ACCOUNTANTSVERSLAG 2015

ACCOUNTANTSVERSLAG 2015 GEMEENTE THOLEN CONCEPT P 1 woensdag 1 juni 2016

ACCOUNTANTSVERSLAG 2015 VERTROUWELIJK Aan de gemeenteraad van de gemeente Tholen Postbus 51 4690 AB THOLEN Rotterdam, 23 mei 2016 Geachte leden van de raad, Zoals afgesproken in onze opdrachtbevestiging ontvangt u hierbij ons accountantsverslag 2015 van de gemeente Tholen. Dit verslag bevat onze belangrijkste bevindingen uit de controle van de jaarrekening 2015. Met dit verslag willen wij u zo goed mogelijk informeren en ondersteunen in de uitoefening van uw controlerende taak. De onderwerpen, die in dit verslag aan de orde komen, hebben onderdeel uitgemaakt van onze overwegingen bij de bepaling van de aard, het tijdstip van uitvoering en de diepgang van de controlemaatregelen die zijn toegepast bij de uitvoering van de controle van de jaarrekening. De in dit verslag opgenomen bevindingen doen geen afbreuk aan ons oordeel over de getrouwheid en rechtmatigheid van de jaarrekening 2015. Het opstellen en controleren van de jaarrekening vraagt elk jaar weer een aanzienlijke inspanning. Bij deze willen wij alle betrokken medewerkers van de gemeente bedanken voor de constructieve en plezierige samenwerking tijdens de controle. Vanzelfsprekend zijn wij graag bereid om deze rapportage nader toe te lichten. Hoogachtend, BDO Audit & Assurance B.V. Marc Steehouwer MSc RA P 2 woensdag 1 juni 2016

INHOUDSOPGAVE 1 DASHBOARD ACCOUNTANTS- CONTROLE 2 STREKKING CONTROLE- VERKLARING 2.1 STREKKING CONTROLEVERKLARING 2.2 OVERZICHT CONTROLEVERSCHILLEN 2.3 PROCES TOTSTANDKOMING JAARREKENING 3 TOP 3 AANDACHTSPUNTEN VOOR 2016 4 TRANSITIE IN HET SOCIAAL DOMEIN 4.1 TRANSITIE IN HET SOCIAAL DOMEIN LANDELIJK 4.2 TRANSITIE IN HET SOCIAAL DOMEIN - THOLEN 5 UW FINANCIËLE POSITIE VERGELEKEN 6 BELANGRIJKSTE BEVINDINGEN 2015 5.1 RESULTAAT 2015 5.2 UW FINANCIELE POSITIE VERGELEKEN 5.3 TOELICHTING OP UW FINANCIELE POSITIE 6.1 BEVINDINGEN 2015 ALGEMEEN 6.2 BEVINDINGEN 2015 - GRONDEXPLOITATIE BIJLAGEN A. BEVINDINGEN SISA-BIJLAGE B. ONZE CONTROLE P 3 woensdag 1 juni 2016

1. DASHBOARD ACCOUNTANTSCONTROLE P 4 woensdag 1 juni 2016

1. DASHBOARD ACCOUNTANTSCONTROLE Ons oordeel Top 3 aandachtspunten voor 2016 Analyse van uw financiële positie en resultaten De jaarrekening 2015 is onder voorbehoud van bevindingen ten aanzien van waardering grondexploitaties en prestatielevering decentralisaties getrouw en rechtmatig. onderhanden Wij hebben geen bevindingen ten aanzien van de SiSa-bijlage De samenwerking is uiterst constructief en plezierig verlopen. 1. Decentralisaties 2. Grondexploitaties en wijzigingen BBV 3. Invoering vennootschapsbelastingplicht Eigen vermogen afgenomen met 5,8 miljoen tot 10,9 miljoen, voornamelijk door onttrekkingen bestemmingsreserves Algemene reserve is gedaald met 1,0 miljoen tot 2,4 miljoen Solvabiliteit is 14% (gemiddelde Nederlandse gemeenten is 32%) Verschil tussen rekening 2015 en begroting na wijziging is 0,3 miljoen positief Omvang reserves beperkt om risico s op grondexploitaties op te vangen Transitie in het sociaal domein Belangrijkste bevindingen 2015 Ratio weerstandsvermogen Informatie-uitwisseling met zorgaanbieders verder structureren, veel stappen al gezet; Onzekerheid rond levering van de zorg is vooralsnog niet ondervangen in de controle, activiteiten op dit vlak nog volop in beweging; Onzekerheden persoonsgebonden budgetten duren vooralsnog voort a.g.v. de problematiek bij de SVB. Onzekerheden met betrekking tot de persoonsgebonden budgetten voor totaal X,X miljoen; Onzekerheden doordat de controlewerkzaamheden ten aanzien van de Jeugd en WMO (nog) uitgevoerd moeten worden. Waardering grondexploitaties komt tot stand op basis van kennis en ervaring medewerkers. Advies is laten uitvoeren van second opinions door onafhankelijke derde voor de meest risicovolle projecten. Ratio weerstandsvermogen is verbeterd door de afwaardering van Geertruidapolder St. Maartensdijk en levering gronden aan Tholen-Stad P 5 woensdag 1 juni 2016

