Boekbesprekingen How We Learn Knud Illeris How We Learn; learning and non-learning in school and beyond. London: Routledge, 2007 Leon Noij Visie op leren In deze boekbespreking staat het boek How We Learn van Knud Illeris centraal. Met dit boek zet Illeris zijn volgroeide visie op leren uiteen in de vorm van een veelomvattend maar eenvoudig leermodel. Toen mij gevraagd werd How We Learn te bespreken was ik nog onbekend met deze auteur en zijn werk. Na lezing van dit boek verbaast het mij dat zijn naam in Nederland niet al veel grotere en bredere bekendheid geniet. De auteur en zijn loopbaan Knud Illeris is van Deense afkomst en bepaald geen nieuwkomer. Al ruim veertig jaar is hij als onderzoeker, theoreticus, schrijver en debater actief op het gebied van leren en onderwijs. Vanaf de beginjaren negentig profileert hij zich internationaal op het gebied van de volwasseneneducatie met publicaties over beroepskwalificering, competentieontwikkeling en leven lang leren. In 2002 verschijnt van hem het boek The Three Dimensions of Learning, dat internationaal een bestseller wordt en het begrip rond leren herdefinieert. Tegenwoordig is Knud Illeris professor Leven Lang Leren aan de Deense Universiteit van Educatie in Kopenhagen. Hij is honorary adjunct professor van Teachers College van Columbia University en in 2006 opgenomen in de hall of fame van Adult and Continuing Education. 54 Zijn hoofdwerk over leren How We Learn is volgens Illeris een herschrijving van zijn eerdere boek The Three Dimensions of Learning. Dat eerste boek kan gezien worden als het resultaat van een ontdekkingstocht waarin Illeris probeert structuur en samenhang te brengen in de vele wetenschappelijke theorieën over leren;
een inhoudelijk domein dat groot en complex is. Het resultaat van die ontdekkingstocht heeft nu via verdere studies en talrijke internationale discussies geresulteerd in How We Learn. Met dit boek probeert Illeris de essentie door te geven van hetgeen hij in al die jaren over leren ontdekt heeft, in een goed gestructureerde, heldere en maatschappelijk betrokken vorm. Illeris is daar naar mijn mening op een uitstekende manier in geslaagd. OPBOUW EN INHOUD Illeris presenteert in dit boek zijn visie op leren in de vorm van een leertheorie. Deze leertheorie brengt hij samen in de vorm van een leermodel met drie dimensies, te weten inhoud, drijfveer en omgeving. Aan de hand hiervan neemt Illeris de lezer mee in wat leren is, hoe we het doen, wat ons erin beweegt en wat we daarmee voor onszelf realiseren. Alvorens het leermodel inhoudelijk samen te vatten, nu eerst iets over de opbouw van het boek. Leren wordt in How We Learn uiteengezet als een veelomvattende en complexe kwestie. Dat is niet toevallig, want Illeris vindt dat een adequate leertheorie rekenschap moet geven van wat er al bekend is over leren. Aan de hand van de drie leerdimensies als algemeen raamwerk bespreekt hij de vele bijdragen en inzichten vanuit de diverse academische disciplines die zich met leren bezighouden. Zo slaagt hij erin om op overtuigende wijze de verschillende bijdragen te verenigen in een breed allesomvattend geheel. Het boek bespreekt het leren in vier delen. In het eerste deel wordt de basis gelegd voor een goed begrip van leren door het verbinden van een aantal verschillende bijdragen uit de psychologie, biologie, hersenfysiologie en sociologie. In het tweede en centrale deel wordt het leermodel uiteengezet over de structuur en aard van leren. In de opeenvolgende hoofdstukken bespreekt Illeris het leren aan de hand van de drie leerdimensies inhoud, drijfveer en interactie. In dit deel komt hij ook tot een onderscheid in vier fundamentele manieren waarop wij van informatie kunnen leren, te weten via cumulatie, assimilatie, accommodatie en transformatie. Nadat duidelijk is wat we ons bij leren moeten voorstellen en wat ons tot leren beweegt, maakt Illeris in het derde deel inzichtelijk welke belemmeringen we in leersituaties kunnen ondervinden waardoor beoogd leren uitblijft. Leerblokkades kunnen optreden in elk van de drie dimensies en zijn vaak tegelijkertijd gerelateerd aan twee of drie dimensies. In het laatste deel ten slotte laat Illeris zien hoe leren onder invloed staat van verschillende condities van individuele, sociale en maatschappelijke aard. In dit deel wordt ook aandacht besteed aan het leren in verschillende leeromgevingen, zoals het alledaags leren, het leren op school, in arbeidsorganisaties, net-based en vrijwilligerswerk. Uitermate interessant is de uitgebreide bespreking, toepassing en uitwerking van het leermodel voor het leren op de werkplek en de condities waaronder dit leren de kwaliteit van competentieontwikkeling krijgt. 55
