SAMENVATTING EN AANBEVELINGEN Volwassenen 2007 9 VOLWASSENEN Volwassenenonderzoek 2005 Onderzoek naar de gezondheid van volwassenen van 19 tot en met 64 jaar. De GGD Zuid-Holland West voorziet gemeenten in haar werkgebied van inzicht in de gezondheidssituatie van hun inwoners. In het kader hiervan is in het najaar van 2005 een schriftelijke gezondheidsenquête uitgevoerd bij een steekproef uit de populatie volwassenen van 19 tot en met 64 jaar. In totaal zijn ruim 9.800 volwassenen benaderd.van 5.332 (54%) werd een bruikbare vragenlijst ontvangen. De resultaten geven onder meer inzicht in de lichamelijke en psychosociale gezondheid, leefstijl, opvoeding van kinderen, rondkomen, schulden, veiligheid en geweld in deze populatie. Zij worden gepresenteerd in een serie factsheets (zie achterkant voor een overzicht). Westland Rijswijk Wassenaar Delft Leidschendam- Voorburg Pijnacker- Nootdorp Zoetermeer Deze factsheet beschrijft de belangrijkste resultaten van het Volwassenenonderzoek 2005. In de eerdere factsheets in deze serie zijn de afzonderlijke onderwerpen uitgebreid besproken en zijn, waar mogelijk, vergelijkingen gemaakt met gegevens uit eerdere onderzoeken in de voormalige GGD regio s Delfland en West-Holland in 2001 en 2002 en provinciale 1) en landelijke 2) gegevens. Op basis van de resultaten worden per onderwerp aanbevelingen voor beleid gedaan. Hierbij wordt meegewogen welke landelijke prioriteiten op het gebied van de collectieve preventie zijn vastgesteld (Preventienota, ministerie van VWS 3) ) en welke trends in gezond gedrag landelijk worden waargenomen (Volksgezondheid Toekomstverkenning, RIVM) 4). Eerst worden algemene beleidsaanbevelingen voor het betreffende onderwerp gegeven.vervolgens wordt aangegeven welke beleidsinstrumenten gemeenten kunnen inzetten om te zorgen dat het beleid gerealiseerd wordt. Dit kunnen verschillende soorten beleidsinstrumenten zijn: economische instrumenten (financieel ondersteunen en/of aanmoedigen van bepaald (gezondheids)gedrag), juridische instrumenten (wetten, regels en afspraken), communicatieve instrumenten (strategieën gericht op gedrag en leefstijl en/of determinanten van gedrag, zoals kennis, intentie en zelfmanagement) en voorzieningen. Door verschillende beleidsinstrumenten in te zetten wordt een bepaald gezondheidsprobleem integraal aangepakt. Samenwerking en/of afstemming met relevante organisaties, ook in de 1 e en 2 e lijn, is vervolgens van belang om het ingezette beleid concreet vorm te geven. Midden-Delfland Op 1 januari 2005 woonden in de hele regio 319.941 volwassenen van 19 tot en met 64 jaar. Omdat er is gecorrigeerd voor verschillen in leeftijd en geslacht tussen de onderzoeksgroep en de gehele bevolking van de regio Zuid-Holland West zijn de gepresenteerde resultaten representatief voor alle volwassenen van 19 tot en met 64 jaar in de regio.verschillen tussen groepen volwassenen of bijvoorbeeld gemeenten zijn in de tekst alleen genoemd indien deze statistisch significant zijn (met een kans van minder dan 5% op toeval berustend). 1) Gelijktijdig met het hier beschreven onderzoek hebben de GGD en Hollands Midden, Rotterdam Rijnmond, Zuidhollandse Eilanden en Zuid-Holland Zuid een onderzoek uitgevoerd onder volwassenen in hun werkgebieden; hierbij was een deel van de vragenlijst voor alle GGD en identiek. 2) CBS Statline. 3) http://www.minvws.nl 4) http://www.rivm.nl/vtv
