Concurreren met ICT-Competenties Kennis en Innovatie voor De Digitale Delta April 2000 Concurreren met ICT-Competenties 1
De revolutionaire ontwikkeling van de Informatie- en Communicatietechnologie (ICT) heeft verstrekkende gevolgen voor economie en samenleving. De ambitie van het Kabinet is om voor Nederland een positie te verzekeren in de kopgroep van landen die zijn voorbereid op de komende informatiemaatschappij. Diverse landen staan echter klaar om ons voorbij te streven. Zo blijkt uit de recente internationale benchmark studie The Competitiveness of Europe s ICT Markets dat Europa wat betreft de Informatie en Communicatietechnologie verder achterop is geraakt bij de Verenigde Staten. Nederland behoort binnen Europa tot de betere middenmoot. Tijdens de Europese Raad in Lissabon, 23-24 maart 2000, hebben deze noties een belangrijke rol gespeeld voor het nieuwe strategische doel dat de Europese Unie zich stelt om de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie in de wereld te worden. De Raad heeft een duidelijk signaal gegeven dat de lidstaten overtuigt van de urgentie de uitdaging aangaan die de kennis- en informatiemaatschappij vormt. Versnelling van kennisopbouw, -toepassing en innovatie met ICT is daarvoor essentieel. Daarom wil het kabinet hieraan een extra impuls geven. In de Kabinetsnota De Digitale Delta is al eerder aangegeven dat Nederland om zijn ambities te verwezenlijken moet beschikken over een excellente ICT-basis. In die nota zijn vijf pijlers geïdentificeerd die alle bijdragen aan het creëren van een goede uitgangspositie voor Nederland. De tweede pijler handelt over Kennis en Innovatie op het gebied van ICT. Met het hierbij gepresenteerde plan Concurreren met ICT- Competenties werkt het kabinet de ambities van deze belangrijke pijler in concrete acties uit. Het plan is tevens het vervolg op het sinds 1996 lopende Software Actie Plan dat wordt afgesloten en waarvan een evaluatie separaat is bijgevoegd. Hoewel er de afgelopen jaren veel in gang is gezet op het vlak van kennis en innovatie met ICT, is van een geruststellende situatie geen sprake. We lopen tegen meerdere problemen op. Te weinig bedrijven houden zich in voldoende mate met ICT vernieuwing bezig. Voorts blijkt de kennisinfrastructuur als het gaat om ICT-onderzoek onvoldoende strategisch gepositioneerd, laat de interactie van die kennisinfrastructuur met het bedrijfsleven te wensen over en verloopt mede als gevolg daarvan de innovatieve toepassing van kennis te traag. Tot slot zijn er te weinig ICT-deskundigen hetgeen onze concurrentiekracht bedreigt. Om deze situatie te doorbreken en tot een versnelling te komen behelst het actieplan het stimuleren van projecten waar clusters van ICTbedrijven, hoogwaardige gebruikers en kennisinstituten baanbrekende toepassingen van ICT realiseren. Daarnaast beoogt het een impuls voor strategische kennisopbouw en overdracht, alsmede de uitvoering van projecten gericht op een goed werkende ICTarbeidsmarkt. ICT wordt gekenmerkt door een ongekende dynamiek. Het kabinet zal daarom voortdurend in dialoog met marktpartijen en kennisinstellingen bezien waar bijstellingen Concurreren met ICT-Competenties 2
in het actieplan nodig zijn. Ook de daadwerkelijke uitvoering van acties vergt nauwe samenwerking met die partijen. Voor het plan zet het Kabinet extra middelen in. Deze worden in de begroting voor het jaar 2001 en daarop volgende jaren opgenomen. A. Jorritsma-Lebbink Minister van Economische Zaken Drs. L.M.L.H.A. Hermans Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Concurreren met ICT-Competenties 3
Concurreren met ICT-Competenties Kennis en Innovatie voor De Digitale Delta SAMENVATTING 1 INLEIDING... 12 2 ICT EN NEDERLAND: FOTO EN TOEKOMSTBLIK... 14 2.1 INLEIDING... 14 2.2 OVERHEIDSBELEID ICT KENNIS EN INNOVATIE... 14 2.3 ECONOMISCHE ONTWIKKELINGEN... 16 2.4 HET LANDSCHAP: STERKTES EN ZWAKTES... 19 2.5 EXPLOSIE VAN TOEPASSINGSMOGELIJKHEDEN... 22 2.6 DE FOTO SAMENGEVAT... 24 3 DRAAGVLAK EN DOORBRAAK IN KENNIS EN INNOVATIE... 26 3.1 INLEIDING... 26 3.2 CONCURREREN MET ICT-COMPETENTIES... 26 3.3 MARKTPARTIJEN, OVERHEID EN KENNISINSTELLINGEN... 27 3.4 ACTIELIJNEN... 29 4 ICT-CLUSTERS: INNOVATIE... 30 4.1 INLEIDING... 30 4.2 SITUATIE EN KNELPUNTEN... 30 4.3 AANPAK: VERSNELLING MET ICT-DOORBRAAKPROJECTEN... 36 4.4 FLANKERENDE ACTIVITEITEN... 39 4.5 ACTIELIJST... 40 5 KENNIS & TECHNOLOGIE... 41 5.1 INLEIDING EN AMBITIES... 41 5.2 SITUATIE EN KNELPUNTEN KENNISPOSITIE... 41 5.3 AANPAK: MET BEDRIJVEN VERSTERKEN WAT AL STERK IS... 46 5.4 AANPAK: SLAGKRACHT IN HET KENNISBOUWWERK... 48 5.5 TASKFORCE ICT-KENNIS... 51 Concurreren met ICT-Competenties 4
