Energiemonitor Energy Valley en Regio Groningen-Assen 2012
Voorwoord (1): Deze Energiemonitor is in eerste instantie opgesteld in opdracht van de Regio Groningen-Assen als input voor een verkenning naar de energiekansen in deze regio*. In overleg met de stichting Energy Valley is de monitor vervolgens uitgebreid voor de totale Energy Valley regio**. De gegevens voor de Regio Groningen-Assen en de Energy Valley regio zijn in deze eindversie gecombineerd. Deze energiemonitor biedt een overzicht van relevante feiten en cijfers uit bestaande databronnen. Het is een kwantitatieve schets van de noordelijke energiesector, zonder verdere kwalitatieve analyses, interpretaties of waardeoordelen. Om inzicht te krijgen in de dynamiek is zoveel mogelijk een vergelijk gemaakt tussen data uit 2000 en 2010 (meest actuele data). Tevens zijn de regionale gegevens zoveel mogelijk vergeleken met de nationale situatie om het geheel in perspectief te plaatsen. De onderzoeksmethodiek en gepresenteerde cijfers zijn gevalideerd door de Rijksuniversiteit Groningen en EDIaal. De monitor zal periodiek worden geactualiseerd om inzicht te houden in de ontwikkeling van de noordelijke energiesector. De energie-investeringen in de Energy Valley regio zijn afgelopen jaren sterk toegenomen en zullen ook komende jaren verder doorgroeien. Duurzame energie neemt daarbij een steeds grotere rol in. Dit forse en langlopende investeringprogramma is goed voor veel nieuwe energiebanen en -bedrijvigheid. De energiewerkgelegenheid is in 10 jaar tijd ruim twee keer zo sterk gegroeid als landelijk en ook de bedrijvigheid in de energiesector kent een bovennationale groei. De grootste concentratie energiegerelateerde werkgelegenheid bevindt zich in de Regio Groningen-Assen, waar de energiesector ten opzichte van de totale werkgelegenheid eveneens het sterkst vertegenwoordigd is. In dit voorwoord zijn de belangrijkste elementen uit de energiemonitor uitgelicht: * = De Regio Groningen-Assen (afgekort RGA) bestaat uit de volgende gemeenten: Assen, Bedum, Groningen, Haren, Hoogezand-Sappemeer, Leek, Noordenveld, Slochteren, Ten Boer, Tynaarlo, Winsum en Zuidhorn. ** = De Energy Valley regio (afgekort EV-regio) bestaat uit Fryslân, Groningen, Drenthe en Noord-Holland Noord.
Voorwoord (2): Energie-investeringen Het totaal aan energie-investeringen in de Energy Valley regio is geraamd op 26 miljard voor de periode 2004-2018. Een deel daarvan ( 6,2 miljard) is inmiddels gerealiseerd en 19,8 miljard betreft gecommitteerde en geplande investeringen die komende jaren zullen plaatsvinden. Het aandeel duurzame investeringen neemt komende jaren sterk toe. In totaal heeft tweederde ( 17,7 miljard) betrekking op investeringen in conventionele energie en infrastructuur t.b.v. de leveringszekerheid en energietransitie. Ongeveer een derde ( 8,1 miljard) betreft directe investeringen in duurzame energie en energiebesparing. Energiebanen De noordelijke energiesector telt in 2010 bijna 22.500 banen, het zwaartepunt ligt in de regio Groningen-Assen zowel absoluut in aantal banen (6.619) als relatief in vergelijking met de totale werkgelegenheid in de regio (+7.6%). Inschatting is dat het totale werkgelegenheidseffect van de energiesector vele malen groter ligt. Deels omdat energie bij veel bedrijfstakken een belangrijke activiteit betreft, maar dit niet uit de data is af te lezen. Deels omdat veel werk wordt aanbesteed bij bedrijven die niet tot de energiesector gerekend worden. Gezien de toename van crosssectorale energietechnologieën (agro-energie, slimme energiesystemen, energie uit water, e.d.) en het kapitaalintensieve karakter van de energiesector mogen grote spillover en spin-off effecten worden verwacht. De exacte bepaling hiervan behoeft nader onderzoek. Dit valt buiten de scope van de energiemonitor. De energiewerkgelegenheid is in 2000-2010 met 17,6% gestegen in de Energy Valley regio (t.o.v. 8,5% landelijk). De groei in de Regio Groningen-Assen (28%) zit vooral in de dienstverlening. In Fryslân zit de stijging (34%) vooral in energieproductie/levering en energietechnologie. De stijging in Groningen (36,1%) bevindt zich vooral in de energieproductie/levering en energiediensten. De groei in Drenthe (1,5%) en Noord-Holland Noord (3,3%) wordt gedempt door een beperkt aantal grote mutaties. In Drenthe met name vanwege vertrek/krimp van een aantal grote bedrijven in de afvalverwerking (met name inzameling/recycling) en energietechnologie. In Noord-Holland Noord vooral door afname van de werkgelegenheid in de gaswinning en energietransport. Zonder deze grote mutaties zou de werkgelegenheidsgroei aanzienlijk hoger liggen. * = De energiesector is niet eenduidig geclassificeerd in bestaande databronnen voor bedrijfsvestigingen en werkgelegenheid. De bedrijvigheid is derhalve bepaald op basis van een (gewogen) selectie van bedrijfsklassen die aantoonbaar actief zijn op energiegebied. Hierbij is onderscheidt gemaakt tussen productie en levering van energie (kern), productie en installatie van energietechnologie (schil 1) en dienstverlening aan de energiesector (schil 2). Dit betreft enkel directe energiebedrijvigheid. Bedrijven in andere sectoren die deels actief zijn op energiegebied (bijv. agro-industrie, bouw, ICT, e.d.) zijn niet meegenomen omdat dit niet uit bestaande databronnen is op te maken. Een overzicht van de bedrijfsklassen en de gehanteerde methodologie is in de energiemonitor bijgevoegd.
Voorwoord (3): Energiebedrijvigheid De Energy Valley regio telt in 2010 bijna 3.150 bedrijven die tot de energiesector gerekend worden (13,4% van Nederland). Het aantal bedrijven in 2000-2010 is met 83% gestegen (t.o.v. 60% landelijk). In de Regio Groningen- Assen is het aantal bedrijven zelfs met 169% gestegen. Het aantal bedrijven in de energieproductie/levering is ruim 10 keer zo sterk toegenomen als landelijk. Deze groei zit vooral in Fryslân en Groningen. De groei van energiediensten zit zowel in Drenthe, Fryslân als Groningen. De grootste groei van energietechnologie bedrijven zit in Noord-Holland Noord en Groningen. Energieproductie De Energy Valley regio is een grote energieleverancier in Nederland. Het merendeel van de Nederlandse gaswinning op land (97%) en ondergrondse gasopslagcapaciteit (84,2%) is in het Noorden geconcentreerd. Tevens is Schoonebeek het belangrijkste wingebied voor Nederlandse olie. De huidige grote centrales in de regio leveren circa 20% van de nationale stroomproductie. Dit aandeel zal sterk toenemen met de bouw van 4 nieuwe centrales. In de regio Groningen-Assen wordt op meerdere locaties gas gewonnen, er bevinden zich echter geen elektriciteitscentrales en oliewingebieden in deze regio. De Energy Valley regio produceert eveneens ruim een kwart (28%) van de Nederlandse duurzame energie. Voor groen gas / biogas en wind op land vindt zelfs een derde of meer van de nationale productie in de Energy Valley regio plaats. Daarmee wordt een substantiële bijdrage geleverd aan de nationale energiedoelen. De duurzame energieproductie in de regio Groningen-Assen is beperkt. Grootschalige windmolenparken en biobrandstoffabrieken ontbreken, bovendien wordt nergens op grote schaal biomassa bijgestookt. Wel wordt op enkele locaties biogas/groen gas geproduceerd. Gedetailleerde gegevens over zonne-energie zijn niet beschikbaar omdat dit veelal wordt geproduceerd door particulieren waarover geen informatie beschikbaar is.