Ik zal nu in het kort de essentie van de leertheorie samenvatten. Een samenvatting die natuurlijk nimmer recht doet aan de zorgvuldige manier waarop Illeris de lezer in How We Learn langzaam in het model inwijdt. Voor het gemak van de bespreking zal ik naar de leertheorie van Illeris verwijzen met respectievelijk 3D-leertheorie en 3D-leermodel, waarbij de D staat voor dimensies. Na deze uiteenzetting besteed ik aandacht aan de manier waarop Illeris in How We Learn competentieontwikkeling positioneert als een leerproces dat nauw aansluit bij hoe de mens leert. TWEE FUNDAMENTELE PROCESSEN VAN LEREN Volgens de 3D-leertheorie bevat leren altijd twee geheel verschillende processen die allebei actief moeten zijn voordat we iets kunnen leren; een interactief proces tussen individu en omgeving en een psychologisch proces van verwerking en verwerving in het individu (zie figuur 1). Figuur 1. De twee fundamentele processen van leren INHOUD verwerving INDIVIDU DRIJFVEER interactie OMGEVING Het interactief proces duurt de gehele dag voort zolang we wakker zijn en het psychologisch proces verwerkt impulsen en invloeden die uit deze interactie voortkomen. Volgens Illeris verlopen beide processen doorgaans tegelijkertijd en ervaren we ze niet als gescheiden. Dat wil echter niet zeggen dat ze niet ook regelmatig geheel of gedeeltelijk op verschillende tijden plaatsvinden; wat bijvoorbeeld het geval is op het moment dat we een eerdere gebeurtenis in herinnering roepen en overdenken. Het psychologische proces van verwerking heeft typisch het karakter van het leggen van verbanden tussen nieuwe informatie en relevante eerdere leerresultaten, waardoor het verwerkingsresultaat zijn persoonlijke karakter krijgt. In figuur 1 is het interactieve proces afgebeeld in de vorm van de verticale pijl tussen individu en omgeving. Op eenzelfde manier als de verticale dubbele pijl laat zien dat omgeving en individu altijd deel uitmaken van het interactieproces, maakt de horizontale dubbele pijl duidelijk dat een individuele inhoud en drijfveer altijd deel uitmaken van het verwervingsproces. 56
DE DRIE DIMENSIES VAN LEREN Zoals blijkt uit figuur 2 vormen de twee dubbele pijlen de contouren van een driehoek. De drie polen van deze leerdriehoek markeren wat Illeris de drie dimensies van leren noemt. Dit zijn achtereenvolgens de dimensie inhoud en drijfveer die beide van doen hebben met het individuele verwervingsproces en de dimensie omgeving die betrekking heeft op het interactieproces met de omgeving. Met de inhoudsdimensie duidt Illeris op de kennis, inzichten en vaardig heden die in het leren betrokken zijn en ontwikkeld worden. Vanuit deze inhoudsdimensie gezien is ons leren gericht op het verlenen van betekenis aan de wereld en het ontwikkelen van onze bekwaamheid om met die wereld om te gaan. Zo ontwikkelen we vanuit de inhoud gezien met het leren onze functionaliteit, dat wil zeggen ons vermogen op een goede manier te functioneren in de omgevingen waarin we actief zijn. Met de dimensie drijfveer duidt Illeris op onze motivatie, emotie, gevoelens en wil die ons in het leren bewegen. Vanuit deze drijfveerdimensie bezien is leren gericht op het mobiliseren van de mentale energie die nodig is om te leren. We zijn daarin voortdurend gericht op het handhaven van een gezonde mentale en lichamelijke balans. Zo ontwikkelen we vanuit de drijfveer gezien met het leren onze sensitiviteit in relatie tot de behoeften van onszelf en onze omgeving. Met de dimensie omgeving duidt Illeris op onze interactie met de sociale en materiële omgeving waarin het leren zich afspeelt. Het gaat daarbij om de actie, communicatie en samenwerking in het leren. Vanuit deze omgevings dimensie gezien is leren gericht op onze integratie