5.6 ACTIELIJST... 52 6 VOLDOENDE KENNISDRAGERS EN EEN OPTIMALE INZET... 53 6.1 INLEIDING EN AMBITIES... 53 6.2 SITUATIE EN KNELPUNTEN... 53 6.3 AANPAK: VOLDOENDE KENNISDRAGERS EN OPTIMALE INZET... 56 6.4 ACTIELIJST... 58 BIJLAGE 1: ACTIES EN PLANNING CONCURREREN MET ICT-COMPETENTIES.. 59 BIJLAGE 2: LIJST VAN AFKORTINGEN... 61 Concurreren met ICT-Competenties 5
SAMENVATTING Ambitie en werkwijze De Digitale Delta schetst de ambitie van het kabinet om de mogelijkheden van Informatie- en Communicatietechnologie (ICT) te benutten voor vergroting van welvaart en welzijn. Daarvoor moet Nederland beschikken over een excellente ICT-basis. In de Digitale Delta is Kennis en Innovatie als een van de pijlers voor die basis benoemd. De ambities die in De Digitale Delta werden neergelegd zijn hoog. De nota ziet de volgende rollen van de overheid waar het gaat om Kennis en Innovatie: het bevorderen van sterke ICT-clusters het ontwikkelen van (technologische) kennis het bevorderen van voldoende kennisdragers Een robuuste pijler ICT kennis en innovatie is in Nederland nog niet bereikt zo blijkt uit studies en verkenningen. De afgelopen periode is wel veel in gang gezet. Daar moet nu een vervolgslag aan gegeven worden. De basis voor ICT vernieuwing is immers nog smal en ontbeert diepgang. In het hier voorliggende actieplan geeft het kabinet daarom aan hoe de komende vier jaar samen met marktpartijen en kennisinstellingen de pijler Kennis en Innovatie wordt versterkt. Versterking van ICT-competenties en innovatieve toepassingen staan daarin centraal. Het kabinet heeft daarbij het volgende voor ogen: Nederland versterkt de komende jaren zijn positie in de ICT-top 10. Nederland is voor het bedrijfsleven een interessante test-site voor ICT-ontwikkeling en toepassing. Daarvoor biedt Nederland een hoogwaardige, strategisch gepositioneerde kennisomgeving met geavanceerde R&D-communicatienetwerken. Voorts beschikt ons land over een uitdagende applicatie-omgeving met veeleisende toepassers en zijn we een aantrekkelijke vestigingsplaats voor een sterk ICT-cluster waarmee toepassende bedrijven uitstekend samenwerken. Nederland zorgt er voor dat er voldoende ICT-deskundigen inzetbaar zijn maar wil die capaciteit ook zo efficiënt mogelijk inzetten. Marktpartijen en kennisinstellingen zijn zelf verantwoordelijk voor het scheppen en benutten van mogelijkheden en de keuzes die daarvoor gemaakt moeten worden. Omdat ICT diep ingrijpt in onze maatschappij en economie heeft de overheid een bijzondere verantwoordelijkheid voor een goede basis waarop andere partijen kunnen voortbouwen. Ook heeft de overheid de taak ontwikkelingen aan te jagen en vernieuwing te versnellen. ICT wordt gekenmerkt door een enorme dynamiek. De overheid zal daarom voortdurend in dialoog met marktpartijen en kennisinstellingen bezien waar bijstellingen in dit actieplan nodig zijn. Ook de uitwerking en uitvoering van acties vergt nauwe samenwerking met die partijen. Concurreren met ICT-Competenties 6
De foto: ICT in Nederland Vanuit verschillende beleidskaders is gewerkt aan de positie van Nederland op het gebied van kennis en innovatie met ICT. Het Software Actieplan 2000 1 zette de schijnwerper op software: bij het bedrijfsleven was weinig oog voor R&D en een zelfscheppende software-industrie ontbrak vrijwel. Daarom is de toegankelijkheid van de Wet Bevordering Speur- en Ontwikkelingswerk (WBSO) voor software verbeterd en wordt met Twinning het klimaat voor ICT-starters aangepakt. Om het tekort op de arbeidsmarkt te keren is de taskforce Werken aan ICT ingesteld en wordt nu door bedrijven en instellingen gewerkt aan invulling van de daar geformuleerde ambities. Vanuit o.m. ICES-KIS zijn kennisimpulsen gerealiseerd met High Performance Computing (HPCN), het Wetenschap en Technologie Centrum Watergraafsmeer, het Telematica Instituut en GigaPort. Voor het informatica onderzoek is een nationale agenda opgesteld die aanleiding heeft gegeven tot een aantal stimuleringsacties. De vraag is hoe het landschap er nu uitziet en of we met deze initiatieven kunnen volstaan. De komende vier jaar staat ons immers een explosie van toepassing van Informatie- en Communicatietechnologie te wachten. De internationale concurrentie gaat zich de komende jaren afspelen op het raakvlak van ICT-ontwikkeling en toepassing. De netwerk economie neemt steeds meer in belang toe. De vraag is of onze kennisbasis klaar is en we nu de vruchten kunnen plukken van de economisch technologische golf die ICT is. Nederland is sterk in de basis van de ICT: de halfgeleider technologie en -apparatuur. Hierin is een technologierace gaande met krachtige concurrenten. Dankzij internationale R&D-vestigingen heeft Nederland eveneens een goede positie in (tele)communicatie. De software