Voorwoord (4) CO2-prestatie Ruim 12% van de totale Nederlandse CO2-uitstoot komt uit de Energy Valley regio (in 2009). Dit is een stijging van circa 16,5% ten opzicht van 1990. Op provinciaal niveau kent alleen Fryslân een daling. De CO2-prestaties worden beïnvloed door vele factoren (beleid, economische structuur, groei/krimp, e.d.). Een gedetailleerde analyse hiervan valt buiten de scope van de energiemonitor, dit vergt nader onderzoek. Op hoofdlijnen komt de stijging in Groningen vooral door uitbreiding van de stroomproductie (Eemscentrale), in Drenthe door afvalverwerking en in Noord-Holland Noord door een stijging bij meerdere sectoren (o.a. agro, diensten en verkeer/vervoer). In de Regio Groningen-Assen is vooral in de stad Groningen een sterke daling van de CO2-uitstoot zichtbaar, dit is toe te wijzen aan de sluiting van de Hunzecentrale. Regio Groningen-Assen Jaap Wijma Stichting Energy Valley Gerrit van Werven
Inhoudsopgave: H 1: Energievraag H 4: Bedrijven en werkgelegenheid 1.1 Primaire energievraag - mondiaal 1.2 Primaire energievraag - Europa 1.3 Primaire energievraag - Nederland 1.4 Finale energievraag Nederland 1.5 Finale energievraag regionaal 1.6 C02 uitstoot 2 3 4 6 7 8 4.1 Totaalbeeld 4.2 Kern 4.3 Schil 1 4.4 Schil 2 44 48 54 57 H 2: Fossiele energieproductie H 5: Kennissector 2.1 Gaswinning 2.2 Oliewinning 2.3 Conventionele stroomproductie 2.4 Restwarmte/warmtenetten 14 17 18 19 H 2: 5.1 Kennisinstellingen 61 H 3: Hernieuwbare energieproductie H 6: Toegevoegde waarde en investeringen 3.1 Totaalbeeld 3.2 Bijstook biomassa 3.3 Windenergie 3.3 Zonne-energie 3.4 Bio-energie: Biogas 3.5 Bio-energie: Groen gas 3.6 Bio-energie: Biofuels 23 25 28 30 32 38 41 6.1 Toegevoegde waarde 6.2 Aardgasbaten 6.3 Investeringen 63 66 67 Bijlage: Begrippenlijst en methodologische verantwoording
Hoofdstuk 1 Energievraag Om in de toekomst een stabiele energievoorziening te kunnen garanderen die in de vraag naar energie kan voorzien, is het noodzakelijk een beeld te hebben van de toekomstige ontwikkeling van de energievraag. In het komend decennium neemt de mondiale energievraag sterk toe. Opkomende economieën als China en India hebben een groeiende energiebehoefte. Ook op Europese en nationale schaal stijgt de vraag naar energie het komend decennium. Deze trend leidt tot de de verwachting dat de energieproductie ook in de komende jaren moet blijven groeien. 1 van 68
1.1 Primaire energievraag mondiaal (2010) PJ 900.000 800.000 700.000 551.000 PJ in 2010 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 OECD Amerika OECD Europa OECD Azië Niet-OECD Europa en Eurasia Niet-OECD Azië Niet-OECD Overig - Wereldwijd zal de vraag naar energie met 47% toenemen in de periode 2010-2035. - Deze stijging wordt voornamelijk veroorzaakt door een stijgende vraag uit opkomende economieën als China (83%) en India (107%). Bron: U.S. Energy Information Administration 2 van 68
1.2 Primaire energievraag Europa (2010) PJ 180.000 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 136.000 PJ in 2010 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 OECD Europa Rusland Overige - In Europa wordt voor de toekomstige energievraag een stijging verwacht van 18% in de periode 2010-2035. - Ondanks de Renewable Energy Directive, een Europese richtlijn die o.a. als doel heeft om de energievraag in de Europese Unie te verminderen, wordt ook in de Europese OECD landen nog een groei van 18% verwacht in deze periode. Bron: U.S. Energy Information Administration 3 van 68
1.3 Primaire energievraag Nederland (2010) PJ 4.000 3.492 PJ in 2010 3.200 2.400 1.600 800 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Nederland - In Nederland wordt in de periode 2010-2017 een groeiende energievraag verwacht van circa 7%. In de periode hierna stabiliseert de primaire energievraag. Bron: CBS en Monitweb.energie.nl 4 van 68
1.3.1 Energiebalans Nederland (2010) Invoer 9594 PJ 8300 PJ Uitvoer Winning 2935 PJ Primaire energievraag 3492 PJ 729 PJ Bunkers Voorraadmutatie 8 PJ 511 PJ 2981 PJ Energieomzetting Finaal energie- 2265 PJ verbruik 716 PJ 14% van het finale energetische energieverbruik moet in 2020 uit hernieuwbare energie komen. Energetisch Nietenergetisch Bron: CBS 5 van 68
1.4 Finale energievraag Nederland (2010) 97 PJ Totaal NL: 2981 PJ 620 PJ 479 PJ 1293 PJ 492 PJ Energiesector Vervoer Landbouw, visserij & dienstverlening Nijverheid (geen energiesector) Huishoudens Bron: CBS 6 van 68
1.5 Finale energievraag regionaal (2010) PJ 2981 PJ 475 PJ 91 PJ 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 16% 3% 3.0% Nederland EV-regio RGA Bron: Nederlandse emissieregistratie en Klimaatmonitor 7 van 68
CO2 uitstoot CO2 is internationaal erkend als één van de belangrijkste veroorzakers van klimaatverandering. Door het gebruik van fossiele bronnen is in de laatste 100 jaar veel CO2 in de atmosfeer terechtgekomen die daarvoor miljoenen jaren in de bodem was opgeslagen. Door het gebruik van duurzame bronnen komt enkel CO2 uit de korte koolstofkringloop vrij, waardoor het totale CO2 percentage in de atmosfeer niet verder stijgt. De CO2 uitstoot ten opzichte van het peiljaar 1990 is één van de belangrijkste indicatoren in het voornemen van overheden om minder fossiele energie te gebruiken. 8 van 68
1.6 Nederlandse CO2 uitstoot naar herkomst (2009) (mln. ton) 60 50 30.0% 40 30 20 12.1% 11.6% 9.3% 13.4% 10 4.9% 0.3% 0.0% 6.9% 4.7% 0.4% 6.4% Bron: Nederlandse emissieregistratie en Klimaatmonitor 9 van 68
1.6.1 CO2 uitstoot NL, EV en RGA (2009) (mln. ton) 100% 167.8 mln. 20.6 mln. 2.1 mln. 160 120 127.4 mln.* 80 40 12.3% 1.3% Nederland EV-regio RGA * = Nederlandse C02 doelstelling in 2020 Bron: Nederlandse emissieregistratie en Klimaatmonitor 10 van 68
1.6.2 CO2 uitstoot EV-regio per provincie (2009) (mln. ton) 12 10.7 mln. 3.0 mln. 3.7 mln. 3.2 mln. 10 8 8.2 mln.* 6 4 é 4.4 mln.* 2 2.7 mln.* 2.4 mln.* 51.7% 14.6%. 18.0% 15.7% Groningen Drenthe Fryslân Noord-Holland noord * = C02 uitstoot in 1990 Bron: Nederlandse emissieregistratie en Klimaatmonitor 11 van 68
1.6.3 CO2 uitstoot per gemeente RGA (2009) (ton) Zuidhorn 3.0% 77.168 81.936* 77.168 Winsum 2.3% 48.452 54.769* 48.452 Tynaarlo 5.2% 110.314 108.410* 110.314 Ten Boer 2.5% 53.441 40.048* 53.441 Slochteren 6.5% 137.489 291.430* 137.489 Noordenveld 5.5% 115.090 136.988* 115.090 74.321 Leek Hoogezand-Sap. 3.5% 14.3% 689.849* 300.251 74.321 57.245 405.905* 849.097 300.251 Haren 2.7% 62.906* 63.353 57.245 Groningen Bedum 3.0% 40.4% 217.562 1.465.428* 849.097 (ton) 57.662* 63.353 Assen * = C02 uitstoot in 1990 10.3% 200.000 400.000 600.000 800.000 1.000.000 1.200.000 1.400.000 1.600.000 182.405* 217.562 Bron: Nederlandse emissieregistratie en Klimaatmonitor 12 van 68
