duurzaam landgebruik voor een growing green city Managementsamenvatting van het startdocument t.b.v. het maatschappelijk initiatief werklandschap Het Voedsellokaal in Almere Oosterwold EMBERGY Alm ere Oosterw old Food Forestry Netherlands 1
Wie zijn de initiatiefnemers? Werklandschap Het Voedsellokaal is een gezamenlijk initiatief van: Atto Harsta (Aldus Bouwinnovatie) Piet van IJzendoorn (Boerderij de Zonnehoeve) Evelien Schipper (Evelien Schipper HR Services) Marc Buiter (Embergy Consulting) Wouter van Eck (Food Forestry Netherlands) Xavier San Giorgi (Food Forestry Netherlands) Fransjan de Waard (De Waard Eetbaar Landschap) Irene van Exel (provincie Flevoland) Gemma van Eijsden (Rijkswaterstaat) Jos Verheul (Initiatief BewustBodemgebruik, Rijkswaterstaat/Leefomgeving) Stan Kerkhofs (Rijkswaterstaat/Leefomgeving) Om welk gebied gaat het en hoe groot is het? Er zijn drie locaties in Almere Oosterwold in beeld. Het fictieve verhaal in het startdocument is gericht op het gebied tussen de A27, de Vogelweg, de Waterlandseweg en Hogevaart, inclusief het Kathedralenbos. Dit gebied omvat circa 270 hectare. Daarnaast zijn nog twee andere zoekgebieden voor het werklandschap in beeld. Het betreft het deelgebied aan de oostzijde van het Oosterwold langs de Hoge Vaart en de Tureluurweg en het deelgebied tussen de A27, Vogelweg, Gruttoweg en de Kluutweg. Wat is het doel van de beoogde gebiedsontwikkeling en de bijbehorende gebiedscoöperatie? Duurzame ontwikkeling en multifunctionele exploitatie van een werklandschap in Almere Oosterwold. Dit werklandschap wordt, als een soort modern landgoed en Living Lab tegelijk, duurzaam ontwikkeld en geëxploiteerd door een gebiedscoöperatie (i.o.) van vier werkbedrijven. Het betreft: 1. een gemengd biologisch landbouwbedrijf dat een aantal biologische landbouwpercelen met bijbehorende waterlopen en natuurelementen exploiteert 2. een werkbedrijf voor het ontwerp, beheer en de exploitatie van een groot voedselbos (ca. 20 ha.) met bijbehorende waterpartijen en natuurelementen, 3. een werkbedrijf voor de lokale en regionale productie en afzet van bio-based bouwmaterialen; dit werkbedrijf is tevens hoofdverantwoordelijk voor het ontwerp en de bouw/renovatie van (zelfvoorzienende) woningen en werkgebouwen op en rond Het Voedsellokaal. 4. een werkbedrijf - De Bijverdienste - dat diensten verleent aan mensen en organisaties met een behoefte aan zorg, reïntegratie, educatie en/of recreatie. Doel van de gebiedscoöperatie (i.o.) is zoveel mogelijk bij te dragen aan een duurzame voorziening van de ecologische, economische, sociale en culturele behoeften van de vruchtgebruikers van het werklandschap in Almere en omstreken, met minimale afwenteling van problemen naar elders en later. Met vruchtgebruikers wordt hier verwezen naar alle mensen die direct of indirect de vruchten plukken van het werklandschap, in de vorm van o.a. lekker en gezond streekvoedsel, hoogwaardig zaai- en plantgoed, hernieuwbare energie, grondstoffen en materialen, werkgelegenheid, een gezonde en vruchtbare bodem, een schone leefomgeving, vitale natuur, aantrekkelijk landschap en diverse diensten op gebied van gezondheidszorg, welzijn, reïntegratie, educatie en recreatie. Verder richt de gebiedscoöperatie (i.o.) zich op realisatie van systeeminnovaties ter bevordering van een duurzaam landgebruik, een gezonde stedelijke ontwikkeling, duurzame stad-landrelaties en de totstandkoming van een circulaire economie in Almere en de metropoolregio Amsterdam. Het gaat hierbij om systeeminnovaties op de raakvlakken tussen onder meer: de voedselvoorziening en de ontwikkeling en het beheer van een gezonde bodem en een vitale natuur in Almere en omstreken zelfvoorzienend wonen, werken en bouwen mede met behulp van regionaal geproduceerde bio-based grondstoffen en (bouw-)materialen en hernieuwbare energie holistische dienstverlening op gebied van zorg, welzijn, reïntegratie, educatie en recreatie. Het ontwikkelen van een inspirerend en navolgenswaardig voorbeeld van duurzame gebiedsontwikkeling en duurzaam landgebruik in Nederland. 2