dienstverlening is sterk ontwikkeld maar het kan opgebouwde kennis beter uitbuiten. Daarnaast is de applicatieontwikkeling en -beheer, ook bij toepassende bedrijven, nog weinig efficiënt. Dit draagt bij aan tekorten op de arbeidsmarkt. De investeringen in ICT zijn flink toegenomen. Hoewel boven het Europese gemiddelde zijn we internationaal nog geen uitschieter. Zorgelijk is de smalle basis van de investeringen die zich concentreren bij een beperkt aantal sectoren zoals de financiële dienstverlening en de ICT-sector zelf. Veel andere sectoren blijven ver achter. De bestedingen zijn voorts beperkt in diepgang en reikwijdte. Echte vernieuwingen die een concurrentievoorsprong opleveren zijn schaars. Tot slot is de complexiteit van systemen steeds moeilijker beheersbaar: het grootste deel van de IT bestedingen gaat op aan onderhoud. De Nederlandse ICT-kennisinfrastructuur is sterk in theoretisch informatica onderzoek en deelgebieden van microelectronica- en telecommunicatie onderzoek. Er zijn enkele 1 Software Actieplan 2000, ministerie van EZ en ministerie van OcenW, 1997 Concurreren met ICT-Competenties 7
vooraanstaande instituten. Volume en wendbaarheid van onderzoek van met name het informatica onderzoek is evenwel achtergebleven bij de groei van het technologiegebied en het economisch belang. Het aantal informatica studenten stijgt weer, maar het aantal informatica onderzoekers is ontoereikend. Zwak is nog steeds de interactie en afstemming tussen kennisinfrastructuur en bedrijven en binnen de kennisinfrastructuur zelf. Dit blijkt uit diverse studies, rapporten en constateringen van betrokkenen zelf. Door deze problemen lopen we op termijn een groot risico de internationale aansluiting te verliezen. Hoewel de Nationale Onderzoeksagenda Informatica van NWO een aanzet tot verbetering gaf is er te weinig experimenteel onderzoek en strategische programmering. De expanderende ICT-sector en innovatieve toepassende bedrijven hebben nog geen adequate inbedding in de kennisinfrastructuur. Beleidsportfolio en aanpak Uit de foto blijkt dat er geen sprake is van een uitgebalanceerde en geruststellende situatie. Nederland staat nu op een zevende plaats van de ranglijst van landen die voorbereid zijn op de informatiemaatschappij. Die positie is echter kwetsbaar en geen gegeven voor de toekomst. Versterking is nodig voor meer robuustheid. Dat vergt een grote inspanning. De komende jaren kan op de al gelegde basis voor o.m. bedrijfsdynamiek en innovatie worden voortgebouwd. Hier ligt een belangrijke verantwoordelijkheid voor de bedrijven. De beleidsportfolio van de overheid behoeft evenwel ook aandacht. Daarbij is vertrouwen op slechts enkel spoor riskant en ontoereikend om de uitdagingen aan te pakken die hiervoor zijn geschetst. Een inspanning is daarom nodig op meerdere sporen. Daarmee wordt een basis gelegd die deels op korte en deels op middellange termijn effect kan sorteren. Deze nationale ICT-agenda (zie ook fig. 1) bestaat uit drie samenhangende sporen sterke ICT-clusters, kennis & technologie, en voldoende kennisdragers en efficiënte inzet : 1. ICT-clusters: Er zullen veel meer echt innovatieve toepassingen in Nederland moeten ontstaan die zich snel verspreiden in de economie. Het kabinet wil substantiële doorbraken in innovatieve toepassing stimuleren. Hechte samenwerking tussen het ICT-bedrijfsleven, veeleisende klanten en kennisinstellingen in hoogwaardige toepassingsgebieden maakt versnelde vernieuwingen mogelijk en versterkt concurrentieposities. Het kabinet nodigt deze partijen uit om consortia te vormen en innovatieve ICT-doorbraakprojecten in belangrijke toepassingsgebieden op te zetten. Ook reeds opgebouwde kennis wordt in deze projecten gebundeld en aangevuld waardoor ze beter naar de markt doorstroomt. Om deze projecten op gang te krijgen is de overheid bereid tot stimulering. Hiervoor zal gebruik worden Concurreren met ICT-Competenties 8
gemaakt van bestaande instrumenten en omgevingen zoals BTS, TOK, KREDO, GigaPort, Telematica Instituut, e.d.. De projecten bevatten visie-ontwikkeling, geavanceerde pilots en uitstraling van resultaten. Ook de overheid zelf kan als launching customer het initiatief nemen voor innovatieve toepassing van ICT. Flankerend aan bovenstaande wordt verder gewerkt aan bedrijfsdynamiek door aansluiting van Twinning bij internationale markten, stimuleren van ICTondernemerschap en experimenten met kennisbeschermings- en exploitatiemodellen. 