Hoofdstuk 2 Fossiele energieproductie Nederland is voor het overgrote gedeelte van haar energievoorziening afhankelijk van conventionele energiebronnen. Sinds de ontdekking van het Groningenveld in 1959, met een geschatte omvang van 2.800 miljard kubieke meter gas, bekleedt de EV-regio een prominente positie als gasproducent in Europa. Voorts ligt bij Schoonebeek het belangrijkste on-shore oliewinningsgebied van Nederland. Tenslotte is de EV-regio een cruciale schakel in de Nederlandse elektriciteitsvoorziening. In o.a. de Eemshaven staan meerdere elektriciteitscentrales die gezamenlijk miljoenen huishoudens van stroom voorzien. 13 van 68
2.1 Gaswinning (2010) Productielocaties - In de EV-regio werd in 2010 op 90 locaties gas gewonnen. - De aardgaswinning in de EV-regio bedroeg in 2010 in totaal 58.5 miljard m3 aardgas. Het overgrote deel is gewonnen uit het Groningen gasveld (53 miljard m3). De EV-regio is verantwoordelijk voor 97% van de totale Nederlandse gaswinning op land. Hoeveelheid energie - In totaal is in 2010 in de EV-regio 2.047 PJ gas gewonnen. Dit komt overeen met 53% van de totale Nederlandse primaire energievraag. - In Europa is de EV-regio de 4de producent van aardgas. Alleen in Rusland, Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk wordt meer gas gewonnen. Toekomstige productie - De bewezen aardgasreserves in het Groningen gasveld bedragen 980 miljard m3 aardgas. Dit is 75% van de totale Nederlandse gasvoorraad (zowel continentaal als territoriaal). - Hiermee kan op het huidige productieniveau tot tenminste 2030 gas uit het Groningenveld worden gewonnen. Bron: NLOG.nl 14 van 68
2.1.1 Ondergrondse gasopslaglocaties (2010) Doordat de aardgasreserves in Nederland langzaam afnemen, ontstaat er minder druk in de huidige aardgasvelden. De druk is inmiddels dusdanig laag, dat wanneer er een extreme piekvraag is, er niet voldoende gas uit de bodem kan worden gehaald om op korte termijn aan de vraag te voldoen. In de zomer ligt de productiecapaciteit beduidend hoger dan de vraag, het overtollige gas kan dan worden opgeslagen in opslaglocaties zoals lege gasvelden, zoutcavernes of aquifiers. In de winter kan deze buffer worden aangesproken om de toelevering van aardgas op te schalen om een stabiele gasvoorziening te garanderen. Op een aantal plaatsen in Nederland en vlak over de grens in Duitsland zijn gasopslag locaties die worden benut voor de Nederlandse gasvoorziening. Gasopslaglocaties Werkvolume (in mld. m3) Werkvolume (% totaal) Type Grijpskerk 1,5 24,3% Gasveld Norg 3,0 48,5% Gasveld Zuidwending 0,2 3,2% Zoutcaverne Alkmaar 0,5 8,1% Gasveld Totaal EV-Regio 5,2 84,2% Epe (Duitsland) 0,4 6,5% Zoutcaverne Kalle (Duitsland) 0,2 3,2% Acquifer Epe (Duitsland) 0,1 1,6% Zoutcaverne Epe (Duitsland) 0,28 4,5% Zoutcaverne Totaal 6,18 100% Bron: Gas Infrastructure Europe (GIE) 15 van 68
2.1.2 Ondergrondse gasopslaglocaties EV-regio (2010) Op dit moment wordt op 4 locaties in de EV-regio gas ondergronds opgeslagen om piekvragen op te kunnen vangen. Vanaf 1997 kan er gas worden opgeslagen op de locaties Grijpskerk, Norg en Alkmaar. Sinds 2011 is een vierde locatie in gebruik genomen, Zuidwending nabij Veendam. In Grijpskerk wordt gas voor industrieel gebruik opgeslagen (H-gas), op de drie andere locaties wordt L-gas opgeslagen. In mei 2012 is bekend geworden dat het lege gasveld Bergermeer tussen Alkmaar en Bergen eveneens geschikt wordt gemaakt voor gasopslag. Grijpskerk (1997) Norg (1997) Alkmaar (1997) Zuidwending (2011) Werkvolume: 1.5 miljard m3 Werkvolume: 3 miljard m3 Werkvolume: 500 miljoen m3 Werkvolume: 200 miljoen m3 Max. dagelijkse injectie: 12 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse injectie: 24 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse injectie: 3.5 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse injectie: 28.8 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: 55 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: 51 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: 36 miljoen m3 per dag Max. dagelijkse productie: 38.4 miljoen m3 per dag Bron: NLOG.nl, Gasuniezuidwending.nl en NAM.nl 16 van 68
2.2 Oliewinning (2010) Productielocaties - In de periode van 1996 tot en met 2010 werd er geen olie gewonnen in de EV-regio. - Sinds 2011 is de oliewinningslocatie in Schoonebeek (Drenthe) opnieuw in productie genomen, dit is de enige plek in de EV-regio waar olie wordt gewonnen. Hoeveelheid energie - Er zijn nog geen cijfers beschikbaar van de hoeveelheid gewonnen olie uit het Schoonebeek veld in 2011. Toekomstige productie - De verwachting is dat de capaciteit gaat oplopen tot 4.800.000 vaten olie per jaar. Hieruit kan 26.8 PJ energie worden geproduceerd. Hiermee wordt Schoonebeek het belangrijkste wingebied voor Nederlandse olie. - De verwachting is dat de NAM tot 2036 in totaal 120 miljoen vaten olie uit het Schoonebeek veld gaat produceren. Bron: NLOG.nl en NAM 17 van 68
2.3 Conventionele stroomproductie (2010) Productielocaties - Momenteel staan er 6 conventionele elektriciteitscentrales in de EVregio met een elektrisch vermogen van 3785 MW. De Eemscentrale is met een vermogen van 2400 MW het grootst. - Alle operationele elektriciteitscentrales in de EV-regio zijn gascentrales. Hoeveelheid energie - Gezamelijk produceren deze centrales 16 miljoen MWh aan stroom. Dit komt overeen met 58.4 PJ. - Hiermee is de EV-regio verantwoordelijk voor ongeveer 20% van de totale Nederlandse stroomproductie. Toekomstige productie - Momenteel worden 4 nieuwe energiecentrales gebouwd in de EV-regio door verschillende energiebedrijven: NUON (1200 MW, gereed 2012), NAM (130 MW, gereed 2012), RWE/Essent (1600 MW, gereed 2013) en Eneco (49 MW, gereed 2013). In 2014 zal worden gestart met de bouw van een vijfde nieuwe centrale in de EV-regio van Advanced Power/Siemens (1200 MW, gereed 2017). Door de vijf nieuwe centrales zal het elektrisch vermogen in de EV-regio meer dan verdubbelen. Bron: Divers 18 van 68
