangstelling voor gezonde mkb-bedrijven met een stabiele cashflow onverminderd groot. Daarnaast zal ook het aanbod van bedrijven de komende jaren toenemen omdat veel babyboomers inmiddels in de extra speeltijd van hun ondernemerscarrière zitten. Kortom, voldoende ingrediënten voor wederom een mooi overnamejaar. In dit boekje hebben we op basis van gegevens van Rabobank Cijfers & Trends een aantal branches uitgelicht die interessante kansen bieden voor een overname of participatie. Gebaseerd op onderzoek en gesprekken met (ervarings)deskundigen bespreken we binnen alle zeven hoofdsectoren een aantal branches waar we als redactie hoge verwachtingen van hebben. Daarbij laten we uiteraard ook een aantal ondernemers aan het woord om over hun ervaringen te vertellen. Natuurlijk moet u als (potentiële) overnemer of investeerder gewoon uw huiswerk doen, maar wellicht dat de informatie in dit boekje u daar een beetje bij kan helpen. Daar doen we het voor, niet meer maar ook niet minder. Goede zaken! Peter Rikhof uitgever Brookz

Verantwoording De in deze publicatie gepresenteerde visie is gebaseerd op gegevens van Rabobank Cijfers & Trends. Hoewel deze gegevens zijn gebaseerd op vele betrouwbare bronnen die op zorgvuldige wijze in de analyses zijn verwerkt aanvaard zowel Rabobank Nederland als C365 Business Media geen enkele aansprakelijkheid voor het geval dat de in deze publicatie neergelegde gegevens of prognoses onjuistheden bevatten noch voor eventuele (zet-)fouten en onvolledigheden. Meer informatie is beschikbaar op www.rabobank.nl/bedrijven

INHOUD 08 INTERVIEW Wim Boonstra, chief economist Rabobank 12 INDUSTRIE 16 Scheepsbouw 28 Machinebouw 20 Interview André Gaalman, Leering Hengelo 22 BOUWNIJVERHEID 27 Installatie 28 Interview Bernard Nederhoed, Harwig Emmen 30 GROOTHANDEL 32 Flowerproviders 34 DETAILHANDEL 39 Supermarkten 40 Kledingwinkels 42 Interview Ronald de Jong, Albert Heijn Boxtel 44 HORECA & RECREATIE 48 Hotels 49 Golfbanen 50 Interview Egbert Mulder, Golf Management Groep Bussum 52 TRANSPORT 56 DIENSTVERLENING 60 Uitzendbureaus 62 Schoonmaakbedrijven 64 Interview Berthil Dolmans, Dolmans Groep IJsselstein 04 Colofon 05 Voorwoord 06 Verantwoording

8 brookz

INTERVIEW Ik houd niet van klaagverhalen WIM BOONSTRA is de belangrijkste econoom van de Rabobank. En een rasoptimist, zo blijkt, tijdens een gesprek op het hoofdkantoor in Utrecht. In dit land is ontzettend veel ondernemerschap en innovatie. Wim Boonstra wat Chief economist Rabobank. W im Boonstra, chief economist van de Rabobank, wil even iets rechtzetten. Op de dag van het interview is bekend geworden dat het Centraal Plan Bureau een economische groei van 1,75 procent voorspelt voor 2008. Dat cijfer is veel te laag, zegt Boonstra stellig. Zelfs als de economische groei in een sukkeltempo zou belanden van 0,2 procent groei per kwartaal, komt het jaarcijfer nog uit op 2,5 procent. Ik denk dat de officiële raming van het CPB straks hoger zal uitvallen. Tenzij ze een acute recessie voorzien, maar er is niets wat daarop wijst. Het economisch klimaat in Nederland is veel beter dan alle doemdenkers ons willen laten geloven. Die doemdenkers vrezen dat onze economie een tik krijgt van de Amerikaanse kredietcrisis. Natuurlijk worden wij daardoor geraakt, maar wanneer gaat dat gebeuren. En hoe erg is het? Dankzij de euro is de Europese economie robuuster dan vroeger en minder gevoelig voor externe schokken. Daarbij is onze uitgangspositie buitengewoon sterk. Je zou zelfs kunnen zeggen dat een lager economisch groeitempo helemaal niet zo slecht is voor Nederland. Zeker nu de groei van de beroepsbevolking begint af te vlakken en er knelpunten zijn op de arbeidsmarkt. Banken zijn wel terughoudender geworden bij het financieren van overnames. Risico wordt beter ingecalculeerd dan vroeger. Daar staat tegenover dat het basistarief waarop banken hun opslag berekenen laag is. Zonder de kredietcrisis had de Europese Centrale Bank de rente allang verhoogd en had iedere ondernemer vijftig basispunten meer rente betaald. In feite zijn ondernemers door de kredietcrisis goedkoper uit. Het verhaal dat krediet over de hele linie duurder is geworden is dus niet waar. Treft de terughoudendheid vooral private equity-partijen? Dat denk ik wel. Hoe hoger het risicoprofiel, hoe hoger de opslag. Hoe trouwer de klant, hoe kleiner de terughoudendheid. Private equity haalt het geld overal vandaan. Het is niet het soort klant waarmee wij een relatie willen opbouwen. Onze trouwe mkb-klanten zijn de parels op onze balans. Als die krediet nodig hebben en ze komen met een goed plan, zien we ze niet graag naar de concurrent gaan. marktscan 2008 9

