Samenvatting Gevaarlijk Spel Orkestmusicus een riskant beroep Zo n 80% van de klassieke musici speelt tenminste een deel van zijn leven met pijn. Gemiddeld speelt tweederde met pijn. Musici wachten lang voor ze (medische) hulp zoeken voor hun pijnklachten. Stress, onder meer veroorzaakt door werkdruk, psychosociale belasting en (podium)angst, speelt een belangrijke rol (zo niet sleutelrol) bij het ontstaan en/of verergeren van de pijnklachten, zo heeft een uitgebreid literatuuronderzoek van Marc Stotijn uitgewezen. In de aanbevelingen in zijn rapport Gevaarlijk Spel stelt hij dat er veel meer aandacht moet komen voor preventie. Preventie zou een integraal onderdeel moeten worden van de muziekopleidingen, vanaf het prille begin. Conservatoriumstudenten hebben al een heel muzikaal verleden achter zich en hebben zich verkeerde gewoonten en houdingen aangeleerd, die op het conservatorium lastig meer te corrigeren zijn. Preventie voorkomt dat later in de muziekcarrière grote kosten voor musicus en werkgever ontstaan door met het vak gerelateerde aandoeningen. Volgens dr. Christine Zaza van het Canadese netwerk voor gezondheid en kunsten vormen instrumentale musici waarschijnlijk de minst onderkende en minst van zorg voorziene beroepsgroep met veel voorkomende aandoeningen van de bovenste extremiteiten als arm, nek en schouder die er bestaat. In haar veel aangehaalde onderzoek uit 1997 over bot- /spieraandoeningen bij musici schat zij dat tussen de 39% en 47% van de musici ernstige bot-/spieraandoeningen heeft die het gevolg zijn van de uitoefening van hun beroep. Als de lichtere gevallen ook worden meegerekend, dan komt Zaza zelfs op 89%. Pas de laatste 10 jaar is er meer aandacht voor deze problematiek gekomen bij onderzoekers en die recente aandacht betekent dat er nogal wat zaken matig onderzocht zijn. De meeste onderzoeken richten zich op muziekstudenten, niet het minst omdat die relatief makkelijk benaderbaar zijn. Uitvoerend artiest zijn is voor vele musici een roeping en een passie, maar daarvoor lijken ze ook de tol de betalen. Volgens een studie uit 1971 van A.Tucker zouden musici zo n 20% eerder sterven dan gemiddeld. Ander onderzoek heeft uitgewezen dat zo n 30% met chronische pijn speelt en dat in zijn algemeenheid musici twee tot vier keer vaker last hebben van pijn dan gemiddeld; vrouwen vaker dan mannen. Ook op het terrein van de psyche laten de hoge eisen van het vak hun sporen na. Depressie, leegheid en moeheid komen twee keer vaker voor dan bij de gemiddelde bevolking. Daarbij is opmerkelijk dat vooral mannen vaker last hebben van depressies dan vrouwelijk musici. Het onevenredig grote aantal medische klachten leidt ook tot een nogal buitensporig gebruik van medicijnen en andere middelen om (vooral) de psychische belasting te verlichten. Minstens een kwart van de musici gebruikt bètablokkers om de podiumangst te overwinnen. Meer dan de helft drinkt dagelijks c.q. meerdere keren per week alcohol. Het gebruik hangt nauw samen met het vóórkomen van klachten aan het bewegingsapparaat. 1
De problemen doen zich niet alleen bij oudere musici voor. Zo zou uit onderzoek bij Duitse Musikhochschule uit 2004 zijn gebleken dat ook al bij conservatoriumstudenten een kwart last heeft van aandoeningen die te maken hebben met het vak van uitvoerend artiest. Instrument Niet alle instrumenten zijn even gevaarlijk en het risico blijkt ook geslachtsafhankelijk. Zo zijn de contrabas en de harp de meest riskante instrumenten voor vrouwelijke muziekstudenten, op korte aftand gevolgd door trombone en trompet. Bij mannelijke studenten komt de harp niet eens voor - waarschijnlijk omdat er relatief weinig mannelijke harpisten zijn - en staan de trombone en trompet als risico-instrumenten nagenoeg