Restwarmte Warmte die vrijkomt na energieomzetting wordt ook wel restwarmte genoemd. Deze restwarmte wordt nauwelijks efficiënt gebruikt en veelal geloosd, waardoor de geproduceerde energie niet maximaal wordt benut. Dit kan worden opgelost door warmtenetten. Deze leggen een verbinding tussen de bron van de warmte en de vraag naar warmte en dragen zodoende bij aan een efficiëntere benutting van energie. De restwarmte vervangt zo een energiedrager die anders gebruikt zou zijn om warmte te produceren. Op deze manier dragen warmtenetten bij aan een efficiëntere en duurzamere energievoorziening. 19 van 68
2.4.1 Aanbod restwarmte Nederland (2010) <120 C 120 C- 200 C > 500 TJ/Jaar > 500 TJ/Jaar > 500 TJ/Jaar > Geen data Deze kaart laat de grootste restwarmtebronnen in Nederland zien. Het grootste restwarmtepotentieel ligt buiten de EV-regio. Dit geldt vooral voor hoogwaardige restwarmte (>120 C). Toch zijn er in de EV-regio een aantal grote restwarmtelocaties zoals Alkmaar, Burgum, Eemshaven en Wijster. In de regio Groningen-Assen zijn geen grote restwarmtebronnen. Bron: Warmteatlas Agentschap NL 20 van 68
2.4.2 Warmtenetten in de EV-regio (2011) 1 Leeuwarden Koppeling van industriele bron en RWZI aan woonomgeving. 2 Alkmaar 1 Stadwarmtenet. 3 Meppel Warmtenet via een LDEB*. 3 4 2 4 Hoogeveen Warmtenet via een LDEB*. * = Lokaal Duurzaam Energie Bedrijf Bron: Divers 21 van 68
Hoofdstuk 3 Hernieuwbare energieproductie Energie uit hernieuwbare bronnen is in opkomst. Lidstaten van de Europese Unie hebben zich gecommitteerd aan doelen gericht op het gebruik van hernieuwbare energie. De verschillende decentrale overheden hebben deze doelen vaak vertaald naar eigen doelstellingen. Dit maakt dat veel overheden inzetten op een groeiende energievoorziening uit duurzame bronnen. Er zijn vele manieren om energie te produceren uit hernieuwbare bronnen, bijvoorbeeld via zon PV, windmolens, waterkracht, vergisting, verbranding en vergassing. Veel van deze technieken zijn op dit moment nog niet rendabel zonder subsidie te exploiteren. Mede daarom blijft de productie achter bij de productie van energie uit fossiele bronnen. In deze monitor worden energie uit wind, zon en biomassa behandeld. 22 van 68
3.1 Totaalbeeld duurzame energieproductie (2010/2011) (PJ) 350 317.1 PJ 14.0% 86.4 PJ 17.4 PJ 0.51 PJ 300 250 200 150 100 3.8% 100% 50 28%* 1%* Aandeel hernieuwbare energie Nederland Nederland EV-regio RGA Doelstelling 2020 aandeel hernieuwbare energie % Aandeel hernieuwbare energie in finaal energetisch verbruik Biomassa- en afvalverbranding Huidige aandeel hernieuwbare energie Windenergie, biogas, groen gas en biofuels Overige technieken** * = Het aandeel hernieuwbare energie in de EV-regio en RGA t.o.v. het Nederlandse totaal is gebasseerd op technieken waar regionale data voor beschikbaar zijn. Overige technieken en zonne-energie zijn voor de EV-regio en RGA niet meegenomen. ** = Waterkracht, bodemenergie, waterpompen, houtketels, houtkachels, verbranding van papierslib en biomassa in cementovens e.d. Bron: Divers 23 van 68
3.1.1 Opbouw duurzame energieproductie* (2010/2011) Nederland: 86.4 PJ EV-regio: 17.4 PJ** RGA: 0.51 PJ** 0.015 PJ 22.5 PJ 14.9 PJ 16.2 PJ 5.3 PJ 1.2 PJ 3.9 PJ 5.9 PJ 0.22 PJ 11.3 PJ 12.9 PJ 15.0 PJ 2.0 PJ 2.9 PJ 2.3 PJ 1.7 PJ 0.276 PJ 0.7 PJ Wind Zon Biogas Groen gas Biofuels Bijstook biomassa AVI s Overige technieken * = Waterkracht, bodemenergie, waterpompen, houtketels, houtkachels, verbranding van papierslib en biomassa in cementovens e.d. ** = Het aandeel hernieuwbare energie in de EV-regio en RGA t.o.v. het Nederlandse totaal is gebasseerd op technieken waar regionale data voor beschikbaar zijn. Bron: Divers Overige technieken en zonne-energie zijn voor de EV-regio en RGA niet meegenomen. 24 van 68
Bijstook biomassa Vaste biomassa (zoals snoeiafval en industrieel resthout) kan nuttig worden gebruikt voor duurzame energieopwekking. Verbranding van biomassa in elektriciteitscentrales of afvalverwerkingsinstallaties heeft het grootste aandeel in de huidige duurzame energieproductie in Nederland. Naast verbranding kan vaste biomassa door vergassing eveneeens worden omgezet in energie. Hierbij wordt de biomassa door verhitting zonder zuurstof omgezet in gas, dat vervolgens omgezet kan worden in elektriciteit en warmte. Deze techniek wordt nog niet grootschalig toegepast, maar kan in de komende jaren een toenemende bijdrage leveren aan een duurzame energievoorziening. 25 van 68
3.2.1 Bijstook biomassa in elektriciteitscentrales (2010) Nederland EV-regio RGA Aantal installaties 30 Aantal installaties 4 Aantal installaties - Energieproductie 12.9 PJ Energieproductie 2.9 PJ Energieproductie - Bron: CBS en www.b-i-o.nl 26 van 68
3.2.2 Bijstook biomassa in AVI s* (2010) Nederland EV-regio RGA Aantal installaties 12 Aantal installaties 4 Aantal installaties - Energieproductie 11.3 PJ** Energieproductie 3.9 PJ** Energieproductie - * = Afvalverwerkingsinstallaties ** = Alleen de energie geproduceerd door het verbranden van het biogene deel van het afval telt mee bij als hernieuwbare energie. Bron: CBS en www.b-i-o.nl 27 van 68
Windenergie Windenergie is onder te verdelen in off-shore wind (op zee) en on-shore wind (op land). Momenteel staat het overgrote deel van de Nederlandse windturbines on-shore. De trend is dat de turbines in vermogen toenemen. Waar enkele jaren geleden nog over het aantal KW werd gesproken zijn er nu off-shore turbines op de markt van 6 à 7 MW. Na energie uit biomassa, wordt in Nederland de meeste hernieuwbare energie uit wind geproduceerd. 28 van 68
3.3 Windenergie (2010) Nederland EV-regio RGA Aantal turbines 1976 Aantal turbines 758 Aantal turbines 23 Capaciteit 2220 MW* Capaciteit 720 MW* Capaciteit 3 MW* Energieproductie 16.2 PJ Energieproductie 5.86 PJ Energieproductie 0.015 PJ * = De grote van de rode cirkels correspondeert met het opgesteld vermogen. Bron: www.w-i-n-d.nl 29 van 68
Zonne-energie De zon is in potentie de grootste energiebron voor de aarde. De energie die de aarde bereikt is 9.000 maal groter dan de wereldwijde energievraag. In toenemende mate wordt gebruik gemaakt van zonnepanelen om elektriciteit op te wekken. Belangrijke ontwikkeling hierin is het stijgende vermogen van de panelen en de scherpe prijsdaling van de afgelopen jaren. Terugverdientijden van zonnepanelen zijn korter en hierdoor ook voor particulieren en het midden- en kleinbedrijf interessant. 30 van 68