Wenkend perspectief: beeldschets van het werklandschap in 2022 Het huidige Kathedralenbos is in grote lijnen gehandhaafd en heeft een aantal kwaliteitsimpulsen gekregen (bv. met speelwildernis en natuurbegraafplaats) die tegelijkertijd de regionale natuur en de natuurbeleving van bewoners en bezoekers versterken. Met inachtneming van de richtlijnen voor zorgvuldig natuurbeheer oogst de gebiedscoöperatie in beperkte mate producten zoals hout, noten en vruchten, zaai- en plantgoed uit het Kathedralenbos. In en rond de Eemvallei is nieuwe natuur aangelegd in de vorm van een grootschalig voedselbos met een omvang van minimaal circa 20 hectare. Dit voedselbos is aangelegd op basis van ecologische principes naar het voorbeeld van een natuurlijk bos, in het bijzonder de bosrand waar de biodiversiteit het hoogst is. Het voedselbos voldoet daardoor aan de hoogste normen voor (nieuwe) natuur. Het Kathedralenbos en het Voedselbos in de Eemvallei worden duurzaam beheerd en geëxploiteerd door een voedselbosbedrijf dat onderdeel is van de gebiedscoöperatie. Tussen de beboste gebiedsdelen bevinden zich diverse percelen van een gemengd en verbreed biologisch landbouwbedrijf met o.a. extensieve melkveehouderij, vollegrondstuinbouw en akkerbouw. Dit bedrijf, dat net als het bosbedrijf onderdeel is van de gebiedscoöperatie, produceert o.a. zuivel, groenten, vruchten, granen en groene grondstoffen voor Almere en omstreken. Langs de perceelranden en de wegen door het gebied staan allerlei bomen en struiken die tegelijkertijd allerlei ecologische (productie-)functies (o.a. hout, noten, vruchten) vervullen. Dit werkbedrijf verwerkt ook een belangrijk deel van de eetbare producten uit de bossen en de landbouwpercelen tot duurzame levensmiddelen, die in de regio kunnen worden verkocht onder de vlag van een of meer hoogwaardige streek- en keurmerken. De verwerking van groene grondstoffen van bomen en vezelgewassen zoals vlas, hennep, robinia en wilgen wordt deels uitbesteed aan bedrijven met productielocaties elders in het land en deels uitgevoerd door een bouw- en vastgoedbedrijf in het gebied zelf. Als werkbedrijf van de gebiedscoöperatie houdt dit bouw- en vastgoedbedrijf zich bezig met de verwerking en recycling van (biobased) grondstoffen tot biobased bouwmaterialen en het ontwerp en de bouw en renovatie van duurzame woningen en werkgebouwen in Het Voedsellokaal en ook elders in Almere (Oosterwold) en Flevoland. In de dorpskern is een multifunctioneel bezoekerscentrum gevestigd waar vanuit medewerkers van de gebiedscoöperatie allerlei diensten verlenen op het gebied van o.a. educatie, onderzoek, zorg, welzijn en (natuur- )recreatie. Op en onder het maaiveld van het werklandschap is een aantal duurzame energie-installaties gerealiseerd zoals een biogasinstallatie, PV-panelen en een paar grote windmolens. Enkele installaties worden geëxploiteerd door de gebiedscoöperatie. De gebiedscoöperatie heeft de benodigde infrastructuur en landschapselementen in het gebied gerealiseerd en zorgt ook voor het onderhoud en beheer hiervan, alles vanzelfsprekend in overleg en samenwerking met de verantwoordelijke instanties (o.a. stadsbeheer gemeente, netbeheerder en het waterschap). N.B. Bovenstaand overzicht is geen blauwdruk maar een schets van een mogelijke inrichting van het gebied en de bijbehorende en activiteiten! Wat zijn de voornaamste kansen voor de beoogde gebiedsontwikkeling? Het initiatief sluit goed aan bij allerlei duurzaamheiddoelen en beleidsambities van diverse overheden in relatie tot Gezonde Verstedelijking, Circulaire, Biobased Economie en Hernieuwbare Energie. Meer in het bijzonder sluit het initiatief uitstekend aan bij de doelen en beleidsambities die de gemeente Almere en de provincie Flevoland hebben gesteld in het kader van de Floriade, die in 2022 in Almere zal plaatsvinden. Onder het motto Growing