2. Kennis & Technologie In delen van het ICT kennispalet hebben bedrijven en kennisinstellingen een goede positie waarop verder gebouwd kan worden. Versterking is gewenst. De hoofdlijnen hiervoor in dit actieplan zijn: Publiek/private versterking: In de halfgeleidertechnologie ondersteunt het kabinet nieuwe Europese (Eureka-) projecten die technologie doorbraken teweeg zullen brengen. Met bedrijven en kennisinstellingen wordt bezien hoe verdere publiek/private versterking van onderzoek bijvoorbeeld via het ICES kader in groeigebieden als embedded software en draadloze communicatie kan worden bereikt. Volume en dynamiek in kennisinfrastructuur: Het publieke lange termijn ICTonderzoek is primair de verantwoordelijkheid van kennisinstellingen en NWO. Van hen wordt naast aandacht voor fundamentele vraagstellingen een dynamische interactie met de relevante bedrijfsomgeving gevraagd. NWO actualiseert in overleg met het bedrijfsleven de nationale agenda voor informatica onderzoek. Door de minister van OcenW, door NWO, KNAW en VSNU wordt de zogenaamde Vernieuwingsimpuls ingezet. Deze impuls is vooralsnog generiek en gericht op jong wetenschappelijk talent, óók op het gebied van ICT. De ministers van EZ en OCW bezien verder met voornoemde partijen hoe meer volume van ICT-onderzoek, met name op gebied van concurrent research, experimenteel ICT onderzoek en innovatieve toepassing gerealiseerd kan worden. Programma voorstellen op het gebied van ICT worden mede uitgevoerd in het kader van de Innovatiegerichte Onderzoeksprogramma s. Interactie en overdracht: samenwerking en interactie tussen kennisinstellingen en bedrijfsleven wordt vergroot. De kennismarkt dient beter ontsloten te worden. Een taskforce ICT Kennis wordt ingesteld om invullingen te geven o.a. middels de organisatie van een eerste editie van het Nationaal ICT-Kenniscongres en -beurs. 3. Kennisdragers: Zonder voldoende kennisdragers, deskundig personeel, lopen de mogelijkheden voor kennisopbouw en versnelde en brede toepassing van ICT vast. De taskforce Werken aan ICT heeft ambities geformuleerd die op korte en langere termijn aan deze problematiek tegemoet komen. In een separate kabinetsreactie zal op het vervolg worden ingegaan. Concurreren met ICT-Competenties 9
Werken aan meer kennisdragers alleen is niet genoeg. De toenemende complexiteit van ICT vormt een steeds groter probleem door het beslag op de beschikbare capaciteit (menskracht) en de rem die ontstaat op implementatie van toepassingen. Daarom is vergroting van efficiency en effectiviteit nodig van ontwikkeling, beheer en onderhoud van ICT toepassingen. Dit is primair de verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven. Voor een aanpak zijn bouwstenen aanwezig maar samenhang en substantie ontbreekt. EZ is bereid een gebundeld initiatief van marktpartijen dat hieraan tegemoet komt, te ondersteunen. Het kan dan gaan om o.a. instrumentontwikkeling voor toepassende bedrijven, uitwisseling van best practises en opbouw van expertise. Hieronder is een schematisch overzicht gegeven van de voorgenomen nationale agenda ICT Kennis en Innovatie en de samenhang daarin. Voorts is een tabel gegeven met een overzicht van alle daarbinnen voorziene acties. Voor de planning wordt verwezen naar bijlage 1. Lange Termijn Kennis en Technologie Publiek/privaat Volume en Dynamiek Interactie en overdracht Clusters ICT-doorbraakprojecten Bedrijfsdynamiek Korte Termijn Kennisdragers Toestroom menskracht Efficiënte inzet Pre-concurrentieel Markt Figuur: Nationale Agenda ICT Kennis en Innovatie Concurreren met ICT-Competenties 10
Kennis en Technologie Bouwsteen Aanpak Hoofdacties Flankerend Clusters ICT-doorbraakprojectedoorbraakprojecten > Stimuleren innovatieve ICT- > Stimulering technostarters* > Evaluatie Twinning Bedrijfsdynamiek Publiek/private investeringen Volume en dynamiek Interactie en overdracht Kennisdragers Toestroom Menskracht Efficiënte inzet > Overheid als innovatieve toepasser op bepaalde terreinen > Start-conferentie actieplan > Publiek/private impuls Systems on Silicon, Embedded Software, (wireless) Telecom; verdere thema voorstellen ICT voor ICES/KIS III > Uitvoering ICT voorstellen mede in kader IOP > Strategische plannen kennisinstellingen >Actualisering NOAG-I > Taskforce ICT Kennis > ICT Kenniscongres en beurs > Kabinetsreactie werken aan ICT > Marktwerking Deregulering en Wetgevingskwaliteit* > Afstemming beleid regionale ICT clusters > Verantwoording kennisinfrastructuur over strategisch beleid*. > Scan toepasbaarheid ICT kennis door TNO > Scouting 2 > Pilot activering kennisbeschermings- en activeringsbeleid. > ICT Verkenning AWT > Vernieuwingsimpuls voor jong talent*. > Marktinitiatief Efficiency en Kwaliteit Tabel: Acties ICT Kennis en Innovatie *Acties ingebed in algemene kaders zoals Wetenschapsbudget 2000 en Industriebrief. Concurreren met ICT-Competenties 11