3.4 Zonne-energie (2010) Productielocaties - In de EV-regio zijn geen grootschalige zonneweide s zoals in Duitsland of kleinschalige zonneweides zoals Solarpark Azewijn (Installatiecapaciteit 1.8 MW) in Gelderland. - Zonne-energie in de EV-regio wordt enkel opgewekt middels dakgebonden zonnepanelen op woningen en bedrijfspanden. Hoeveelheid energie - De landelijke productie van zonne-energie bedroeg in 2010 ruim 333.000 MWh elektriciteit. Dit komt overeen met 1.2 PJ. - Er zijn geen data beschikbaar over de productie van zonne-energie op provinciaal en gemeentelijk niveau, doordat veel zonne-energie wordt geproduceerd door particulieren. Toekomstige productie - De verwachting is dat de productie van zonne-energie de komende jaren sterk gaat toenemen door een sterk dalende prijs van zonnepanelen. In de afgelopen 2.5 jaar is de prijs van Duitse zonnepanelen met 55% gedaald van 2.39 per Wp in juli 2009 naar 1.07 in januari 2012*. * = Groothandelsprijzen voor Duitse kristallijn PV-modules (bron: Photon International, 2012). Bron: CBS 31 van 68
Bio-energie: Biogas Biogas is een gasmengsel dat ontstaat door vergisting van organische materialen. Materiaal van bijvoorbeeld afval, mest of rioolwater wordt in een anaëroob proces door enzymen omgezet in biogas. Dit biogas bestaat voor ongeveer 60% uit methaan. Door de aanwezige methaan heeft biogas een energieinhoud die nuttig aangewend kan worden door het gas te verbranden en daarmee om te zetten in een andere energiedrager. Biogas is niet geschikt om in het gasnet te voeden, omdat het een andere chemische samenstelling heeft als aardgas (er zit bijvoorbeeld te veel water in). Biogas wordt dan ook hoofdzakelijk gebruikt om elektriciteit mee te produceren door middel van warmtekrachtkoppelingen. 32 van 68
3.5.1 Bio-energie: Stortgas (2011) Nederland EV-regio RGA Aantal installaties 22 Aantal installaties 3 Aantal installaties 1 Capaciteit 14.3 MW Capaciteit 0.85 MW Capaciteit 0.18 MW Energieproductie 0.35 PJ Energieproductie 0.02 PJ Energieproductie 0.004 PJ Bron: www.b-i-o.nl 33 van 68
3.5.2 Bio-energie: Biogas uit RWZI/AWZI* (2011) Nederland EV-regio RGA Aantal installaties 71 Aantal installaties 12 Aantal installaties 2 Capaciteit 38.6 MW Capaciteit 3.3 MW Capaciteit 1.72 MW Energieproductie 1.11 PJ Energieproductie 0.10 PJ Energieproductie 0.05 PJ * = Rioolwaterzuiveringsinstallatie/afvalwaterzuiveringsinstallatie Bron: www.b-i-o.nl 34 van 68
3.5.3 Bio-energie: Biogas uit GFT* (2011) Nederland EV-regio RGA Aantal installaties 5** Aantal installaties 1 Aantal installaties - Capaciteit 9.1 MW Capaciteit 2.5 MW** Capaciteit - Energieproductie 0.26 PJ Energieproductie 0.07 PJ Energieproductie - * = Groente-, fruit- en tuinafval ** = Vier van de negen installaties (o.a. de installaties in Groningen en het Noord-Hollandse Middenmeer) werken biogas op tot groen gas, deze installaties zijn in deze monitor meegenomen als groen gas installaties en niet als biogas installaties. Bron: www.b-i-o.nl 35 van 68
3.5.4 Bio-energie: Biogas uit VGI* (2011) Nederland EV-regio RGA Aantal installaties 9 Aantal installaties 3 Aantal installaties 1 Capaciteit 16.0 MW Capaciteit 3.3 MW Capaciteit 1.5 MW Energieproductie 0.46 PJ Energieproductie 0.09 PJ Energieproductie 0.04 PJ * = Voedings- en genotsmiddelenindustrie Bron: www.b-i-o.nl 36 van 68
3.5.5 Bio-energie: Biogas uit co-vergisting (2011) Nederland EV-regio RGA Aantal installaties 93 Aantal installaties 48 Aantal installaties 8 Capaciteit 106.9 MW Capaciteit 50.3 MW Capaciteit 6.2 MW Energieproductie 3.08 PJ Energieproductie 1.45 PJ Energieproductie 0.18 PJ Bron: www.b-i-o.nl 37 van 68
Bio-energie: Groen gas De helft van de Nederlandse energie wordt geproduceerd uit aardgas. Echter de aanwezigheid van gas in de Nederlandse bodem is eindig. Om niet volledig afhankelijk van import te worden zijn andere bronnen nodig om gas te produceren. Groen gas is het hernieuwbare alternatief voor aardgas. Groen gas is gereinigd biogas en heeft dezelfde chemische samenstelling als aardgas. Hierdoor kan groen gas, in tegenstelling tot biogas, in het aardgasnet worden gevoed. Eenmaal in het gasnet is groen gas niet meer te onderscheiden van aardgas en kan het voor dezelfde toepassingen worden gebruikt (bijvoorbeeld transport). Via certificaten kan de groenwaarde van het gas worden bewaard en verhandeld tegen een meerprijs. 38 van 68
3.6 Bio-energie: Groen gas (2011) Nederland EV-regio RGA Aantal installaties 15 Aantal installaties 5 Aantal installaties 1 3 M per jaar 57.5 mln* 3 M per jaar 20.0 mln* 3 M per jaar 6.1 mln* Energieproductie 2.02 PJ Energieproductie 0.70 PJ Energieproductie 0.22 PJ * = Geproduceerde hoeveelheid groen gas is gebaseerd op de maximale capaciteit van de installaties, vooral voor nieuwe installaties ligt de daadwerkelijke productie lager. Bron: www.b-i-o.nl 39 van 68
3.6.1 Tankstations (groen) gas (2012) Nederland EV-regio RGA Aantal tankstations 94 Aantal tankstations 25 Aantal tankstations 5 Tankstation open Tankstation in aanbouw Bron: www.groengasmobiel.nl 40 van 68
Bio-energie: Biofuels Biofuels zijn een duurzaam alternatief voor fossiele brandstoffen en worden gewonnen uit natuurlijke producten. Biofuels zijn onder te verdelen in eerste en tweede generatie biobrandstoffen. Voor de eerste generatie (bv. uit koolzaadolie) is landbouwareaal nodig. Hierdoor kunnen eerste generatie biobrandstoffen concurreren met voedselproductie en een opdrijvend effect hebben op de voedselprijzen. De tweede generatie biobrandstoffen richt zich daarom op biofuel productie uit restproducten van voedeselproductie zoals frituurvet en landbouwproducten die niet als voedsel worden gebruikt. De Europese biofuel markt ondervindt concurrentie vanuit de Verenigde Staten. In de V.S. wordt de productie van biofuels stevig gesubsidieerd. Dit leidt er toe dat op de Europese markt veel Amerikaanse biofuels worden aangeboden. Hierdoor ligt in Nederland de daadwerkelijke productie beduidend lager dan de capaciteit. 41 van 68
3.7 Bio-energie: Biofuels (2010) Nederland EV-regio RGA Productielocaties 7* Productielocaties 2 Productielocaties - Capaciteit (ton) 1.225.000 Capaciteit (ton) 270.000 Capaciteit (ton) - Gerealiseerd 358.000 PJ** Gerealiseerd 79.000 PJ** Gerealiseerd (ton) - Energieproductie 14.94 PJ Energieproductie 2.26 PJ Energieproductie - * = Het betreft de grote productielocaties in Nederland gepubliceerd in de catalogus van Nederlandse brandstofinitiatieven (AgentschapNL, 2010). ** = Gebaseerd op een gerealiseerde productie van 29.2% van de totale capaciteit voor Nederland als geheel (CBS, 2010). Bron: AgentschapNL/CBS/biofuelsproducenten 42 van 68