in voor ons relevante sociale contexten en gemeenschappen. Leren draagt op deze manier bij aan onze socia liteit, dat wil zeggen ons vermogen deel te nemen en passend te functioneren in verschillende vormen van sociale interactie met mensen. Anders gezegd zijn we vanuit het omgevingsperspectief er in ons leren op gericht aansluiting te vinden, erbij te horen en mee te doen. Figuur 2 toont met kernwoorden voor elke dimensie in vetdruk de doelen waar we ons op richten en in cursief het resultaat dat we daarin nastreven. De centrale stelling die Illeris met zijn boek verdedigt, is dat deze drie dimensies in alle leren een rol spelen en dat daarom een adequate analyse van leersituaties deze dimensies behoort te omvatten. Hoe gaat het leren dan volgens de leerdriehoek in zijn werk? Welnu, volgens Illeris wordt het individu in zijn inhoudelijk leren gestimuleerd door de interactie met zijn omgeving. Impulsen en invloeden vanuit die interactie wekken een inhoudelijke interesse die de lerende emotioneel beweegt en zowel gevoelsmatig als mentaal motiveert om inhoudelijk te willen leren. Zo zou je kunnen denken aan de manager die graag wil doorgroeien naar een functie met meer 57
Figuur 2. De drie dimensies van leren Betekenis bekwaamheden FUNCTIONALITEIT INHOUD kennis inzicht vaardigheden Mentale en lichamelijke balans SENSITIVITEIT DRIJFVEER motivatie emotie wil actie communicatie samenwerking INTERACTIE OMGEVING Integratie SOCIALITEIT verantwoordelijkheid omdat hij vanuit een interactieproces met zijn werkomgeving gemerkt heeft dat hij gevoelsmatig toe is aan een nieuwe stap. Vanuit interactie met zijn werkomgeving heeft hij daarnaast gemerkt dat het zowel strategisch als inhoudelijk belangrijk is een managementontwikkelingsprogramma te doorlopen. Bovendien heeft hij in datzelfde interactieproces al een aantal inhoudelijke zaken ervaren waarvan hij zich realiseert dat het goed is zich daarin te versterken, zodat hij met meer vertrouwen de nieuwe uitdaging aan kan gaan. Zo brengt deze manager vanuit zijn werkomgeving al heel wat leerresultaten mee naar de meer formele leeromgeving van een managementontwikkelingsprogramma. En zoals Illeris stelt werkt het leren in deze leeromgeving op eenzelfde manier als het leren in de werkomgeving. De omgeving wisselt maar op eenzelfde wijze zullen de drie dimensies via de twee fundamentele leerprocessen het leren bepalen. LEREN ALS COMPETENTIEONTWIKKELING 58 Wat door het 3D-leermodel scherp naar voren wordt gebracht, is wat ons drijft in het leren als middel tot het ontwikkelen van onze levenswandel: het bereiken en ervaren van functionaliteit, mentale en lichamelijke balans en socia le en maatschappelijke integratie. Zo n algemene karakterisering betekent dat leren als een geheel de ontwikkeling kan bevorderen van wat in het huidige opleidingsdebat de competentie van de lerende wordt genoemd.
Of andersom: wil het leren het karakter hebben van competentieontwikkeling dan moet het bijdragen aan het doen ontstaan van relevante functionaliteit, sensitiviteit en socialiteit, wat de belangrijkste kenmerken zijn van competenties. De wijdverspreide populariteit van het competentiebegrip is precies daaraan te danken dat het de totale reikwijdte omvat van de drie leerdimensies in tegenstelling tot de veel beperktere focus op alleen de inhoudsdimensie van traditioneel onderwijsdenken. Illeris onderschrijft daarmee de gedachte dat competentieontwikkeling als type leerproces tegemoetkomt aan de behoeften van de huidige moderne maatschappij; een maatschappij waarin de productiefactor kennis een steeds belangrijkere plaats inneemt door de verschuiving in arbeid van industrie naar diensten. Zo n maatschappij vraagt om mensen die in antwoord op veranderende omstandigheden zelf sturing weten te geven aan hun competentieontwikkeling door een competentiegerichte verwerving, toepassing en inoefening van kennis, vaardigheden en/of houdingen. Het is dit type leerproces dat op een betekenisvolle manier invulling geeft aan het concept van een leven lang leren. Onderwijs met de kwaliteit van competentieontwikkeling Kenmerkend voor competentiegericht onderwijs is dat in aanvulling op het verwerven van kennis en vaardigheden het accent