Green Cities zetten de Floriadepartners in op Feeding, Greening, Energizing en Healthying the City. Het initiatief past ook uitstekend bij allerlei trends in de onderstroom van de samenleving zoals de toenemende waardering van lekker en gezond eten uit de streek, een herkenbare lokale en regionale identiteit, een schone leefomgeving, hernieuwbare energie en grondstoffen en de louterende en helende werking van vitale natuur en rijke cultuurlandschappen. Er is een geëngageerde initiatiefgroep gevormd die beschikt over een brede kennis en praktijkervaring en die toegang heeft tot een hoogwaardig netwerk van contacten. Deze initiatiefgroep heeft een gezamenlijke visie uitgewerkt in het startdocument Duurzaam landgebruik voor een growing green city. 3
Met het oog op de vormgeving van het bedrijfs- en verdienmodel van de gebiedscoöperatie kan worden voortgebouwd op de rijke praktijkervaring van De Zonnehoeve. Mede op basis van een voorstel van een aantal leden van de initiatiefgroep hebben GS Flevoland budget gereserveerd voor de realisatie van minimaal ca. 20 hectare voedselbos in Almere Oosterwold. Bij RWS is een klein budget gereserveerd voor verdere concretisering van het initiatief in een gezamenlijk ondernemingsplan. Het vernieuwende programma voor de gebiedsontwikkeling van Oosterwold biedt ruimte voor het soort van functiemenging die voor Het Voedsellokaal wordt beoogd. Bij aankoop van landbouw- en landschapskavels in het Oosterwoldgebied verwerft de investerende partij bijvoorbeeld ook ontwikkelingsrechten voor rode functies zoals woningbouw. Van elke hectare landschaps- of landbouwgrond die in Oosterwold wordt aangekocht, mag respectievelijk zes en zeven procent bebouwd worden. Deze bouwrechten mogen desgewenst ook worden verkocht aan eigenaren van belendende percelen in Oosterwold. De mogelijkheden voor menging van groene en rode functies in combinatie met de richtinggevende minimumpercentages voor de groene functies bieden daarmee ook ruimte voor toepassing en finetuning van nieuwe verdienmodellen voor de duurzame activiteiten in Het Voedsellokaal. Wat zijn de voornaamste belemmeringen voor de beoogde gebiedsontwikkeling? Voor de gebruiksfuncties landbouw en natuur zijn de grondprijzen voor landbouw- en landschapskavels in Almere Oosterwold bijzonder hoog. Deze grondprijzen staan op zeer gespannen voet met het streven naar duurzame landbouw en natuurbeheer. De huidige, versnipperde verdeling van het grondeigendom in Almere Oosterwold, in combinatie met het gronduitgiftebeleid de grond wordt alleen verkocht en niet verpacht en voor de verkoop geldt: wie het eerst met een passend plan én budgetkomt die het eerst maalt bemoeilijken de verwerving van een groot aaneengesloten gebied (ca. 200 hectare) dat nodig lijkt voor een succesvolle, duurzame ontwikkeling en exploitatie van een multifunctioneel landgoed zoals Het Voedsellokaal. Er is bij de initiatiefgroep vooralsnog onvoldoende budget beschikbaar voor verwerving van (langjarige gebruiksrechten voor) een groot aaneengesloten gebied (ca. 200 hectare) dat nodig lijkt voor een succesvolle, duurzame ontwikkeling en exploitatie van een multifunctioneel landgoed zoals Het Voedsellokaal. De markt voor biobased grondstoffen en bouwmaterialen bevindt zich in een hardnekkige impasse. Enerzijds is er te weinig aanbod in Nederland en door dat aanbodtekort is er anderzijds ook onvoldoende vraag naar deze grondstoffen en materialen (want moeilijk verkrijgbaar). De actuele duurzaamheiddoelen en beleidsambities van de betrokken overheden op het gebied van Gezonde Verstedelijking, Circulaire, Bio-based Economie en Growing Green Cities worden tot dusver nog onvoldoende (integraal) geoperationaliseerd in beleid en praktijk. Vooral de sectorale organisatie en budgettering (verkokering) van beleidsprogramma s vormen een grote belemmering voor een succesvolle ontwikkeling van integrale maatschappelijke initiatieven zoals Het Voedsellokaal. Bij bestuurders en