Lichamelijke en psychosociale gezondheid De gezondheidsbeleving en het vóórkomen van ziekten en aandoeningen zijn vergelijkbaar met provinciale gegevens. Lichamelijke gezondheid onder de norm 30% Beoordeelt eigen gezondheid als matig/slecht 12% Beoordeelt eigen manier van leven als (zeer) ongezond 4% Sterk belemmerd in dagelijkse activiteiten door 6% slechte gezondheid Is psychisch ongezond 19% licht (12%) matig/ernstig (7%) Is eenzaam 39% matig (32%) (zeer) ernstig (8%) De gemiddelde score voor psychische gezondheid is vergelijkbaar met landelijke cijfers. Ernstige en zeer ernstige eenzaamheid komt even vaak voor als in 2001-2002 en komt onder volwassenen ongeveer even vaak voor als onder ouderen 5) in Zuid-Holland West. Een belangrijk aandachtspunt voor beleid is het terugdringen van psychosociale problemen. In de landelijke preventienota wordt depressie benoemd als een speerpunt voor beleid. In 2003 leed ruim 6% van de Nederlanders van 13 jaar en ouder aan een depressie. In het Volwassenenonderzoek is depressie niet afzonderlijk nagevraagd, maar er zijn wel enkele indicatoren opgenomen. 5% van de volwassenen voelde zich altijd, meestal of vaak in de put en 8% voelde zich altijd, meestal of vaak somber en neerslachtig. De reden om depressie in de preventienota op te nemen als speerpunt is dat signalering en een relatief lichte interventie in een vroeg stadium kan voorkomen dat een ernstige depressie ontstaat. Het vóórkomen van eenzaamheid blijkt bij 19-64 jarigen net zo groot te zijn als bij ouderen. Omdat eenzaamheid een duidelijke relatie heeft met lichamelijke en psychosociale gezondheid en de kwaliteit van leven, is het van belang om ook bij 19-64 jarigen eenzaamheid terug te dringen. LICHAMELIJKE EN PSYCHOSOCIALE GEZONDHEID stimuleren van een gezonde leefstijl om een goede gezondheid te bevorderen; aandacht voor sociale competenties als beschermende factor voor psychosociale problematiek; aandacht voor het terugdringen van psychosociale problematiek, waaronder depressie; aandacht voor eenzaamheid, stimulering van sociale en maatschappelijke participatie, gericht op de leeftijdsgroep 19 t/m 64 jaar. 5) Ouderenonderzoek 2004, GGD Zuid-Holland West bespreekbaar maken van het zoeken van hulp bij psychische problemen; vroegtijdige signalering en interventie bij mensen met beginnende depressieve klachten (aandacht voor werkomgeving); meer aandacht voor het gebruik van internettoepassingen bij de preventie en behandeling van depressie. Voorzieningen: laagdrempelige toegang tot instellingen voor geestelijke gezondheidszorg; ontwikkelen van voorzieningen op het gebied van eenzaamheid voor de leeftijdsgroep 19-64 jarigen. Leefgewoonten In de landelijke preventienota worden overgewicht, roken en schadelijk alcoholgebruik aangemerkt als speerpunten voor beleid. Dit onderzoek geeft cijfers over ongezonde leefgewoonten. Onvoldoende ontbijten 18% Onvoldoende groenteconsumptie 69% Onvoldoende fruitconsumptie 73% Onvoldoende lichaamsbeweging 39% Overgewicht 44% Roken 26% Zwaar alcoholgebruik 18% In de Volksgezondheid Toekomstverkenning worden trends weergegeven in een aantal leefgewoonten. In onderstaande tabel zijn de regionale en landelijke trends weergegeven. Zuid-Holland West Nederland 2001 2005 trend huidig trend 2002 volgens VTV onvoldoende 76-82% 69% gunstig 79% 1) ongunstig groenten overgewicht 40% 44% ongunstig 42% 2) ongunstig roken 29-30% 26% gunstig 28% 3) gunstig zwaar 12-16% 18% ongunstig 11% 4) gunstig (m) alcoholgebruik stabiel (v) Bron: 1) RIVM 1988 2) CBS 2005 (gewogen gemiddelde over leeftijdsgroepen) 3) Stivoro 2005 4) RIVM 2005 In Zuid-Holland West is een gunstige trend te zien in groenteconsumptie en roken. Overgewicht en zwaar alcoholgebruik (zes of meer glazen op minstens een dag per week) volgen een ongunstige trend. De trend bij alcoholgebruik is in onze regio tegengesteld aan de landelijke trend. Deze ongunstige trend verdient extra aandacht in het gezondheidsbeleid.