1 INLEIDING Medio 1999 verscheen de nota De Digitale Delta. Deze nota identificeert 5 pijlers die alle bijdragen aan het creëren van een optimale uitgangspositie voor Nederland op weg naar de informatiemaatschappij. De tweede pijler omvat kennis en innovatie op het gebied van Informatie- en Communicatietechnologie (ICT). Met het onderhavige actieplan geeft het kabinet uitwerking en concretisering aan deze belangrijke pijler. In dit actieplan wordt de aanpak voor de komende vier jaar geschetst. Deze uitwerking is des te meer nodig omdat er een enorme versnelling in de ontwikkeling en mogelijkheden van ICT is ontstaan. Een toevloed van toepassingen komt op ons af. Deze willen we ook daadwerkelijk benutten zodat Nederland haar positie in de wereld ranglijst van landen die zijn voorbereid op de informatiemaatschappij 2 versterkt. Diepte-investeringen in ICTkennis en innovatie leggen de basis die noodzakelijk is om op middellange termijn dit doel te bereiken. Ook de voorgenomen opvolging van het Software Actieplan 1996-2000 (SWAP 2000) is in dit bredere, nieuwe actieplan geïncorporeerd. SWAP 2000 spitste zich toe op software. Inmiddels is er veel veranderd. Door digitalisering en convergentie van technologie vervagen de grenzen tussen software, hardware en (tele-)communicatie. Voorts is door de doorbraak van netwerken en internet ICT allesdoordringend geworden. Het accent van ontwikkelingen verlegt zich steeds meer naar toepassingmogelijkheden en -gebieden. Het gaat tegenwoordig niet meer om alleen software, maar om ICT-competenties in brede zin. In het actieplan staat daarom versterking van ICT-competenties centraal alsmede de innovatieve toepassingen die daarmee te realiseren zijn. Het betreft hier het raakvlak van ICT en toepassingsgebieden. De overheid maakt geen keuzes voor gebieden. Dat is een verantwoordelijkheid van de marktpartijen zelf en andere organisaties die in dit veld actief zijn zoals kennisinstituten. Wel is de overheid verantwoordelijk voor structurele randvoorwaarden om daarmee een gunstige basis te creëren en voor stimulering van technologische ontwikkelingen en innovatieve toepassingen daar waar deze niet voldoende van de grond komen. ICT is immer een enabling technology die de organisatie van de economie fors doet veranderen en ingrijpende maatschappelijke consequenties heeft. De overheid heeft daarin een katalyserende taak. Het actieplan is een gezamenlijk initiatief van de minister van Economische Zaken en de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Bij het opstellen van het plan zijn 2 Momenteel bekleedt Nederland daar de 7 e plaats achter landen als VS, en Zweden en Finland. 1999 Information Society Index, IDC, april 1999 Concurreren met ICT-Competenties 12
vele partijen betrokken geweest. Naast kwantitatief onderzoek zijn er gesprekken gevoerd met sleutelpersonen uit zowel het ICT-bedrijfsleven, ICT-gebruikerszijde als de ICTkennisinfrastructuur. Beelden en visies blijken sterk overeen te komen en geven mede daarom een belangrijke sturing aan dit actieplan. In het plan worden ambities, uitwerkingen en acties gegeven. De vorderingen zullen worden opgenomen in de periodieke voortgangsrapportages over De Digitale Delta. Ook zal de Nederlandse positie op het vlak van ICT kennis en innovatie net als de andere pijlers van de Digitale Delta deel uitmaken van de aangekondigde ICT-toets. In hoofdstuk 2 wordt inzicht gegeven in de huidige stand van zaken en worden toekomstige trends in de ontwikkeling en toepassing van ICT belicht. Hoofdstuk 3 geeft een precisering van het ambitie niveau van het actieplan en de rolverdeling tussen marktpartijen en overheid. De laatste drie hoofdstukken geven vervolgens voor de drie hoofdlijnen ICT-clusters, Kennis & Technologie en Kennisdragers de concrete doelstellingen en acties. Concurreren met ICT-Competenties 13
2 ICT EN NEDERLAND: FOTO EN TOEKOMSTBLIK 2.1 Inleiding De ontwikkelingen in ICT verlopen stormachtig. De cijfers over de afgelopen jaren laten dat zien. Voorspellingen voor de toekomst lopen uiteen maar hebben één ding gemeen: het einde van deze (r)evolutie is nog lang niet in zicht. In dit hoofdstuk wordt teruggekeken op het gevoerde overheidsbeleid en een foto gegeven van de situatie in Nederland, waar mogelijk internationaal vergeleken. Dit wordt gedaan aan de hand van kwantitatieve gegevens en een kwalitatief beeld. Daarna kijken we vooruit naar toekomstige toepassingen en de technologie die dat mogelijk maakt. 2.2 Overheidsbeleid ICT Kennis en Innovatie In de nota De Digitale Delta zijn de ambities van dit kabinet voor de pijler Kennis en Innovatie toegelicht en passeerden lopende initiatieven de revue. Het gaat daarbij onder meer om inzet van ICES-KIS middelen voor GigaPort en het Wetenschap en Technologie Centrum Watergraafsmeer, verbetering van het klimaat voor ICT-starters met Twinning en de inspanningen rond ICT in het onderwijs. Aangekondigd werd voorts dat het effect van het Software Actieplan 1996-2000 (SWAP 2000) zou worden bezien om maatregelen in samenhang met deze recente initiatieven af te stemmen op de nieuwe ontwikkelingen. 