Hoofdstuk 4 Bedrijven & Werkgelegenheid De energiesector is een belangrijke bron van werkgelegenheid in Fryslân, Groningen, Drenthe en Noord-Holland Noord en bestaat uit verschillende type arbeid die meer of minder direct is gekoppeld aan de productie van energie. In deze monitor is de energiesector onderverdeeld in een kern en twee omliggende schillen. De kern van de werkgelegenheid in de energiesector bestaat uit de productie en levering van energie. Deze kern is nader uitgesplitst in bedrijven die up-, mid- of downstream in de waardeketen van energie opereren. In de eerste schil bevindt zich de energiegerelateerde werkgelegenheid. In deze schil wordt arbeid geleverd gericht op de productie en installatie van energietechnologie. De buitenste schil bestaat uit de dienstverlenende werkgelegenheid. Dit zijn de ontwerp-, advies- en ingenieursbureaus die zich op energiegerelateerde activiteiten richten.* * De methode voor berekening van arbeidsplaatsen en bedrijven is gevalideerd met Rijksuniversiteit Groningen. 43 van 68
4.1 Opbouw energiesector Schil 2 Schil 1 Kern: Producenten en leveranciers van energie - Exploratie en winning - Handel/logistiek - Levering eindgebruik Kern Totaal Upstream Midstream Downstream Schil 1: Productie en installatie van energie technologie - Vervaardiging - Installatie - Reparatie en onderhoud Totaal Schil 2: Dienstverlening gericht op energie activiteiten - Ontwerp - Advies Totaal 44 van 68
4.1.1 Totaal bedrijven (2010) Nederland EV-regio N-H Noord Fryslân Groningen Drenthe RGA Eemsdelta Kern 4.052 738 190 224 150 174 124 27 Schil 1 6.923 1.030 377 274 186 193 151 14 Schil 2 12.473 1.379 386 388 291 315 305 17 Totaal 23.447 3.148 953 886 627 682 580 58 % t.o.v. Nederland - 13.4% 4.1% 3.8% 2.7% 2.9% 2.5% 0.3% Groei 2000-2010 59.6% 83.0% 56.4% 88.0% 171.4% 67.2% 169.3% 112.7% Bron: LISA 45 van 68
4.1.2 Totale werkgelegenheid (2010) Schil 2 Nederland EV-regio N-H Noord Fryslân Groningen Drenthe RGA Eemsdelta Kern 71.473 10.363 1.372 2.861 2.819 3.311 3.589 377 Schil 1 73.761 9.057 2.103 2.642 2.030 2.282 2.165 48 Schil 2 31.628 3.008 597 908 832 672 866 85 Totaal 176.862 22.429 4.072 6.411 5.681 6.265 6.619 510 % t.o.v. Nederland - 12.7% 2.3% 3.6% 3.2% 3.5% 3.7% 0.3% Groei 2000-2010 8.5% 17.6% 3.3% 34.0% 36.1% 1.5% 28.3% 2.6% Bron: LISA 46 van 68
4.1.3 Grootste bedrijven kern energiesector* (2010) * = Bedrijven staan in willkeurige volgorde Bron: LISA 47 van 68
4.2 Kern: Totaal (2010) Producenten en leveranciers van energie Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Bedrijven: 4.052 Arbeidsplaatsen: 71.473 Bedrijven: 224 Arbeidsplaatsen: 2.861 Bedrijven: 150 Arbeidsplaatsen: 2.819 Bedrijven: 27 Arbeidsplaatsen: 377 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Bedrijven: 190 Arbeidsplaatsen: 1.372 Bedrijven: 174 Arbeidsplaatsen: 3.311 Bedrijven: 124 Arbeidsplaatsen: 3.589 Bron: LISA 48 van 68
4.2.1 Kern: Upstream (2010) De exploratie en winning van energie Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Bedrijven: 1.117 Arbeidsplaatsen: 24.004 Bedrijven: 94 Arbeidsplaatsen: 1.008 Bedrijven: 45 Arbeidsplaatsen: 603 Bedrijven: 13 Arbeidsplaatsen: 196 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Bedrijven: 81 Arbeidsplaatsen: 828 Bedrijven: 69 Arbeidsplaatsen: 2.165 Bedrijven: 35 Arbeidsplaatsen: 1.579 Bron: LISA 49 van 68
4.2.2 Kern: Midstream (2010) Handel en logistiek van energiebronnen Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Bedrijven: 648 Arbeidsplaatsen: 27.947 Bedrijven: 24 Arbeidsplaatsen: 1.228 Bedrijven: 14 Arbeidsplaatsen: 1.648 Bedrijven: 2 Arbeidsplaatsen: 10 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Bedrijven: 26 Arbeidsplaatsen: 158 Bedrijven: 15 Arbeidsplaatsen: 720 Bedrijven: 15 Arbeidsplaatsen: 1.680 Bron: LISA 50 van 68
4.2.3 Kern: Downstream (2010) Levering energie aan eindgebruikers Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Bedrijven: 2.287 Arbeidsplaatsen: 19.522 Bedrijven: 106 Arbeidsplaatsen: 625 Bedrijven: 91 Arbeidsplaatsen: 568 Bedrijven: 12 Arbeidsplaatsen: 171 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Bedrijven: 83 Arbeidsplaatsen: 386 Bedrijven: 90 Arbeidsplaatsen: 426 Bedrijven: 74 Arbeidsplaatsen: 330 Bron: LISA 51 van 68
4.2.4 Kern: Ontwikkeling aantal bedrijven (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +37% +3% +17% +48% +19% +90% +68% +125% Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio 2000: 3.938 2010: 4.052 2000: 151 2010: 224 2000: 79 2010: 150 2000: 12 2010: 27 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A 2000: 162 2010: 190 2000: 146 2010: 174 2000: 74 2010: 124 Bron: LISA 52 van 68
4.2.5 Kern: Ontwikkeling werkgelegenheid (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +14% 8% -17% +50% +7% +17% +18% +3% Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio 2000: 66.261 2010: 71.473 2000: 1.909 2010: 2.861 2000: 2.413 2010: 2.819 2000: 366 2010: 377 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A 2000: 1.646 2010: 1.372 2000: 3.100 2010: 3.311 2000: 3.046 2010: 3.589 Bron: LISA 53 van 68
4.3 Schil 1: Totaal (2010) Productie en installatie van energietechnologie Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Bedrijven: 6.923 Arbeidsplaatsen: 73.761 Bedrijven: 274 Arbeidsplaatsen: 2.642 Bedrijven: 186 Arbeidsplaatsen: 2.030 Bedrijven: 14 Arbeidsplaatsen: 48 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Bedrijven: 377 Arbeidsplaatsen: 2.103 Bedrijven: 193 Arbeidsplaatsen: 2.282 Bedrijven: 151 Arbeidsplaatsen: 2.165 Bron: LISA 54 van 68
4.3.1 Schil 1: Ontwikkeling bedrijven (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +58% 34% +57% +44% +39% +119% +136% +59% Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio 2000: 5.172 2010: 6.923 2000: 190 2010: 274 2000: 85 2010: 186 2000: 9 2010: 14 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A 2000: 240 2010: 377 2000: 139 2010: 193 2000: 64 2010: 151 Bron: LISA 55 van 68
4.3.2 Schil 1: Ontwikkeling werkgelegenheid (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +15% -1% +15% +11% -15% +51% +32% -34% Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio 2000: 74.502 2010: 73.761 2000: 2.376 2010: 2.642 2000: 1.345 2010: 2.030 2000: 73 2010: 48 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A 2000: 1.827 2010: 2.103 2000: 2.681 2010: 2.282 2000: 1.645 2010: 2.165 Bron: LISA 56 van 68