onderaan. Voor mannelijke studenten is het gevaarlijkste instrument de gitaar, op forse afstand gevolgd door de viool, volgens deze studie van Danelle Cayea en Ralph Manchester uit 1998. Ook uit andere onderzoekingen blijkt dat de harp een gevaarlijker instrument is dan de anderen als het gaat om bot-/spieraandoeningen. Uit een onderzoek onder beroepsmusici van Susan Middlestadt en Martin Fishbein uit 1989 (zie grafiek) blijkt dat strijkers het meest gekweld worden door bot-/spieraandoeningen. Vrouwelijke strijkers blijken daarbij veel gevoeliger dan mannelijke. 'Koper' heeft het minst last van bot- /spieraandoeningen, maar scoort weer hoog bij andere aandoeningen. Over het geheel bekeken ontlopen de instrumentgroepen elkaar weinig, dat wil zeggen dat rond driekwart van de musici ernstige medische problemen kent/kende, zo blijkt uit dit onderzoek. Zoals gesteld heeft ook de psychische belasting die musici bij de uitvoering van hun beroep voelen grote gevolgen. Als het niet over instrumentgerelateerde aandoeningen gaat, dan is depressie voor musici het grote gezondheidsprobleem gevolgd door problemen met het gehoor, vóór bot-/spieraandoeningen en neurologische klachten, zo komt naar voren uit een onderzoek onder tien grotere Amerikaanse orkesten uit 2004. De psychosociale klachten worden veroorzaakt door de spagaat waarin een uitvoerend musicus zich bevindt. Uit allerlei onderzoek blijkt dat musici zeer gedreven zijn en hun vak hartstochtelijk zijn toegedaan, maar in hun werksituatie worden ze vaak in een strak stramien geperst. Die botsing tussen ambitie en motivatie aan de ene kant en anderzijds de ontevredenheid over de werkomgeving, mede veroorzaakt door de geringe eigen 'bewegingsruimte', veroorzaakt werkstress. De stress leidt niet alleen tot psychische klachten, maar kan ook de fysieke klachten versterken of zelfs veroorzaken. Bij het veroorzaken van werkstress speelt de dirigent een belangrijke rol. Uit internationaal onderzoek uit 1997 blijkt dat bot-/spieraandoeningen vaker veroorzaakt worden door spanningen die ontstaan door toedoen van incompetente en arrogante dirigenten, inadequate of slecht georganiseerde repetities en ongelijkwaardige lessenaardeling dan door de fysieke belasting van het spelen zelf. In de stress top-10 van dr. Ian James, gepresenteerd op een congres in York in 1997, staat de dirigent op 1 en 2, problemen met het eigen instrument op 3, slecht georganiseerde repetities op 6 en onvoldoende salaris op 10. 2
Gedrevenheid De gedrevenheid die musici kenmerkt lijkt ook (een deel van) de verklaring te zijn voor de opmerkelijke desinteresse die ze in het algemeen aan de dag leggen voor het probleem van de vakgerelateerde blessures. Musici denken vaak ook dat die fysieke en psychische problemen onlosmakelijk verbonden zijn met het musicus zijn. Een onderzoek onder muziek-, sport-, psychologie- en medische studenten wees uit dat de muziekstudenten het meest gemotiveerd waren, maar dat ze ook het meest last hadden van vakgerelateerde aandoeningen. Voorlichting over de resultaten van dit soort onderzoek is nauwelijks aan ze besteed als ze geen blessures hebben. Uit het eerder genoemde onderzoek bij tien Amerikaanse orkesten kwam ook naar voren dat musici met problemen de oplossing niet zoeken bij medisch specialisten maar gewoon bij de algemene eerstelijnszorg. Zo n uitkomst is overigens wel afhankelijk van het zorgsysteem in het land. Mogelijk dat die situatie in Nederland anders ligt. Het rapport stelt dat preventie een belangrijke rol kan spelen bij het terugdringen van het gevaarlijke spel. Er zal meer aandacht voor het probleem moeten komen in de hele muziekbranche en de aanpalende sectoren, inclusief de medische. Nu is er nog geen opleiding in het specialisme