Besef van het gezondheidsrisico De beoordeling van het eigen gedrag als slecht voor de gezondheid is een eerste stap in de richting van gedragsverandering.voor verschillende aspecten van gedrag is de respondenten gevraagd of zij hun gezondheid zouden kunnen verbeteren door dit gedrag te veranderen. risico gezondheidsverbetering % van alle respondenten % van respondenten met risicogedrag met besef van gezondheidsrisico 44% overgewicht 66% afvallen 39% gezonder eten 53% meer bewegen/sporten 39% onvoldoende bewegen 56% meer bewegen/sporten 26% roken 69% stoppen met roken 18% zwaar alcoholgebruik 42% minder drinken Globaal de helft tot tweederde van de volwassenen met een bepaald risicovol gedrag geeft aan dat zij hun gezondheid op dit gebied zouden kunnen verbeteren. Bij voorlichtingscampagnes over bijvoorbeeld roken wordt er steeds meer van uitgegaan dat iedereen de schadelijke gevolgen kent, waardoor het accent verlegd kan worden van kennis naar de intentie tot gedragsverandering. Op andere gebieden (alcoholgebruik, overgewicht) blijft voorlichting over de schadelijke gevolgen van ongezond gedrag en de positieve aspecten van gedragsverandering belangrijk. preventie richten op de combinatie van een gezonde voeding en het hebben van voldoende beweging. Daarnaast aandacht voor chronische ziekten die samenhangen met overgewicht; meer bekendheid geven aan de mogelijkheid voor gereduceerde tarieven voor sport voor bepaalde groepen; inventariseren van de mogelijkheden voor voorlichting/ondersteuning op maat over voeding, roken en alcoholgebruik door deskundigen, gebruikmakend van de nieuwe media (bijvoorbeeld internet) en hieraan bekendheid geven; het ondersteunen van voorlichting over gezond gedrag binnen het sociaal-cultureel werk. Opvoeding Het onderwerp opvoeding is nagevraagd bij volwassenen met thuiswonende (pleeg)kinderen tot 25 jaar. Problemen bij de opvoeding 28% soms (25%) vaak (3%) Behoefte aan ondersteuning (totaal)* 32% Wel behoefte, maar feitelijk geen ondersteuning* 12% * percentage van volwassenen die soms/vaak opvoedingsproblemen hebben Intentie gedragsverandering Van de rokers geeft ruim tweederde aan dat het roken schadelijk is voor hun gezondheid en ruim de helft wil daadwerkelijk stoppen met roken.van de volwassenen met overgewicht geeft ruim tweederde aan van plan te zijn om af te vallen. Een minderheid van deze volwassenen vraagt om ondersteuning in de vorm van begeleiding of een cursus. Zij vinden vooral dat ze het zelf moeten doen, al dan niet met steun uit de directe omgeving. LEEFGEWOONTEN Bij de opvoeding van kinderen is het normaal dat er af en toe vragen en problemen zijn. De meest genoemde problemen zijn het houden aan/stellen van grenzen en luisteren/gehoorzamen. In veel gevallen kunnen ouders deze problemen zelf weer oplossen, maar toch blijkt er bij een deel van de ouders behoefte te zijn aan ondersteuning. De grootste behoefte aan ondersteuning ligt op de gebieden angst/onzekerheid/ faalangst, ontwikkeling/gezondheid, luisteren/gehoorzamen en houden aan/stellen van grenzen. Ook bij ouders die wel behoefte hebben aan ondersteuning, maar deze feitelijk momenteel niet hebben, gaat het om deze gebieden. belangrijke leefstijlthema s blijven alcoholgebruik, overgewicht (voeding en lichaamsbeweging) en roken; gerichte aandacht voor mannen, omdat zij over het algemeen een ongezondere leefstijl hebben dan vrouwen; om de gunstige trend in het percentage rokers voort te zetten, dienen