ligt op het leren toepassen ervan in beroep en samenleving. Het adequaat leren functioneren in de praktijk is daarbij idealiter als leerproces sturend voor de verwerving van kennis, vaardigheden en houdingen. Uitgaande van het 3D-leermodel is het duidelijk dat een optimale leer- en competentieontwikkeling erom vraagt dat een deel van het leren plaatsvindt daar waar de competenties worden gebruikt: in beroep en samenleving. Voor de beroepskolom impliceert dit dat het leren op de werkplek integraal deel uitmaakt van het onderwijsconcept. Volgens Illeris wordt het belang daarvan feitelijk door niemand ontkend. Het zou waardevol zijn voor zowel de kwaliteit van leren als voor de maatschappij wanneer arbeidsorganisaties zouden voorzien in genoeg leerwerkplekken van goede kwaliteit en met een leerzame interactie tussen schools leren en werkervaring. Echter, dit is nu niet het geval en zal het volgens Illeris ook in de toekomst niet zijn als dit concept voor arbeidsorganisaties niet voldoende aantrekkelijk wordt gemaakt. Want het gaat, aldus Illeris, om het meewerken aan kwalificerend onderwijs; dit vraagt van arbeidsorganisaties dat ze tijd, geld en medewerkers vrijmaken om een samenwerking op te bouwen die zo goed en nauw is dat de leerwerksituatie door de deelnemers als coherent wordt ervaren met het leren op school. Het is aan de politiek om zorg te dragen voor aantrekkelijke condities. Werkplekleren met de kwaliteit van competentieontwikkeling Illeris bespreekt in How We Learn ook het werkplekleren als alternatieve opleidingsvorm voor het kwalificeren van medewerkers via cursus of opleiding. Illeris wijst in relatie tot het werkplekleren op het probleem dat hoewel leerresultaten direct toepasbaar zijn, deze vaak oppervlakkig zijn en een theoretische 59
fundering missen. Dit heeft te maken met het gegeven dat arbeidsorganisaties in de eerste plaats gericht zijn op het leveren van diensten en producten en niet op leren. Dit is ook de reden waarom er volgens Illeris zoveel belangstelling bestaat voor het algemene leren dat als het ware bij toeval plaatsvindt in directe relatie met het werk dat gedaan wordt. Want dat soort leren kost in principe niets en vraagt ook niet om voorrang. Het betreft leren dat zich als het ware als vanzelf aandient met een focus op wat hier en nu verbeterd kan worden zonder dat inzicht in algemene kaders en wijdere contexten nodig is. Echter, het is juist hierdoor dat volgens Illeris de gebruikswaarde van dit leren beperkt is. Dit algemene leren leidt niet tot het inzicht en overzicht dat nodig is voor het kunnen toepassen van het geleerde in nieuwe situaties, een eigenschap die van doorslaggevende betekenis is voor hetgeen we competentie noemen. Illeris wijst op een aantal maatregelen waarmee het leren op de werkplek de kwaliteit kan verkrijgen van wat we competentieontwikkeling noemen. In de eerste plaats kun je daarbij denken aan het systematisch opbouwen van een meer leergeoriënteerde omgeving zoals die tot uitdrukking komt in concepten als organisatieleren en de lerende organisatie. In de tweede plaats kan het gaan om het treffen van gerichte leermaatregelen die nauw samenhangen met het werk dat te doen staat. Dit kan bijvoorbeeld persoonlijk ondersteund worden in de vorm van instructie, begeleid leren of coaching. Of in een meer algemene vorm door zogenaamde ambassadeurs, superusers of de toegang tot consultancyondersteuning. Tot slot kan er nadruk worden gelegd op meer algemene maatregelen, zoals het gebruikmaken van interne of externe netwerken, ervaringsgroepen, functiewisseling of jobrotatie. HOW WE LEARN: EEN WAARDEVOL BOEK DAT JE DE TIJD MOET GEVEN Het boek van Illeris biedt waardevolle inzichten in de complexe leerpuzzel. Je moet jezelf de tijd gunnen om je de inhoud eigen te maken. Maar daarvoor word je dan ook rijkelijk beloond. Een boek van theoretische waarde Met How We Learn heeft Illeris een boek geschreven dat interessant is voor eenieder die vanuit verstand van leren werk maakt van het leren, opleiden en ontwikkelen van mensen. Het boek is in de eerste plaats theoretisch van waarde omdat Illeris met zijn 3D-leermodel op een overzichtelijke manier zo goed als alle relevante aspecten samenbrengt