4.4 Schil 2: Totaal (2010) Dienstverlening gericht op energie-activiteiten Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio Bedrijven: 12.473 Arbeidsplaatsen: 31.628 Bedrijven: 388 Arbeidsplaatsen: 908 Bedrijven: 291 Arbeidsplaatsen: 832 Bedrijven: 17 Arbeidsplaatsen: 85 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A Bedrijven: 386 Arbeidsplaatsen: 597 Bedrijven: 315 Arbeidsplaatsen: 672 Bedrijven: 305 Arbeidsplaatsen: 866 Bron: LISA 57 van 68
4.4.1 Schil 2: Ontwikkeling bedrijven (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +161% +124% +86% +198% +156% +334% +294% +165% Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio 2000: 5.580 2010: 12.473 2000: 130 2010: 388 2000: 67 2010: 291 2000: 6 2010: 17 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A 2000: 207 2010: 386 2000: 123 2010: 315 2000: 77 2010: 305 Bron: LISA 58 van 68
4.4.2 Schil 2: Ontwikkeling werkgelegenheid (2000 t/m 2010) Totaal EV regio: +69% +42% +27% +82% +71% +100% +86% +46% Nederland: Fryslân: Groningen: Eemsdelta regio 2000: 22.261 2010: 31.628 2000: 500 2010: 908 2000: 416 2010: 832 2000: 58 2010: 85 Noord-Holland Noord: Drenthe: Regio G-A 2000: 469 2010: 597 2000: 393 2010: 672 2000: 466 2010: 866 Bron: LISA 59 van 68
Hoofdstuk 5 Kennissector De energiesector heeft een kapitaalintensief karakter en door de grote maatschappelijke opgaven en de groeiende balanceringsopgave behoefte aan een sterke kennissector. Energiesystemen worden in toenemende mate complexer door decentrale energieopwekking en afnemers die ook producent kunnen zijn. De energievoorziening wordt mede hierdoor steeds meer decentraal georganiseerd. Een goede kennispositie op alle onderwijsniveaus die een antwoord kan geven op de belangrijkste opgaven en aansluit bij behoeften van de energiesector is daarom essentieel. Zowel voor het leveren van goed gekwalificeerd arbeidspotentieel als kennis voor noodzakelijke innovaties. 60 van 68
5.1 (Semi)publieke kennisinstellingen (2010) Energiekennis EV-regio Publiek (Semi)publiek Rijksuniversiteit Groningen Noordelijke Hogeschool Leeuwarden InHolland TNO Hanzehogeschool Groningen Van Hall Larenstein Regionale opleidingscentra ECN Stenden hogeschool Bron: Kennisinstellingen 61 van 68
Hoofdstuk 6 Toegevoegde waarde & Investeringen Naast de werkgelegenheid heeft de energiesector een belangrijke economische waarde door het geld dat er verdiend wordt en de investeringen die worden gedaan. De toegevoegde waarde van de energiesector is hoog in vergelijking tot andere sectoren. Meest in het oog springend voorbeeld hiervan is de delfstoffenwinning. Enkele duizenden arbeidsplaatsen zijn verantwoordelijk voor miljarden euro s voor de b.v. Nederland. Doordat de energiesector bovendien een kapitaalintensief karakter heeft, zijn de gepleegde investeringen hoog. Momenteel wordt in de energiesector meer geld geïnvesteerd dan in alle andere sectoren in Nederland. 62 van 68
6.1 Toegevoegde waarde in mld. (2008) 529.3 Toegevoegde waarde Nederland: Totaal Toegevoegde waarde Nederland: Energiesector 38.5 55.8 Mld. 70.0 15.6 Toegevoegde waarde EV-regio: Totaal Toegevoegde waarde EV-regio: Totaal - De totale toegevoegde waarde van de EV-regio bedraagt 13% van de totale Nederlandse toegevoegde waarde. - In Nederland komt 7% van de toegevoegde waarde uit de energiesector. In de EV-regio ligt dit aandeel hoger, 22% van de toegevoegde waarde in de EV-regio komt uit de energiesector. - De energiesector in de EV-regio heeft een aandeel van 40% in de Nederlandse toegevoegde waarde in de energiesctor. De energiesector in de EV-regio draagt voor 3% bij in de totale Nederlandse toegevoegde waarde. * = Er is geen vergelijkbare informatie beschikbaar voor de regio Groningen - Assen Bron: CBS 63 van 68
6.1.1 Opbouw toegevoegde waarde energiesector (2008) Nederland EV-regio 9.9 Mld. 1.7 Mld. 0.52 Mld. 4.1 Mld. 21.7 Mld. 0.016 Mld. 13.3 Mld. 2.8 Mld. Delfstoffenwinning Aardolie-industrie Energie- en Waterleidingbedrijven Elektrotechnische Industrie Bron: CBS 64 van 68
6.1.2 Ontwikkeling toegevoegde waarde (2000 t/m 2008) - De toegevoegde waarde van de energiesector in de EV-regio is in de periode 2000-2008 met 153% gestegen. Dit is een grotere stijging dan de stijging van de toegevoegde waarde in de Nederlandse energiesector, die in dezelfde periode met 81% is gegroeid. Geïndexeerde ontwikkeling toegevoegde waarde 2000 = 100 300 250 200 EV-regio energiesector Nederland energiesector - Deze groei in de EV-regio komt voornameliijk door de delfstoffenwinning. Door hogere energieprijzen is de toegevoegde waarde in dit onderdeel met 182% gegroeid in de EV-regio. Zonder de delfstoffenwinning was de toegevoegde waarde in de energiesector in de EV-regio met 57% gegroeid en in Nederland met 38%. 150 100 50 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Nederland totaal EV-regio totaal Nederland totaal EV-regio totaal Nederland energiesector EV-regio energiesector Bron: CBS en Energiemonitor 2011 65 van 68
6.2 Aardgasbaten (2010) - De aardgasbaten zijn in het laatste decennium toegenomen door een hogere aardgasprijs. - De totale Nederlandse aardgasproductie is in deze periode stabiel gebleven en schommelt rond een jaarproductie van 74 miljard m3. ( in MLD.) 16 14 12 10 8 6 4 2 - De verwachting is dat in de periode 2010-2035 de aardgasproductie uit het Groningenveld afneemt van rond de 53 miljard m3 tot 12 miljard m3 in 2035. - Gebaseerd op de gemiddelde producentenprijs voor aardgas in 2011 is een voorspelling gemaakt van de aardgasbaten uit het Groningenveld in deze periode. ( in MLD.) 7 6 5 4 3 2 1 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Bron: CBS 66 van 68