muziekgeneeskunde in Nederland. Die zou wel moeten worden aangeboden, aldus het rapport. Preventie zal ook in de hele opleiding een vaste plaats moeten krijgen: van de muziekschool tot en met het conservatorium. De preventie-inspanningen zullen daar ook het meest effectief zijn, niet alleen omdat jong goed geleerd oud goed gedaan is, maar ook omdat is gebleken dat orkestmusici niet bepaald dol zijn op het volgen van preventiecursussen. Er zal, gezien de ernst van de situatie, vervolgens ook in de beroepspraktijk veel meer aandacht moeten komen voor (en ook erkenning van) het probleem van vakgerelateerde aandoeningen. Er zal structureler en consistenter dan tot nu toe gebeurt moeten worden gewerkt aan de verbetering va de arbeidsomstandigheden en aan het onderzoek naar blessure-oorzaken. Daarbij zal ook specialistische hulp van buiten moeten worden ingeroepen zoals die van ergonomen en arbodeskundigen. In dit verband wijst het rapport op het Britse Handvest Gezond Orkest, waarin een aantal zaken is vastgelegd die er op gericht zijn het aantal werkgerelateerde aandoeningen, en de gevolgen daarvan, sterk terug te dringen. Dat zou onder meer kunnen door het treffen van maatregelen tegen geluidsbelasting door, bijvoorbeeld, zo iets simpels als roulatie en het gebruik van een decibelmeter, het verbeteren van stoelen en lessenaars, het instellen van een pauzeschema en dergelijke. Ook zouden musici geregeld medisch gekeurd moeten worden. De informatieverstrekking aan de musici laat nog ernstig te wensen over en het zou bevorderlijk voor de preventie zijn die te verbeteren, ook al blijkt dat musici in de praktijk niet erg hard lopen om preventiecursussen te volgen. Daarom ook pleit het rapport om er al in een zo vroeg mogelijk stadium in de opleiding aandacht aan te besteden. Die hele operatie zal moeten worden ingebed in een beter overleg tussen musici, orkestleiding en gespecialiseerde zorg. Dat is voor verbetering vatbaar. 3
Cultuuromslag Dat alles zal niet zonder meer gebeuren, omdat, zoals hiervoor geschetst, het probleem jarenlang wat onder het tapijt is geschoven. Dat geldt ook musici die vaak te lang met pijn blijven doorspelen. Er zal, stelt Gevaarlijk Spel, een cultuuromslag moeten plaatsvinden alvorens de koe daadwerkelijk en effectief bij de horens gevat kan worden. De voedingsbodem voor die cultuuromslag is gedegen voorlichting voor alle partijen. Een deel van dat voorlichtingsoffensief bestaat uit het (beter) beschikbaar maken van informatie. Het rapport bevat een schat aan gegevens over werkgerelateerde aandoeningen. Een kennisbank waarin deze informatie toegankelijk wordt gemaakt zou een eerste stap in de goede richting naar betere voorlichting over gevaarlijk spel zijn, aldus het rapport. Samenvatting door Arno Schrauwers. ~~~~~~~~~~~~~~ Top-10 stressfactoren musici (dr. Ian James, York 1997) 1. Dirigenten die het zelfvertrouwen van musici ondermijnen 2. slechte dirigenten 3. problemen met het eigen instrument 4. een solo spelen 5. onleesbare partijen 6. slecht georganiseerde repetities 7. niet capabele collega aan de lessenaar 8. medische problemen gerelateerd aan het werk 9. een fout maken tijdens een concert 10. onvoldoende salaris 4
Problemen bij instrumentgroepen De grafiek geeft de resultaten van ernstige medische problemen bij musici; per instrumentgroep en geslacht. 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Algemeen Strijkers Hout Koper Andere Manlijk Vrouwlijk Bot-/spieraandoeningen Overige aandoeningen Totaal Andere: Toetsinstrumenten, harp, pauken en slagwerk. Uit: Prevalence of severe musculoskeletal problems among male and female symphony orchestra string players. Susan E. Middlestadt, Martin Fishbein, Med Probl Perform Art, March 1989 (ICSOM Survey) 5