WIM BOONSTRA De meeste ondernemers zeggen: Laat die subsidies achterwege en verlaag gewoon de belasting. Ik kan ze geen ongelijk geven U bent erg positief over de toekomst van Nederland. Maakt u zich geen zorgen over de economische gevolgen van de vergrijzing? In financiële zin is Nederland goed op de vergrijzing voorbereid. We hebben een overschot op de begroting en we hebben als enig land in de Eurozone grote pensioenfondsen. Bovendien vergrijst onze bevolking minder snel dan in andere landen. Het grote probleem zit niet bij de financiën, maar bij de arbeidsmarkt. We naderen het punt waarop de beroepsbevolking niet meer groeit. In absolute zin ontstaat een knelpunt niet alleen kwantitatief, maar ook kwalitatief. We leiden niet genoeg goede mensen met de juiste kwalificaties op. Wil je daar wat aan doen, dan moet je de mensen díe je hebt beter inzetten op een intelligente manier. Wie slechts brult dat we allemaal langer moeten werken gaat voorbij aan het feit dat korte werktijden het gevolg zijn van een economisch afwegingsproces. In de afgelopen decennia hebben we ervoor gekozen om productiviteitswinst niet alleen in lonen, maar ook in vrije tijd uit te betalen. Mensen die korter werken, hebben daarvoor loon ingeleverd. Als je wilt dat mensen langer doorwerken moet je dat financieel aantrekkelijk maken. Laat die mensen minder belasting betalen. Een ander punt van zorg is de toekomst van de industrie. Er wordt al jaren geroepen dat die uit Nederland verdwijnt. Onzin. We voeren meer industriële goederen uit dan in. In de automotivesector hebben we bedrijven die wereldleider zijn op het gebied van auto-onderdelen. Onze scheepsbouwsector is tegenwoordig net zo groot als in de jaren tachtig, maar dan zonder miljarden overheidssubsidie. Dat is een indrukwekkend verhaal. Je ziet wel dat de industrie zich steeds verder specialiseert. Bedrijfstakken versplinteren zich over de hele wereld. Hoe groter de versplintering, hoe belangrijker de regievoering. Daarin schuilt de echte uitdaging. Gelukkig zijn wij Nederlanders goed in regievoering. Neem de wereldmarkt voor snijbloemen; het Nederlands aandeel is meer dan 50 procent. Bloemen uit Tanzania die worden verkocht aan Japan, worden geveild in Aalsmeer. Zo zijn er meer voorbeelden van dingen waar Nederland sterk in is. In Eindhoven vormt Philips het kloppende hart van een innovatieve regio die op zijn sloffen de Lissabon-doelstellingen haalt. Daar wordt het ene na het andere succesvolle hightech technologiebedrijf opgericht. Heeft het innovatieplatform dan toch vruchten afgeworpen? Het Innovatieplatform is nuttig omdat het innovatie op de politieke agenda heeft geplaatst. Verder denk ik de overheid zich niet al te zeer moet bemoeien met het innovatieproces, om de doodeenvoudige reden dat ambtenaren, hoe goed ze het ook bedoelen, niet in staat zijn om marktkansen op te sporen voor ondernemers. 10 brookz