6.3 Cumulatieve investeringen energiesector EV-regio (2011) ( in Mld.) 30 25 20 Middelen t.b.v. investeringen Toekomstige geplande investeringen (p>50%)** 15 10 5 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 Toekomstige geplande investeringen (p>75%)* Gecommitteerde investeringen Uitgevoerde investeringen - De investeringen in de EV-regio zijn de afgelopen jaren sterk gestegen. Het investeringsvolume is in de periode 2008-2011 bijna 6 keer groter dan in de periode 2004-2007. - Er is onderscheid gemaakt tussen de uitgevoerde ( 6.2 mld.) en gecommitteerde en geplande investeringen ( 19.8 mld.). Het is de huidige verwachting dat in de periode 2004-2018 uiteindelijk een investeringsvolume van 26 mld. wordt bereikt. * = Dit zijn concrete investeringsprojecten waarvan de investeringsbeslissing al is genomen en de doorgang relatief zeker is (>75%). In bijzondere omstandigheden, bijvoorbeeld als het economisch klimaat erg ongunstig wordt, bestaat er een kans dat investeringen in deze categorie toch niet doorgaan. ** = Dit zijn concrete investeringsprojecten waarvan de investeringsbeslissing nog niet is genomen, maar de doorgang desondanks relatief zeker is (>50%). Bron: Energy Delta Institute, EDIaal. 67 van 68
6.3.1 Opbouw investeringen (2011)* ( in Mld.) 4.0 3.0 Conventionele energie 2.0 1.0 Energietransitie Duurzame energie Energiebesparing 2006 2009 2012 2015 2018 - Het grootste gedeelte van de investeringen in de EV-regio is in conventionele energie, 68% van de investeringen ( 17.7 mld.) zijn hieraan gerelateerd. Deze investeringen zijn vooral gericht op energieproductie, balancering en verdere ontwikkeling van de gasrotonde. - Ongeveer 31% van het investeringsbedrag ( 8.1 mld.) zijn investeringen in energietransitie en energiebesparing. Dit zijn voornamelijk investeringen in windenergie en bio-energie. - Het overige deel van de investeringssom richt zich op energiegerelateerd onderzoek en onderwijs. * = In deze investeringen zijn de in 2011 bekende uitgevoerde, gecommitteerde en geplande investeringen opgenomen, zoals weergegeven in figuur 6.3. Bron: Energy Delta Institute, EDIaal 68 van 68
Bijlage Begrippenlijst en methodologische verantwoording 75
Begrippenlijst (1) Hoeveelheid energie (H1, H2 en H3) De joule (symbool J) is de internationale eenheid van energie. De joule is gedefinieerd als de energie die nodig is om een object te verplaatsen met een kracht van 1 newton over een afstand van 1 meter. MJ is het symbool voor megajoule, een energie-eenheid van één miljoen joule. PJ is het symbool voor petajoule, een energieeenheid van één miljard megajoule. Elektrische energie wordt meestal gemeten in kilowattuur (KWh). 1 kwh is 3 600 000 J of 3,6 MJ. Primaire energievraag ( 1.1, 1.2 en 1.3) De hoeveelheid energie die primair beschikbaar is gekomen voor verbruik in Nederland. Energiedragers komen in eerste instantie beschikbaar door winning, invoer en onttrekking aan de voorraad. Uitvoer, bunkers en voorraadtoevoegingen komen juist niet beschikbaar in Nederland. Energiedragers kunnen ook worden omgezet in andere energiedragers. Dit proces is terug te zien in het energieverbruik. Winning ( 1.3) Het onttrekken van energie aan de natuur. Fossiele energiedragers steenkool, aardolie en aardgas worden gewonnen uit de aarde. Hernieuwbare energiedragers zijn onder andere windenergie en biomassa. Andere energiedragers zijn bijvoorbeeld kernenergie en afval. Invoer ( 1.3) Aanvoer van energiedragers vanuit het buitenland. Uitvoer ( 1.3) Afvoer van energiedragers naar het buitenland. Bunkers ( 1.3) De levering van brandstof voor de internationale scheepvaart en luchtvaart. Dit betreft schepen of vliegtuigen die vertrekken uit Nederlandse havens en aankomen in buitenlandse havens. De post bunkers wordt in de energiebalans gezien als een vorm van uitvoer en telt niet mee voor het energieverbruik van Nederland. Voorraadmutatie ( 1.3) De verandering van de omvang van de voorraad. Bij energiestatistieken is dit de beginvoorraad minus de eindvoorraad, conform de internationale richtlijnen voor energiestatistieken. Een positief getal betekent dus dat de voorraad is afgenomen en dat het aanbod in Nederland is toegenomen. Voor een negatief getal geldt het omgekeerde (toename van de voorraad en afname van het aanbod). Energieomzetting ( 1.3) Het veranderen van de ene energiedrager in de andere. Dit kan de omzetting zijn van een brandstof in elektriciteit of warmte. Het kan ook de omzetting zijn van een brandstof in een andere soort brandstof, zoals de omzetting van ruwe aardolie in benzine. Energetisch finaal verbruik ( 1.3) Het door gebruik opmaken van energie voor verwarming, verlichting of als krachtbron voor auto's, machines en andere apparaten. Dit is exclusief verbruik voor energieomzetting.
Begrippenlijst (2) Niet-energetisch finaal verbruik ( 1.3) Het gebruiken van een energiedrager voor het maken van een product dat geen energiedrager is. Hierbij blijft de voor het productieproces gebruikte energie in het product aanwezig. Voorbeelden zijn het gebruik van olie als grondstof voor plastic of aardgas voor kunstmest. Dit is exclusief verbruik voor energieomzetting. Finale energievraag ( 1.3, 1.4 en 1.5) Energetisch finaal verbruik en niet-energetisch finaal verbruik bij elkaar opgeteld. Finale energievraag energiesector ( 1.4) Deze categorie is een samenstelling van categorieën; winning van aardolie en aardgas; cokesfabrieken; aardolie-industrie en energiebedrijven. Het betreft hier het finale energieverbruik van energiebedrijven. Finale energievraag nijverheid (geen energiesector) ( 1.4) Dit is de delfstoffenwinning, industrie en bouwnijverheid, behalve de afdelingen die onder de energiesector vallen. Vervoer buiten het eigen bedrijfsterrein valt hier niet onder. Finale energievraag vervoer ( 1.4) Alle vervoer van personen en goederen over rail, weg, water en door de lucht. Vervoer op het eigen bedrijfsterrein valt hier niet onder. Finale energievraag particuliere huishoudens ( 1.4) Eén of meer personen die samen een woonruimte bewonen en zichzelf daar niet-bedrijfsmatig voorzien in de dagelijkse levensbehoeften. Exclusief energieverbruik voor vervoer. Finale energievraag landbouw, visserij en dienstverlening ( 1.4) Deze categorie is een samenstelling van categorieën; landbouw, bosbouw en visserij; waterbedrijven en afvalbeheer; commerciële en niet-commerciële dienstverlening Vervoer buiten het eigen bedrijfsterrein valt hier niet onder. CO2 uitstoot energiesector ( 1.6) Deze categorie is een samenstelling van categorieën; winning van aardolie en aardgas; cokesfabrieken; aardolie-industrie en energiebedrijven. Het betreft hier het primaire energieverbruik van energiebedrijven. Doelstelling CO2 uitstoot ( 1.6.1) In 2020 is de uitstoot van broeikasgassen met 20% verminderd ten opzichte van 1990. Doelstelling aandeel hernieuwbare energie ( 3.1) In 2020 bedraagt het aandeel hernieuwbare energie 14% van het nationale energieverbruik.