die van belang zijn voor een goed inzicht in leren. Door het lezen van dit boek kom je tot de ontdekking dat zo n veelomvattend inzicht en overzicht inderdaad mogelijk is. Het verheldert niet alleen de structuur en werking van het leren maar laat bovendien zien hoe het leren gedreven wordt door persoonlijke factoren die wisselend individueel, sociaal dan wel maatschappelijk van aard zijn. Daarnaast biedt het boek vanuit theoretisch perspectief ook een uitstekend overzicht van leertheorieën van de twintigste eeuw. Illeris weet de belangrijkste theorieën op heldere wijze kernachtig te karakteriseren. Bij lezing krijg je het gevoel dat de auteur zich elke theorie volledig eigen heeft gemaakt 60
en van daaruit de lezer telkens weer een stukje aanreikt van de complexe leerpuzzel. Een boek van praktische waarde Volgens Illeris omvat een adequate analyse van leersituaties altijd de drie dimensies van leren. Het 3D-model biedt daarmee de HR-functionaris, ontwerper, trainer of coach praktische handvatten voor een adequate doelgroepanalyse op basis waarvan effectieve leerinterventies ontwikkeld kunnen worden. Om invulling te geven aan de omgevingsdimensie van de leerinterventie onderzoek je welke omgevingsaspecten het leren motiveren en de inhoudelijke relevantie en interesse bepalen. Vanuit hetzelfde perspectief bepaal je ook welk beroepsmatig functioneren in de werkomgeving voor ontwikkeling in aanmerking komt. Om invulling te geven aan het interactieperspectief ga je na welke actie, communicatie en/of samenwerking met de omgeving instrumenteel is voor het ontwikkelen van competentie. Om zorg te dragen voor een motiverende invulling bepaal je vanuit de drijfveerdimensie gezien de motieven voor competentieontwikkeling en de belangen die ermee gemoeid zijn. Voor het invullen van de inhoudelijke kant van de leerinterventie onderzoek je ten slotte welke kennis, vaardigheden en houdingen bijdragen aan de gewenste competentieontwikkeling. Het mag duidelijk zijn dat deze 3D-doelgroepinformatie uitermate relevant is voor het ontwerpen van effectieve leerinterventies. Een boek met een boodschap Illeris schrijft in How We Learn op een maatschappelijk betrokken manier over leren. Deze betrokkenheid klinkt door in een aantal boodschappen die hij vanuit zijn inzicht in leren de lezer meegeeft. Ik noem er hier twee. Zo benadrukt hij dat competentieontwikkeling als type leerproces is iets waar deze tijd om vraagt en wat van economisch belang is voor een moderne kennismaatschappij. Competentiegericht leren betekent ook onderwijskundig en pedagogisch gezien een ontwikkeling naar een kwalitatief beter leerproces. Met het serieus en adequaat invulling geven aan competentieontwikkeling in het onderwijs ontkom je er als samenleving niet aan structureel meer geld te reserveren voor de onderwijsbegroting. Ons leren in de verschillende levensfasen kindertijd, puberteit, jongvolwassenheid, volwassenheid en oudvolwassenheid is kwalitatief verschillend. Dit verschil in kwaliteit is niet alleen terug te voeren op het gegeven dat de leercapaciteit van ons brein langzaam volgroeid raakt gedurende de periode van kindertijd tot jongvolwassenheid, maar ook op het feit dat onze leefsituaties in de verschillende levensfasen essentieel verschillend zijn. Deze verschillen in leefomstandigheden hebben in hoge mate hun weerslag op de leermotivatie. Goed onderwijs sluit aan bij deze verschillen, waardoor in elke levensfase lerenden op gepaste wijze tot leren worden aangezet op basis van wat hen in het leren drijft. 61
De leeservaring How We Learn is niet een boek dat je in één ruk uitleest. Het is een boek dat je de tijd moet geven, hoofdstuk voor hoofdstuk. Een boek dat je af en toe weglegt om de informatie de tijd te geven te bezinken. Het is een boek dat door zijn opzet je uitnodigt tot regelmatig terugkijken en herlezen. Om het volledig tot zijn recht te laten komen pak je het leermodel er regelmatig bij om zo jezelf als lezer het overzicht eigen te maken waar vanuit dit boek is geschreven. Van de lezer vraagt het enig doorzettingsvermogen, maar weet je de reis met aandacht te volbrengen dan word je beloond met een waardevolle integratieve kijk op leren. Uitermate warm aanbevolen! 62