INTERVIEW Ze kunnen innovatie wel stimuleren. Maar dan wel op een manier waar ondernemers wat aan hebben. In Finland hebben ze een subsidiesysteem met hele korte beslislijnen. Daar weet je binnen een paar maanden na je aanvraag waar je aan toe bent. Bij ons duurt zoiets veel te lang. De meeste ondernemers zeggen: Laat die subsidies achterwege en verlaag gewoon de belasting. Ik kan ze geen ongelijk geven. Vijftien procent van het subsidiegeld blijft hangen bij consultants. Een betere indicator van het mislukken van het subsidiebeleid is er niet. In vrijwel alle sectoren is door fusies en overnames sprake van schaalvergroting. Is onze economie aan het verdichten? Tegenover schaalvergroting staat voortdurende aanwas aan de onderkant. Van oudsher is het Nederlandse mkb meer klein dan midden. Wat wij in Nederland een middenbedrijf noemen, noemen ze in Duitsland nog steeds een kleinbedrijf. Dat het hier wat opschaalt hoeft dus geen kwaad te kunnen. Tegelijkertijd is een grotere onderneming niet per definitie een betere onderneming. Geruchtmakende acquisities door private equity partijen hebben overnames een slecht imago bezorgd. Private equity kan ook rust in een onderneming brengen. Sommige bedrijven worden geremd in hun groei door een geringe omvang en gebrek aan professionaliteit in het management. Een goede private equity-partij levert degelijk management, stevig kapitaal, en brengt rust in de tent. Na vijf à tien jaar staat er een gezonder bedrijf met een betere marktpositie. Helaas wordt in de media vaak het beeld opgeroepen van private equity als sprinkhanenplaag: ze strippen alle kosten, verkopen met winst en stappen er dan weer uit. Dat beeld klopt niet. Een bedrijf dat je van toekomstpotentieel hebt ontdaan kun je niet doorverkopen. De angst voor private equity is overtrokken? Ja, ik denk dat private equity een gezonde rol speelt bij het scherp houden van het management. Het heeft een zuiverende werking voor de kwaliteit van ondernemerschap. Via de onterechte angst voor privaat kapitaal, politiek paniekvoetbal en een beschouwing over het ondernemersklimaat, komt Boonstra weer terug bij zijn favoriete thema: het gaat heel goed met Nederland. Eind jaren zeventig werd de wanhoop uitgeroepen over ons land, ons zou een donkere toekomst te wachten staan. Sindsdien zijn we meer dan twee keer zo rijk geworden, in termen van nationaal inkomen. Dat hebben we op eigen kracht gedaan. Nooit geleend, maar altijd geld overgehouden uit de buitenlandse handel. We hebben een ijzersterke concurrentiepositie, een sterke industrie, sterke dienstverlening, en een buitengewoon sterk bankwezen. De Nederlandse agrarische sector is na de VS en Frankrijk de derde exporteur ter wereld. Als je al die dingen op een rijtje zet, dan kan het niet anders zijn dan dat er in dit land veel ondernemerschap en innovatie is. Ik houd niet van klaagverhalen, ik kijk liever naar de cijfers. marktscan 2008 11