preventieactiviteiten op dit gebied voortgezet te worden; aandacht voor het creëren van een gezonde (werk)omgeving, zoals fitness op het werk of een gezonde kantine; sociale norm dat overmatig alcoholgebruik geaccepteerd wordt proberen te veranderen. Juridische instrumenten: het stellen van voorwaarden door gemeenten aan reclameuitingen in de openbare ruimte; het bewaken van een goede naleving van de wet- en regelgeving (onder andere de Drank- en Horecawet) in samenwerking met de horeca, detailhandel, sportclubs en studentensociëteiten. De opvoeding van een kind heeft invloed op het gedrag van het kind nu en op latere leeftijd. Opvoeding kan daardoor worden gezien als een belangrijk instrument om in te zetten bij preventie van gezondheidsbedreigingen.te denken valt aan aangeleerde leefgewoonten, voorbeeldgedrag van ouders en normen en waarden. Het is van belang dat ouders ondersteund worden om hier bewust mee om te gaan en de juiste keuzes te maken voor hun kind. OPVOEDING vraaggericht aanbod voor ouders; zorgen dat het aanbod op het gebied van opvoeden en opgroeien meer bekend wordt bij ouders/verzorgers en intermediairen en laagdrempelig is; het onderling afstemmen door diverse instellingen van hun aanbod op het gebied van opvoeden en opgroeien, de samenwerking tussen instellingen verbeteren;
stimuleren van het verzorgen van een aanvullend aanbod op het gebied van opvoeden en opgroeien door de diverse instellingen, waar dat nodig is; inventariseren welke mogelijkheden er zijn ouders te informeren over en te steunen bij de probleemgebieden die zij ervaren: houden aan/stellen van grenzen en luisteren/ gehoorzamen, angst/onzekerheid/faalangst, ontwikkeling/ gezondheid, om vervolgens op grond hiervan aanbevelingen te doen. werken aan een sociale norm dat het heel normaal en wenselijk is dat ouders een cursus volgen waarin de ontwikkeling en opvoeding van hun kind in een bepaalde leeftijdsfase centraal staat. Dat niet de norm is dat je alleen bij problemen een cursus gaat volgen. Voorzieningen: het regionaal aanbieden van bepaalde ondersteuning, indien er lokaal te weinig behoefte aan is; bij een aanbod voor kinderen ook aandacht hebben voor de rol en invloed van ouders op het gedrag van kinderen en deze invalshoek ook gebruiken; vaststellen welk basisaanbod er voor iedere ouder/verzorger op het gebied van opvoeden en opgroeien structureel aangeboden zou moeten worden, welk basisaanbod er moet zijn voor ouders/verzorgers en/of kinderen met gemeenschappelijke kenmerken of problematiek (bijvoorbeeld gescheiden ouders, kinderen met overgewicht). Veiligheid en geweld Veiligheid (leefbaarheid en sociale samenhang) is onderdeel van de Wet Maatschappelijke Opvang (WMO). In dit onderzoek worden cijfers gegeven over de subjectieve beleving van veiligheid. Deze cijfers kunnen gebruikt worden voor het WMO-beleid van gemeenten. Overdag wel eens onveilig voelen 11% s Avonds wel eens onveilig voelen 32% Slachtoffer misdrijf (in de 12 mnd voor het onderzoek) 25% Slachtoffer huiselijk geweld (ooit) 8% Slachtoffer huiselijk geweld (in de 12 mnd voor het 2% onderzoek) Kent het Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld 33% Eenderde van de volwassenen is op de hoogte van het bestaan van het Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld (ASHG).Van de volwassenen die ooit slachtoffer zijn geweest van huiselijk geweld kent 45% het ASHG. VEILIGHEID EN GEWELD aandacht voor preventie en aanpak van huiselijk geweld in de gehele