2.2.1 SWAP 2000 In het rapport Enabling the Information Society 3 werd begin 1997 de vinger gelegd op de zwakke positie van Europa en Nederland op het gebied van ICT. Ten opzichte van de VS bleef Europa op bijna alle ICT-gebieden in de middenmoot steken. Door de sterke positie in integrated circuits (ic s) was de situatie in Nederland beter dan gemiddeld. Voor software gold dit beslist niet en kampte Nederland, net als heel Europa, met een steeds grotere achterstand op de Verenigde Staten. Met het agenderende Software actieplan 1996-2000 was toen al gestart om vanuit diverse beleidskaders te werken aan versterking van onze positie. De Nederlandse software dienstverlening had nog weinig oog voor R&D en export en een zelfscheppende software industrie ontbrak vrijwel. Hoofddoel van het SWAP 2000 was daarom het versterken van 3 Enabling the Information Society, Booz Allen & Hamilton in opdracht van het ministerie van EZ, 1997 Concurreren met ICT-Competenties 14
software competenties. Een overzicht van acties is opgenomen in een aparte bijlage. Hieronder volgen enkele hoofdpunten. In vervolg op de OCV-Verkenningscommissie Informatica is een Nationale Onderzoek Agenda Informatica (NOAG-i) opgesteld. Daarmee is een begin gemaakt met versterking van strategisch informatica onderzoek in Nederland. Om de bedrijf R&D te stimuleren is de Wet Bevordering Speur en Ontwikkelingswerk (WBSO) toegankelijker gemaakt voor software. Het aandeel van software in de WBSO steeg daardoor van minder dan 10% in 1996 naar 23 % in 1998. In het HAVO/VWO is het keuzevak informatica geïntroduceerd en de omscholing van docenten gefaciliteerd. De instroom van studenten Informatica in het WO en HBO is weer toegenomen. Omdat desondanks de tekorten op de arbeidsmarkt verder oplopen heeft het kabinet de Taskforce Werken aan ICT ingesteld. De taskforce presenteerde in 1999 projectvoorstellen die door bedrijven en opleidingsinstellingen begin 2000 nader worden uitgewerkt. Een ambitieus project was het Twinning initiatief. Met de realisatie daarvan eind 1998 is een impuls gegeven aan een innovatief starterklimaat en de creatie van een zelfscheppende software industrie. Twinning B.V. richt zich op snelgroeiende ICTstarters en biedt huisvesting, risicokapitaal, coaching en een internationaal contacten netwerk. Een doorbraak in het ICT starterklimaat is tot stand gekomen en het vliegwiel draait. Daarom zal eerder dan voorzien al in 2000 een tussentijdse evaluatie volgen. 2.2.2 De oogst is niet binnen De effecten van sommige acties uit SWAP en andere beleidskaders zijn zichtbaar. Andere initiatieven kunnen pas op middellange termijn effect sorteren. De ambitie van SWAP destijds was vooral de agendering van het belang van ICT in het algemeen en software in het bijzonder. Op deze manier heeft het ook zeer goed gewerkt. Wat in gang werd gezet is evenwel niet toereikend om de ambities voor de pijler Kennis en Innovatie van De Digitale Delta te realiseren. Daarom is uitbouw en verdieping noodzakelijk. Op het eerste gezicht lijkt Nederland op de goede weg. Bij bedrijven en kennisinstellingen is veel in beweging. Ook lagen de afgelopen jaren de ICT-uitgaven in Nederland boven het Europese gemiddelde. Dit soort indicaties zijn echter maar weinig geruststellend. De recente update 4 van het eerder genoemde rapport Enabling the Information Society laat zien dat de achterstand van Europa op de VS groter is geworden 4 The Competitiveness of Europe s ICT Markets, Booz Allen & Hamilton in opdracht van het ministerie van EZ, februari 2000 Concurreren met ICT-Competenties 15
waarbij Nederland zich kwalificeert als betere middenmoot. Technologie en markt ontwikkelen zich steeds sneller waardoor het ICT-landschap voortdurend wijzigt. Bereikte resultaten moeten in dit perspectief worden bezien. Hierna worden daarom de huidige situatie in Nederland en toekomstige ontwikkelingen belicht. 