INDUSTRIE Industriële comeback ZWARTKIJKERS VOORZAGEN een somber lot voor onze maakindustrie. Prominente Nederlandse bedrijven gingen failliet of gingen over in buitenlandse handen. Maar de industrie biedt nog steeds volop mogelijkheden. D e vaststelling dat Nederland een postindustriële samenleving is, wordt door sommigen geïnterpreteerd als zouden we een diensteneconomie zijn waarin voor de industrie hooguit een bijrol is weggelegd. Natuurlijk, de impact van globalisering op de industrie is evident. De overname van Corus door de Indiase Tata groep illustreert het veranderende krachtenveld. De veranderingen zijn bovendien nog lang niet ten einde: de concurrentie uit het nabije en het verre oosten zal de komende jaren alleen maar toenemen. Toch is globalisering niet het monster dat sommigen ervan maken. Voor een hoogontwikkeld land als Nederland biedt zij ook mogelijkheden. Zo zijn op Russische en Aziatische markten voor onze industrie grote kansen weggelegd. Een voorbeeld: terwijl het afgelopen jaar de vraag naar gereedschapswerktuigen in de Verenigde Staten met 3 procent daalde, nam deze in China met 17 procent toe. En hoewel China inmiddels de derde gereedschapproducent ter wereld is, kan het niet volledig aan de eigen vraag voldoen. Wie zich laten leiden door cijfers in plaats van beeldvorming, ontdekt dat het helemaal niet zo slecht gaat met onze industrie. Integendeel: de sector is springlevend. Een kwart van de omzet in het bedrijfsleven (270 miljard euro) en ruim 60 procent van de export komt voor rekening van de industrie. De sector biedt werkgelegenheid aan ruim 900.000 mensen, en dan tellen we de indirecte werkgelegenheid in de dienstverlening, bouwnijverheid en transport niet eens mee. In 2007 boekte de industrie een verwachte omzetgroei van 7,9 procent. Hoewel de groei dit jaar waarschijnlijk iets zal afvlakken, is deze nog altijd heel behoorlijk (de prognose is 4,9 procent). De industrie heeft ook bewezen dat zij over een enorme veerkracht beschikt. De Nederlandse scheepsbouw lag in de jaren tachtig volledig op zijn gat, maar maakte een spectaculaire comeback. Laagwaardig werk is uitbesteed aan lagelonenlanden en er is flink geïnvesteerd in specialistische werkzaamheden met een hoge toegevoegde waarde. Op het gebied van luxe jachten, baggerschepen, en andere complexe werkschepen behoren de Nederlandse werven nu weer tot de wereldtop. Ook de automotive-industrie is na een dip in de jaren negentig helemaal terug. Sinds de teloorgang van het merk DAF als personenwagen worden in Nederland geen personenauto s meer geproduceerd, maar dat gemis wordt ruimschoots gecompenseerd 12 brookz

marktscan 2008 13 FREEK VAN ARKEL/HOLLANDSE HOOGTE

INDUSTRIE door het succes van de onderdelenindustrie. Nederlandse producenten van onder meer autoverlichting, navigatiesystemen, daksystemen en bevestigingsmiddelen zijn mondiaal toonaangevend. De zwartkijkers hebben het nakijken. Innoveren is noodzaak Industriële ondernemingen concurreren op een globale markt. Om op die markt te kunnen overleven, is innovatie van het allergrootste belang. Afgemeten aan het aantal octrooiaanvragen doet Nederland het erg goed, hoewel er vorig jaar wel enige achteruitgang was. Op de ranglijst van landen met de meeste octrooiaanvragen moesten we onze zevende plaats afstaan aan China, terwijl op de ranglijst van bedrijven Philips zijn toppositie kwijt raakte aan het Japanse elektronicaconcern Matsushita (nu Panasonic). Innovatie betekent flink investeren in onderzoek en ontwikkeling. Gelukkig onderkent de overheid het belang van de industrie voor de Nederlandse economie. Mede dankzij het Innovatieplatform is de industrie prominent aanwezig op de politieke agenda. De overheid stimuleert industriële innovatie met verschillende subsidieregelingen. Voor ondernemers in het mkb zijn er innovatievouchers, die zij kunnen besteden bij kennisinstellingen. Met het Innovatie Prestatie Contract wordt kennisoverdracht tussen bedrijven gestimuleerd. Groepen ondernemers kunnen dankzij deze regeling drie jaar lang aanspraak maken op begeleiding bij de ontwikkeling en realisatie van innovatieplannen. De belangrijkste broedplaatsen van innovatie zijn de kennisinstituten. Er zijn steeds meer voorbeelden van succesvolle kruisbestuivingen tussen universiteiten en bedrijven. Dan gaat het niet alleen om daadwerkelijke samenwerking of onderzoek in opdracht, hoewel daarvan uitstekende voorbeelden te geven zijn, maar vooral om de regionale concentratie van kennis. Denk aan Sillicon Valley, Bangalore en het Franse Sophia Antipolis (beter bekend als Telecom Valley). In de beleidsnotitie Pieken in de Delta schetste het ministerie van Econo- Bedrijvendynamiek Aantal startende bedrijven 2.275 2.208 2.655 2.990 3.402 Aantal overige oprichtingen 1.619 1.635 1.678 1.781 Bron: Kamers van Koophandel Nederland Robuuste groei... 1.898 Aantal opheffingen 2.845 3.125 3.044 2.698 2.660 OMZETMUTATIES 1) 2007 2008 Waardemutatie 7,4 7,2 4,9 1) in % t.o.v. voorafgaand jaar, 2007 en 2008 zijn een prognose Bron: EIM en Rabobank 14 brookz