keten van preventie, voorlichting, signalering, verwijzing, opvang, behandeling en herstel van maatschappelijke deelname. bespreekbaar maken van huiselijk geweld; preventie en voorlichting met betrekking tot huiselijk geweld (bijvoorbeeld beroepsgroepenvoorlichting); meer bekendheid geven aan het Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld. Mantelzorg Met de vergrijzing, de extramuralisering van de zorg en het tekort aan thuiszorg zal de vraag naar mantelzorg en de belasting van de mantelzorgers toenemen. Daarom is extra aandacht nodig voor de ondersteuning van mantelzorgers. De ondersteuning van mantelzorgers heeft een wettelijke basis gekregen in de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). Mantelzorg geven (in de 12 mnd voor het onderzoek) 10% Voelt zich (tamelijk) zwaar belast door mantelzorg* 17% * percentage van huidige mantelzorgers MANTELZORG aandacht voor ondersteuning van mantelzorgers (WMO), tijdig signaleren van overbelasting. Economische instrumenten: financiële impulsen voor het opzetten van steunpunten en netwerken. Rondkomen en schulden Schulden kunnen leiden tot minder verstandige keuzes op het gebied van gezondheid.volwassenen die moeite hebben met rondkomen, hebben vaker risicovolle schulden dan volwassenen die geen moeite hebben met rondkomen. Heeft moeite met rondkomen 24% enige moeite (18%) grote moeite (7%) Risicovolle schulden (totaal) 10% niet problematisch (5%) problematisch (2%) problematisch, hulp nodig (3%) Landelijk is in de periode 2003-2005 een toename te zien van het aantal huishoudens met schulden 6). 6) CBS/SCP. Armoedemonitor 2006.
RONDKOMEN EN SCHULDEN schuldhulpverlening waar relevant inbedden in zorgnetwerken (bijvoorbeeld OGGZ); aandacht voor het leren omgaan met geld door jongeren, om schulden op latere leeftijd te voorkomen; aandacht voor mensen met schulden om nog hogere schulden te voorkomen. Gezondheidsverschillen De resultaten van het Volwassenenonderzoek geven informatie over sociaal-economische en regionale gezondheidsverschillen. Sociaal-economische gezondheidsverschillen De Volksgezondheids Toekomstverkenning geeft aan dat er nog steeds grote verschillen bestaan in gezondheid en gezond gedrag tussen kansarm en kansrijk. Hierbij worden met name laagopgeleiden en allochtonen genoemd. Ook in het Volwassenenonderzoek is voor veel onderwerpen een ongunstiger gezondheid en leefstijl te zien bij volwassenen met een lage opleiding en/of een inkomen beneden modaal. Hoewel opleiding en inkomen sterk samenhangen, hebben deze in de meeste gevallen onafhankelijk van elkaar een relatie met gezondheid of leefstijl. Dit houdt in dat onder volwassenen met een gelijke opleiding ook een verschil in gezondheid en gezond gedrag is te zien tussen mensen met een inkomen beneden en boven modaal. Voor veel onderwerpen is ook een ongunstiger gezondheid en leefstijl te zien bij allochtonen van de eerste generatie. De resultaten voor allochtonen van de tweede generatie liggen voor veel onderwerpen dichter bij autochtonen dan bij allochtonen van de eerste generatie. Een kanttekening bij de resulaten over allochtonen is dat huidige methoden van gezondheidsonderzoek minder goed bruikbaar zijn onder allochtonen. Door verschillen in respons, taalproblemen, culturele verschillen in gezondheidsbeleving en interpretatie zijn de resultaten onder allochtonen niet goed vergelijkbaar met die onder autochtonen. De verschillen tussen allochtonen en autochtonen in dit Volwassenenonderzoek