2.3 Economische ontwikkelingen 2.3.1 Aanbod ICT: productie en diensten Een sterk ICT-aanbodcluster is een belangrijke motor voor economische groei in Nederland. Het bestaat uit een veelheid aan bedrijven in o.a. halfgeleiders, elektronica, hardware, (tele)communicatie apparatuur, software, IT- en Communicatie diensten en (internet) serviceproviders. Dit cluster raakt steeds verder verweven met content zoals multimedia, amusement en elektronische uitgeverij. De hieronder gegeven cijfers zijn evenwel exclusief dit content deel. Uit een OECD vergelijking blijkt dat Nederland naar internationale maatstaven een relatief grote ICT-bedrijfstak heeft (zie tabel 1). ICT was in 1996 in productiewaarde in Nederland al 20% groter dan landbouw en visserij en evenaarde de chemische industrie. Tabel 1: Toegevoegde waarde in ICT-industrie als percentage van BNP, 1980-97 (of laatst beschikbare jaar) 1980 1990 1997 VS 3,8 4,1 4,4 (1996) Finland 3,9 3,9 3,9 (1996) Duitsland 4,6 4,9 3,8 (1996) Nederland 3,8 3,8 3,8 (1995) Frankrijk 3,2 3,6 3,5 Australië 2,7 2,9 3,3 Nieuw-Zeeland 3,3 3,3 3,3 (1995) Portugal 3,1 3,1 3,1 (1993) Zweden 3,0 3,0 3,0 (1994) Canada 2,9 2,9 2,9 (1993) Bron: Information Technology Outlook 2000, OECD, december 1999. De afgelopen jaren heeft Nederland een aanmerkelijke groei in de ICT-productie en - dienstverlening laten zien. Recente cijfers 5 wijzen uit dat het ICT-cluster in de periode 1995-1998 haar aandeel in het BNP verhoogde van 3,8 % tot 4,5%. De Nederlandse ICT 5 ICT Markt in Nederland 1995 1998, CBS, 1999 Concurreren met ICT-Competenties 16
sector draagt sterk bij aan de groei van het BBP. Deze bijdrage was in de periode 1996-1998 ruim 17% 6. De verwachting is dat de sector in 2000 en 2001 zelfs 25% van de BBPgroei voor zijn rekening zal nemen. Dat de kracht van dit aanbodcluster internationaal beperkt is blijkt evenwel uit onze handelsbalans. Die balans is voor ICT-goederen en -diensten tezamen negatief. Het tekort voor ICT-goederen nam toe tot f 2,8 mrd in 1998 ondanks de forse export van componenten. Voor de ICT-diensten is er een handelsoverschot dat in de periode 1996-1998 is gegroeid van F 42 mln naar bijna f 1 mrd. Pakketsoftware wordt echter op grote schaal ingevoerd: 85% komt uit het buitenland waarbij Amerika domineert. Daarbij is de trend dat de bestedingen steeds verder van maatwerk- naar pakketsoftware gaan. 2.3.2 Vraag ICT: bestedingen ICT-bestedingen in Nederland zijn groot en groeiende. Het is een indicatie voor de mate van toepassing van ICT. In 1998 werd f 61 mrd besteed en de verwachting is dat dit met 7,5 % per jaar zal oplopen tot f 85 mrd in 2002. Hiervan wordt 25% besteed door toepassende bedrijven aan interne IT afdelingen waar 60% van al het IT personeel in Nederland werkt. De overige 75% wordt extern besteed en dit percentage neemt toe. Figuur 2 geeft een internationaal vergelijk van die externe ICT-bestedingen Figuur 2: Nederlandse ICT-markt in % BNP vergeleken met VS en West Europa (bron: IDC, 1999) 7.8% Verenigde Staten 7.1% 6.4% West Europa 4.7% 5.2% 5.8% 2000 1998 1996 6.9% Nederland 5.4% 6.3% 0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9% Uit deze internationale vergelijking van externe ICT-bestedingen blijkt dat Nederland met 6,3% van het BBP in 1998 meer uitgeeft dan het Europees gemiddelde maar aanzienlijk minder dan de Verenigde Staten. Daarbij doen zich grote verschillen voor in bestedingen tussen sectoren in Nederland (zie fig. 3). De financiële dienstverlening was in 1998 de sector met veruit de grootste IT-bestedingen. 6 Centraal Economisch Plan 2000, CPB, april 2000 Concurreren met ICT-Competenties 17
Figuur 3: Nederlandse externe IT-bestedingen naar branche, Nederland, 1998 (IDC, 1999) Financiele dienstverlening 5,213 Overheid en onderwijs 3,880 Procesindustrie Groot- en detailhandel Overige zakelijke dienstverlening 2,672 3,008 2,900 Computer services Transport en distributie Overig Discrete industrie 1,009 980 1,402 1,401 Gezondheidszorg Telecommunicatie Media 402 582 732 0 1,000 2,000 3,000 4,000 5,000 6,000 Miljoen Gulden Ook uitgedrukt in percentage van de toegevoegde waarde blijkt het kritische belang van ICT-bestedingen voor de financiële sector. Daarbij doen zich in de groeiverwachtingen eveneens grote verschillen voor tussen sectoren. Bestedingen van de sectoren telecommunicatie, transport en media groeien fors. De gezondheidszorg sluit de rij. Figuur 4: IT-bestedingen als % van de toegevoegde waarde (1998) versus verwachte groei IT-bestedingen (1998-2003) per sector in Nederland (bron: IDC) 18% 16% Telecommunicatie IT Bestedingen CAGR 1998-2003 14% 12% 10% 8% 6% 4% Discrete Industrie Media Overig Gezondheidszorg Transport Handel Overheid Procesindustrie Computer Services Financiële Diensten 2% 0% 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% IT Bestedingen/Toegevoegde Waarde 18% Concurreren met ICT-Competenties 18