mische Zaken al in de voordelen van gebiedsgerichte innovatie. Het meest succesvolle voorbeeld is de regio Brainport Eindhoven/Zuidoost-Brabant, waar kennisinstituten en kennisintensieve industriële bedrijven zoals Organon, Philips en TomTom elkaar hebben gevonden. Helaas groeiden de uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling door Nederlandse bedrijven de afgelopen tien jaar minder snel dan het Bruto Binnenlands Product. Verder blijkt uit een evaluatie van het Innovatieplatform dat het percentage van de omzet van de industrie dat afkomstig is uit innovatie sinds is afgenomen van 21 tot 14 procent. Daar kan dus best een tandje worden bijgezet. Allianties Het mkb is sterk vertegenwoordigd in de industrie. Van de ruim 46.000 industriële bedrijven hebben de meeste (ruim 37.000) niet meer dan tien werknemers. Er zijn 7.800 bedrijven met tien tot honderd werknemers. De resterende 1.200 ondernemingen worden tot het grootbedrijf gerekend. Bedrijven in het mkb beschikken uiteraard niet over de onderzoeksbudgetten van reuzen als Unilever, Shell en Philips. Samenwerking met andere bedrijven in de keten kan uitkomst bieden. In de business to consumer-markt kunnen fabrikanten samenwerkingsverbanden aangaan met de retail, waarbij de traditionele relatie tussen afnemer en leverancier wordt omgezet in een partnership of een alliantie. Dat kan voordeel opleveren voor beide partijen, mits er heldere afspraken worden gemaakt. In de business to business-markt kunnen eindfabrikanten, toeleveranciers en afnemers samenwerken op het gebied van product- en procesvernieuwing. Dat vraagt om verdere specialisatie van de schakels in de keten én om een intensieve uitwisseling van ideeën. Het betekent dat bedrijven moeten leren om op een andere manier met elkaar om te gaan. Je kunt innovatie natuurlijk ook kopen. Er zijn legio voorbeelden van bedrijven die kleinere, innovatieve branchegenoten overnemen om zo de innovatie van het eigen bedrijf een impuls te geven. Een dure strategie, maar makkelijker dan het zelf ontwikkelen van ideeën....gezonde exploitatie Resultatenrekening (in % van de omzet, MKB ) OMZET Inkoop Werk derden Bruto winst Overige opbrengsten Totale opbrengsten TOTALE KOSTEN Loonkosten Huisvestingskosten Verkoopkosten Overige kosten Afschrijvingen Financiële lasten RESULTAAT VOOR BELASTING 100 47,4 47,9 42,7 Loonkosten zijn exclusief ondernemers beloning bij eenmanszaken. Bron: Rabobank 5,2 50,6 2,0 0,5 23,5 2,9 2,0 8,3 4,5 1,6 marktscan 2008 15