zullen over het algemeen een daadwerkelijk verschil weergeven, maar de grootte van het verschil moet voorzichtig worden geïnterpreteerd. Regionale gezondheidsverschillen In het Volwassenenonderzoek worden op veel gebieden verschillen tussen gemeenten gevonden in gezondheid en leefstijl. Over het algemeen is de psychosociale gezondheid, problemen bij de opvoeding en gevoelens van onveiligheid wat minder gunstig in stedelijke gebieden zoals Delft, Zoetermeer en Rijswijk. Op het gebied van lichamelijke gezondheid zijn de verschillen tussen gemeenten minder groot en op het gebied van leefgewoonten zijn de verschillen tussen gemeenten minder vaak gerelateerd aan de stedelijkheid. GEZONDHEIDSVERSCHILLEN Het bestaan van sociaal-economische en regionale gezondheidsverschillen biedt de mogelijkheid om preventieactiviteiten naast collectieve preventie meer te richten op risicogroepen. Het specifieke onderwerp, de doelgroep en de lokale gezondheidssituatie bepalen uiteindelijk de specifieke plaats (bijvoorbeeld een gemeente of een wijk) en de setting (bijvoorbeeld sportvereniging, horecagelegenheden of werk) van de preventieacitiviteiten. Colofon Andere factsheets in de reeks Volwassenenonderzoek 2005: 01 Onderzoeksopzet en achtergrondkenmerken 02 Lichamelijke gezondheid 03 Psychosociale gezondheid 04 Voeding, lichaamsbeweging en gewicht 05 Genotmiddelen 06 Opvoeding van kinderen 07 Veiligheid en geweld 08 Werk, rondkomen en schulden Meer informatie GGD Zuid-Holland West Sector Gezondheidsbevordering Epidemiologie Postbus 6080 2702 AB Zoetermeer Telefoon (079) 343 08 88 E-mail info@ggdzhw.nl Internet www.ggdzhw.nl maart 2007
In onderstaande tabel wordt aangegeven welke groepen met betrekking tot welke gezondheidsonderwerpen risicogedrag vertonen. RISICOGROEPEN* MET EEN MINDER GOEDE GEZONDHEID EN ONGUNSTIGE LEEFWIJZE EN LEEFOMSTANDIGHEDEN geslacht leeftijd opleiding inkom. 7) etniciteit 8) anders Lichamelijke gezondheid onder 30% de norm Beoordeelt eigen gezondheid 12% als matig/slecht Beoordeelt eigen manier van leven 4% als (zeer) ongezond Sterk belemmerd in dagelijkse 6% activiteiten door slechte gezondheid Licht/matig/ernstig psychisch 19% ongezond (zeer) Ernstig eenzaam 8% gescheiden weduw(e)(naar) Onvoldoende ontbijten 18% Onvoldoende groenteconsumptie 69% Onvoldoende fruitconsumptie 73% Onvoldoende lichaamsbeweging 39% Overgewicht 44% Roken 26% gescheiden ongehuwd Zwaar alcoholgebruik 18% ongehuwd Soms/vaak problemen bij de 28% kinderen 4-11 jr opvoeding 9) kinderen 12-17 jr Behoefte aan ondersteuning 32% gescheiden bij de opvoeding 10) kinderen 4-11 jr Voelt zich overdag wel eens 11% onveilig Voelt zich s avonds wel 32% eens onveilig Slachtoffer misdrijf (in de 25% 12 mnd voor het onderzoek) Slachtoffer huiselijk geweld (ooit) 8% gescheiden Moeite met rondkomen 24% Risicovolle schuld 10% moeite met rondkomen * in de tabel zijn alleen risicogroepen aangekruist indien er een statistisch significant verschil is na correctie voor de andere kenmerken. man vrouw 19-34 jr 35-49 jr 50-64 jr laag gem. hoog ben. modaal bov. modaal autochtoon all. 1 e gen. all. 2 e gen. 7) inkom. = inkomen, ben. modaal = beneden modaal, bov. modaal = boven modaal. 8) all. 1 e gen. = allochtoon van de eerste generatie, all. 2 e gen. = allochtoon van de tweede generatie. 9) Percentage van volwassenen met thuiswonende (pleeg)kinderen in de leeftijd t/m 25 jaar 10) Percentage van ouders die soms of vaak problemen hebben bij de opvoeding