Enkele Kentallen ICT en Nederland In 1998 is wereldwijd fl 2900 miljard besteed aan ICT. Verwacht wordt dat dit bedrag met 8,7% per jaar zal stijgen tot fl 3400 miljard in 2000 7. In 1998 werd in Nederland 61 miljard gulden besteed aan ICT (8% BBP), verwachting voor 2002 is 85 miljard gulden. Groei in periode 1998-2002 is dus gemiddeld 7,5% per jaar 8. Van die 61 miljard gulden 1998 wordt 15 miljard gulden (25%) intern besteed (interne ICT-afdelingen). De ICT-sector verhoogde in de periode 1995-1998 haar aandeel aan het nationale BBP van 3,74% tot 4,5% 9. De bijdrage van de ICT-sector aan de groei van het BBP was in de periode 1996-1998 ruim 17% 10. De verwachting is dat de sector in 2000 en 2001 zelfs 25% van de BBP-groei voor zijn rekening zal nemen. Het ICT-cluster in brede zin (inclusief content industrie) droeg in 1998 8% bij aan het Nederlands BBP. De handelsbalans van ICT-goederen en diensten was in 1998 f 2 miljard negatief. Inclusief de IC industrie steeg het aantal voltijds ICT-banen in de periode 1995 1998 van 163.000 naar 209.000. Deze groei van 28% ligt ver boven het Nederlandse gemiddelde in die periode (8%) 9. 2.4 Het landschap: Sterktes en Zwaktes 2.4.1 Bedrijven Sterk Het economisch belang van het ICT-cluster voor Nederland is groot en groeiende. Het draagt sterk bij aan de groei van het BBP en de toename van de werkgelegenheid. Nederland kent enkele zeer krachtige internationale ICT-deelclusters. Prominent is het halfgeleider cluster rond met name Philips, ASML en de vele kennisintensieve toeleveranciers. Veel R&D wordt op dit gebied uitgevoerd bij de bedrijven zelf maar ook de kennisinfrastructuur doet mee. Philips bevestigt het belang dat ze hecht aan R&D in Nederland met de bouw van de High Tech campus in Eindhoven. De kosten van onderzoek op dit gebied zijn zeer hoog en de concurrentie is groot. De wereldwijde halfgeleidermarkt groeide in 1999 met bijna 18% tot een totaal van f 320 mlrd. STM en Philips staan in 1999 als enige Europese producenten in de marktaandeel top tien op respectievelijk een achtste en negende plaats 11. Internationale bundeling van krachten is daarom essentieel hetgeen zich uit in participatie in Europese samenwerkingverbanden. 7 European IT Observatory 1999, EITO 1999 8 ICT en Nederland, IDC, 1999 9 ICT-markt in Nederland 1995-1998, CBS, 1999 10 Centraal Economisch Plan 2000, CPB, april 2000 11 Dataquest, januari 2000 Concurreren met ICT-Competenties 19
Multi media bedrijvigheid groeit snel met een zwaartepunt in Amsterdam en omgeving. Een ander belangrijk cluster dat zich nadrukkelijk in Nederland manifesteert is de (tele-) communicatie. De liberalisering van de telecommunicatie markt heeft een enorme dynamiek teweeggebracht. Vele nieuwe dienstverleners zijn toegetreden. Nederland heeft op het vlak van R&D een sterke positie. Door het grote aandeel van software in telecommunicatie apparatuur is er een sterke betrokkenheid van de software sector o.a. in de ontwikkeling van software voor netwerken. Voorts is de software dienstverlening in Nederland sterk ontwikkeld. Sterk aspect is de kennis die de dienstverleners opbouwen over branches en applicatiegebieden waarvoor ze werken. Ze komen daar letterlijk dagelijks over de vloer. Deze kennis wordt in projectverband opgedaan maar niet altijd structureel vastgelegd. Verdere benutting daarvan kan met kennismanagement en met vastlegging van kennis in generieke software componenten. Dit geeft dus mogelijkheden voor vergroting van omzet en toegevoegde waarde en versterking van de internationale marktpositie. Toepassing van de mogelijkheden van ICT vindt in bepaalde onderdelen van het Nederlandse bedrijfsleven intensief plaats. Zoals in de vorige paragraaf al bleek, investeren met name de financiële dienstverlening en de ICT-sector zelf veel in ICTtoepassing. Aparte vermelding verdient de maakindustrie waar vooral grote bedrijven steeds meer gebruik maken van embedded software om functionaliteit en waarde toe te voegen aan hun producten. Zwak In belangrijke groeimarkten zijn zwakten van Nederland gelegen. Dit betreft de zelfscheppende softwareontwikkeling en de ICT-technologie rondom geheel nieuwe toepassingsgebieden als internet en e-commerce. Op het gebied van productie van computerapparatuur speelt Nederland een kleine rol. De enorme groei van de ICT-aanbodzijde van de afgelopen jaren is vooral op het conto te schrijven van ICT-dienstverleners. De toegevoegde waarde per werknemer neemt bij de IT dienstverleners echter maar mondjesmaat toe. Nog steeds is sprake van een relatief ambachtelijk proces. Een belangrijke zwakte is de langzame verspreiding en benutting van ICT-kennis. Er zijn grote verschillen in de mate waarin branches ICT toepassen. Hoewel deze gedeeltelijk verklaarbaar zijn uit de aard van de activiteiten geven de achterblijvende inspanningen in bijvoorbeeld de gezondheidszorg, discrete industrie en transport en distributie reden tot zorg. De laatste twee lijken een groeiversnelling in te zetten. Concurreren met ICT-Competenties 20