INDUSTRIE Scheepsbouw Midden jaren tachtig leek de Nederlandse scheepsbouw ten dode opgeschreven. Honderden banen gingen verloren en de vrees voor de teloorgang van de Nederlandse scheepsbouw leek een kwestie van tijd. Meer starters... Aantal startende bedrijven Aantal overige oprichtingen Aantal overige Aantal opheffingen Hoe anders is de situatie nu. De scheepsbouwindustrie heeft zichzelf opnieuw uitgevonden en is als een Feniks uit zijn as herrezen. Nadat de zware, arbeidsintensieve scheepsbouw verdween naar het Verre Oosten, zijn de werven zich gaan richten op de bouw van technisch zeer hoogwaardige schepen. Technisch is de Nederlandse scheepsbouw toonaangevend. Dat is zelfs meetbaar: de complexiteit van schepen wordt uitgedrukt in een zogenoemde CGTfactor. Deze factor ligt in Nederland meer dan twee keer hoger dan het mondiale gemiddelde (1,7 tegen 0,6). De strategische keuze voor hoogwaardige scheepsindustrie is bijzonder succesvol gebleken. Op dit moment telt ons land honderd gespecialiseerde werven en biedt het werkgelegenheid aan 10.000 mensen. Rondom deze werven is een toeleverende industrie ontstaan waar zo n 15.000 mensen werk vinden. In Europa heeft de Nederlandse scheepsbouw een marktaandeel van ruim 11 procent, op mondiaal niveau 2,5 procent. De omzet steeg in met 24 procent tot circa 3,1 miljard euro. Bijna alle bedrijven hebben zeer goed gevulde orderboeken. Veel werven boekten de afgelopen jaren recordomzetten. IHC Holland Merwede, dat onder meer baggerbedrijven, olie- en gasconcerns, offshore contractors en overheden als klant heeft, verdrievou- 24 36 36 42 92... en een gezonde exploitatie Resultatenrekening (in % van de omzet, MKB ) OMZET Inkoop Werk derden Bruto winst Overige opbrengsten Totale opbrengsten TOTALE KOSTEN Loonkosten Huisvestingskosten Verkoopkosten Overige kosten Afschrijvingen Financiële lasten 32 RESULTAAT VOOR BELASTING 30 41 37 100 35,2 47,9 31,8 Loonkosten zijn exclusief ondernemers beloning bij eenmanszaken Bron: Rabobank 46 Bron: Kamers van Koophandel Nederland 26 4,1 34 59 34 56 58,1 6,7 0,7 19,4 1,7 0,8 6,1 2,8 1,0 16 brookz

UITGELICHT digde in verdrievoudigde zijn omzet tot 31,2 miljoen. De Werkendamse VeKa Shipbuilding Group nam enkele failliete werven over, maakte de overstap van binnenvaartschepen naar zeeschepen en zag de winst in verdubbelen tot 12 miljoen. Zo zijn er tal van voorbeelden te noemen van succesvolle scheepsbouwers. De groei van de scheepsbouw zal zich ook de komende jaren voortzetten, mede dankzij een extra stimulans van de overheid, die de komende drie jaar jaarlijks 20 miljoen investeert in de innovatie van de scheepsbouwindustrie. De sector blaakt van het zelfvertrouwen. Om de competitie vanuit het buitenland ook in mindere economische tijden het hoofd te kunnen bieden, hebben de scheepsbouwers een actieplan opgesteld: Dutch Leadership 2015. De ellende van de jaren tachtig ligt ver achter ons. Aantal opdrachten Bedrijven en medewerkers 536 266 ontvangen opdrachten in GT 1) (x 1.000) 286 85 20 15 aantal ondernemingen 280 1 medewerker 2-10 medewerkers 10-50 medewerkers 50-100 medewerkers >100 medewerkers 344 175 696 473 Bron: CBS 991 ontvangen opdrachten in CGT 2) (x 1.000) 974 536 434 Rendement KENGETALLEN MKB Omzet per fte (x 1000) 180 Brutowinst per fte (x 1000) 63 Loonkosten in % brutowinst (%) 55 Loonvoet (x 1000) 36 1) Gross Ton. 2) Compensated Gross Ton. Bron: VNSI Bron: Rabobank marktscan 2008 17