beleidsmakers lijken in het algemeen bovendien onvoldoende kennis en vaardigheden aanwezig om meer integrale duurzaamheidinitiatieven uit de samenleving adequaat te kunnen ondersteunen en faciliteren ( governance ). Er is onvoldoende procesgeld beschikbaar voor het arbeidsintensieve werk van initiatiefnemers in vooral de vroegste ontwikkelingsfasen van systeeminnovaties zoals het Voedsellokaal (o.a. voor de uitwerking en afstemming van visies en ideeën, kennisontwikkeling en -verspreiding, het enthousiasmeren van de buitenwacht en het opbouwen van een goed netwerk en strategische partnerschappen). Wat zijn mogelijkheden voor het benutten van kansen en het wegnemen van belemmeringen? Uitbreiding van de huidige initiatiefgroep met onder meer een architect en een bouwonderneming die het ontwerp en de bouw van duurzame woningen en werkgebouwen in Het Voedsellokaal ter hand kunnen nemen. Oprichting van een gebiedscoöperatie met vier werkbedrijven die als ANBI 1 vorm, inhoud en uitvoering kan geven aan de visie en ideeën voor Het Voedsellokaal. Cocreatie van een gezamenlijk ondernemingsplan voor de start en exploitatie van Het Voedsellokaal door de gelijknamige gebiedscoöperatie. 1 ANBI: Algemeen Nut Beogende Instelling 4
Mede op basis van het ondernemingsplan kunnen ten behoeve van de financiering additionele, financiële middelen worden geworven bij een ideële bank en het grote publiek, via crowd funding. Organisatie van een Marktplaats voor Biobased Bouwen in Flevoland. Dit is een inspirerend evenement waarbij een groot aantal vragende en aanbiedende partijen bij elkaar wordt gebracht, niet alleen om ze te informeren over de vele mogelijkheden en meerwaarden van het gebruik van groene grondstoffen en materialen voor nieuwbouw en renovatie, maar eerst en vooral om de impasse op de markt voor biobased grondstoffen te doorbreken. In het licht van de Floriade van 2022 worden vragende partijen bij deze gelegenheid uitgenodigd om samen een aantal omvangrijke uitvragen te doen naar biobased grondstoffen en bouwmaterialen ten behoeve van de nieuwbouw en renovatie van een fiks aantal gebouwen en infrastructurele werken tegelijk. Bij dezelfde gelegenheid worden aanbodpartijen dat zijn de ketenpartijen die zich bezighouden met de productie en verwerking van groene grondstoffen en bouwmaterialen om strategische coalities te vormen en aantrekkelijke aanbiedingen te doen om te voorzien in de gebundelde behoefte aan groene grondstoffen en bouwmaterialen. De gebiedscoöperatie kan op basis van het ondernemingsplan een anterieure overeenkomst aangaan voor de exploitatie van een bepaalde hoeveelheid grond in Oosterwold met de gemeente Almere en/of Zeewolde. Aankoop van een beperkte hoeveelheid landbouw- en landschapskavels in het Oosterwold, mede met behulp van het door de provincie beschikbaar gestelde budget voor een voedselbos in het kader van het programma Nieuwe Natuur. Verkoop van (de bouwrechten voor) zelfvoorzienende woningen en werkgebouwen op en rond Het Voedsellokaal om aldus nieuwe inkomsten te genereren waarmee nieuwe grond kan worden aangekocht voor uitbreiding van het werklandschap. Ontwikkeling van duurzame functiecombinaties, korte ketens en meervoudige bedrijfs- en verdienmodellen rond de duurzame voortbrenging van producten en diensten in Het Voedsellokaal. Met meervoudige verdienmodellen is het streven er enerzijds op gericht om meerdere inkomstenbronnen te genereren ter versterking van de economische duurzaamheid van een onderneming, in deze de gebiedscoöperatie. Anderzijds is het streven erop gericht om een deel van de moeilijk verzilverbare, duurzame waarden die een onderneming creëert, toch te verzilveren in de vorm van (extra) inkomsten voor de gebiedscoöperatie. Hierbij kan worden gedacht aan verzilvering van bijdragen op het gebied van milieu, klimaat (bv. CO 2 -reductie), natuur (bv. biodiversiteit), gezondheid (bv. gezond voedsel) en welzijn (bv. wonen en recreëren in aantrekkelijk landschap). 5