INDUSTRIE Machinebouw De Nederlandse machinebouw is overwegend een aangelegenheid van kleine tot middelgrote ondernemingen. Snel schakelen is het devies. De sector telt ruim 4.500 bedrijven, waarvan slechts 160 met meer dan honderd werknemers. Deze top 160 is verantwoordelijk voor bijna de helft van de totale omzet en biedt werk aan 44 procent van de 90.000 mensen die in de sector werkzaam zijn. Ook in vergelijking met andere landen is de Nederlandse machine-industrie kleinschalig. Die kleinschaligheid heeft de afgelopen jaren groei niet in de weg gestaan. In steeg de omzet volgens het CBS met 18,8 procent. De export maakte met 22,6 procent een forse sprong. Naar verwachting was ook 2007 een goed jaar voor de sector. In 2008 zwakt de investeringsbereidheid af, in navolging van de van de algehele economische ontwikkeling. De vraag, zowel van consumenten als van bedrijven, wordt steeds grilliger. Afnemers hebben behoefte aan klantspecifieke oplossingen. Door snelle technologische ontwikkelingen zijn machines steeds sneller aan vervanging toe. Machinebouwers moeten zeer goed op de hoogte moeten zijn van wat er speelt in hun marktsegment en in staat zijn om daar razendsnel op in te springen. Steeds meer machinebouwers beperken zich tot ontwikkeling, marketing en eventueel eindassemblage, en besteden de productie uit. Snel schakelen is makkelijker met een kleine organisatie dan met een grote, maar dan moet er wel voldoende kennis en kapitaal aanwezig zijn. Samenwerking met branchegenoten in een keten of cluster kan in dat geval grote voordelen opleveren, zeker omdat afnemers steeds minder bereid zijn om de R&D kosten van maatwerk te betalen. Kennisclusters zijn bovendien een stimulans voor innovatie. Ook de toename van het aantal producten waarin meerdere materialen worden toegepast, noopt tot samenwerking tussen producenten. Het onderscheid tussen de metaal-, de kunststofverwerkende en de elektrotechnische industrie is niet meer zo vanzelfsprekend als het ooit was. Exploitatie Resultatenrekening (in % van totale omzet, ) KLEINBEDRIJF MIDDENBEDRIJF MKB OMZET 100 100 100 Inkoop 60,0 54,4 55,6 Werk derden 1,1 1,5 1,4 Brutowinst 38,9 44,1 43,0 Overige opbrengsten 0,7 0,5 0,6 Totale opbrengsten 39,6 44,6 43,5 TOTALE KOSTEN 33,5 40,7 39,1 Loonkosten 16,0 25,8 23,7 Huisvestingskosten 2,6 1,9 2,1 Verkoopkosten 1,5 2,0 1,9 Overige kosten 7,2 6,5 6,6 Afschrijvingen 4,3 3,1 3,4 Financiële lasten 1,9 1,3 1,5 RESULTAAT VOOR BELASTING 6,1 3,9 4,4 Loonkosten zijn exclusief ondernemersbeloning bij eenmanszaken. Bron: Rabobank 18 brookz

UITGELICHT Bedrijvendynamiek Aantal startende bedrijven Aantal overige oprichtingen Aantal overige Aantal opheffingen 155 163 205 238 265 159 160 170 178 180 191 207 220 175 178 Bron: Kamers van Koophandel Nederland Verdeling naar type Bedrijven en medewerkers 200 835 5 100 680 aantal ondernemingen naar produkt 495 485 365 aantal ondernemingen 1.550 1 medewerker 2-10 medewerkers 10-50 medewerkers 50-100 medewerkers >100 medewerkers 930 1.810 1.655 Bron: CBS Totaal aantal ondernemingen 4.560 Motoren- pompen en appendages Overige machines voor algemeen gebruik Landbouwmachines en -werktuigen Gereedschapswerktuigen Industrie voor overige machines Wapens en minutie Huishoudelijke apparaten Rendement KENGETALLEN () KLEIN MIDDEN MKB Omzet per fte (x 1000) 170 147 151 Brutowinst per fte (x 1000) 66 65 65 Loonkosten in % brutowinst (%) 41 59 55 Loonvoet (x 1000) 30 38 36 Bron: CBS Bron: Rabobank marktscan 2008 19

Ik denk dat complexe productieprocessen terugkeren naar Europa

INTERVIEW Turn around NA EEN SUCCESVOLLE saneringsoperatie nam André Gaalman in Leering Hengelo over. Er was gewoon een goed strategie nodig. Andre Gaalman (1962) studeerde bedrijfskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. was werkzaam bij Philips (Marketing Manager en Regional Manager), Mattel (Regional Manager) en JVH Gaming Product (Managing Director). vanaf directeur van Leering Hengelo BV. vanaf oktober 2007 eigenaar Toen André Gaalman drie jaar geleden directeur werd van Leering, stond het bedrijf er niet goed voor. De Hengelose totaalleverancier voor de metaalindustrie leek de weg kwijt. De omzet kalfde af, de winstgevendheid verminderde en medewerkers liepen weg. Gaalman had in eerdere functies ervaring opgedaan met turn-around management en durfde de uitdaging aan. Financieel was het bedrijf solide. Er werkten vakkundige medewerkers en het merk Leering had een sterke reputatie. Er was gewoon een goede strategie nodig. Gaalman gaf de dertig medewerkers van het bedrijf meer verantwoordelijkheid en investeerde fors in de ontwikkeling van nieuwe producten. Vroeger haalden we veel omzet binnen met grote projecten, vertelt Gaalman. Dat deden we niet meer. Ik heb toen een hoop geld gestoken in de verbetering van onze straalcabines en straalhallen. Dat heeft vruchten afgeworden. Lufthansa gebruikt nu een complete serie cabines van ons voor het stralen van hun turbineschoepen. Binnen een jaar wist Gaalman het tij te keren. Toen de eigenaar van Leering hem vroeg of hij het bedrijf wilde overnemen, aarzelde hij niet. Oktober vorig jaar was de deal rond. Gaalman heeft het volste vertrouwen in de toekomst. In groeide de omzet van Leering met 15 procent, in 2007 nam de omzet met 25 procent toe tot rond 9 miljoen. Over vijf jaar wil hij 50 procent meer omzet halen en meer exporteren. Gaalman: Momenteel is 25 procent van onze inkomsten afkomstig uit de export, ik wil daar 40 procent van maken. Onze export bestaat uit eigen producten die we zelf ontwerpen en laten we produceren door een vaste partner hier in Hengelo. Daarop halen we hogere winstmarges dan op producten die we in Nederland vertegenwoordigen voor buitenlandse producenten. Gaalman is niet bang voor concurrentie uit goedkope productielanden: Ik spreek regelmatig klanten die de tocht naar het verre Oosten hebben gemaakt, maar daar niet over te spreken zijn. Het is moeilijk om productieprocessen op afstand te managen en het is steeds weer afwachten wat voor kwaliteit je krijgt. Een fors percentage van de productie uit China wordt afgekeurd. Ik denk dat complexe productieprocessen terugkeren naar Europa. Dat biedt goede kansen voor Leering. marktscan 2008 21

BOUWNIJVERHEID Oorverdovende groei DE BOUW is de enige economische sector waar de groei hoorbaar is. Het is het geluid van heipalen die in de grond worden gedreven, drilboren die versleten asfalt openrijten en sloopkogels die ruimte maken voor nieuwe bouwwerken. I n 2007 groeide de bouw oorverdovend hard. Dat bleef niet zonder gevolgen. Het aantal bedrijfsovernames steeg explosief ten opzichte van het jaar daarvoor. Adviesbureau Mazars Berenschot Corporate Finance signaleerde een stijging van maar liefst 25 procent. Ook het aantal starters blijft toenemen. In geen enkele andere sector meldden zich zoveel nieuwkomers bij de Kamer van Koophandel. Daaruit spreekt vertrouwen in de toekomst, en terecht. De conjunctuurgevoelige bouwsector profiteert volop van het gunstige economische klimaat. Het afgelopen jaar groeide de bouwproductie met meer dan 10 procent, wat resulteerde in een totale productiewaarde van 70,9 miljard euro. Het is de voortzetting van een stijgende lijn die al in werd ingezet. De omzet van bouwondernemingen stijgt navenant. In de eerste negen maanden van 2007 steeg de omzet volgens cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) met bijna 11 procent in vergelijking met een jaar eerder. Vooral de burgerlijke- en utiliteitsbouw doen het goed doordat eerder verleende bouwvergunningen sterk in waarde zijn gestegen. In de grond-, wegenen waterbouw gaat het minder hard, maar was evengoed sprake van een omzetstijging van 5 procent. Voorlopig is Nederland ook nog lang niet uitgebouwd. Vorig jaar zijn er bijna 80.000 nieuwe woningen opgeleverd, maar daarmee is nog niet voldaan aan de doelstellingen van de overheid. Zelfs als de geplande woningproductie naar beneden wordt bijgesteld, wat door sterk teruglopende bevolkingsaantallen in sommige regio s onvermijdelijk is, kunnen de bouwers met hun goedgevulde orderportefeuilles een tijdje vooruit. Het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB) voorspelt dat ook 2008 een topjaar wordt. Op de middellange termijn zal de bouw het huidige hoge productieniveau kunnen handhaven, denkt het EIB. Rendement KENGETALLEN MKB Omzet per fte (x 1000) 131 Brutowinst per fte (x 1000) 60 Loonkosten in % brutowinst (%) 54 Loonvoet (x 1000) 37 Bron: Rabobank 22 brookz