2. STREKKING CONTROLEVERKLARING P 6 woensdag 1 juni 2016

2.1 STREKKING CONTROLEVERKLARING CONTROLEVERKLARING Aangezien de controle nog niet formeel is afgerond en met name ten aanzien van de decentralisaties nog veel onzekerheid bestaat kunnen wij nog niet aangeven wat de strekking van de controleverklaring wordt. Een verklaring met beperking met betrekking tot getrouwheid betekent dat de jaarrekening 2015 onder voorbehoud van de beschreven bevindingen een getrouw beeld geeft van de grootte en de samenstelling van zowel de baten en lasten over 2015 als van de activa en passiva per 31 december 2015 in overeenstemming met het Besluit Begroting en Verantwoording (BBV) voor Provincies en Gemeenten. DE JAARREKENING IS RECHTMATIG Aangezien de controle nog niet formeel is afgerond en met name ten aanzien van de decentralisaties nog veel onzekerheid bestaat kunnen wij nog niet aangeven wat de strekking van de controleverklaring wordt. Een verklaring met beperking met betrekking tot rechtmatigheid betekent dat de verantwoorde baten en lasten alsmede de balansmutaties in de jaarrekening 2015 onder voorbehoud van de beschreven bevindingen in alle van materieel belang zijnde aspecten rechtmatig tot stand zijn gekomen en in overeenstemming zijn met de relevante wet- en regelgeving. OPZET CONTROLEVERKLARING GEEN BEVINDINGEN IN DE SISA- BIJLAGE JAARVERSLAG VERENIGBAAR U zult zien dat onze controleverklaring er dit jaar anders uitziet dan u van voorgaande jaren van uw toenmalige accountant gewend bent. Dit komt doordat het landhet elijk model van de controleverklaring is herzien. Met name de volgorde is gewijzigd, waardoor we beginnen met belangrijkste: ons oordeel over de jaarrekening. Deze aanpassing hangt samen met aankomende regelgeving rondom controleverklaringen, waarvan BDO heeft besloten deze reeds voor de controlejaren 2015 toe te passen. Voor een uiteenzetting inzake de verantwoordelijkheden van de directie van de onderneming en van BDO Audit & Assurance B.V., alsmede de aard en de reikwijdte van onze werkzaamheden in het kader van onze accountantscontrole, verwijzen wij naar de controleverklaring. Wij hebben de in de SiSa-bijlage van de jaarrekening genoemde specifieke uitkeringen gecontroleerd met inachtneming van de Nota verwachtingen accountantscontrole 2015. Op grond van ons onderzoek hebben wij bij uw specifieke uitkeringen geen fouten en/of onzekerheden geconstateerd die de voor SiSa geldende rapporteringstolerantie overschrijden. Ingevolge artikel 213 lid 3 onder d Gemeentewet vermelden wij dat het jaarverslag, voor zover wij dat kunnen beoordelen, verenigbaar is met de jaarrekening. P 7 woensdag 1 juni 2016

2.2 OVERZICHT CONTROLEVERSCHILLEN Ongecorrigeerde controleverschillen Post/omschrijving van de toelichting Fouten (in euro s) Onzekerheden (in euro s) Verwijzing Getrouwheid Onzekerheid mogelijk verlies VOF Tholen Stad 0 843.000 Onzekerheden persoonsgebonden budgetten (SVB) PM 1.866.000 Onzekerheden prestaties Jeugd en WMO PM PM Rechtmatigheid Totaal PM PM Materialiteit (1% voor fouten / 3 % voor onzekerheden) 880.000 2.640.000 Grens voor rapporteren van geconstateerde fouten 100.000 100.000 P 8 woensdag 1 juni 2016

2.3 PROCES TOTSTANDKOMING JAARREKENING SAMENWERKING PLEZIERIG VERLOPEN EN ALLE MEDEWERKING GEKREGEN JAARREKENINGPROCES PRIMA VERLOPEN VERBETERPUNTEN: VERANTWOORDINGSPROCES DECENTRALISATIES EN SECOND OPINIOS VOOR GRONDEXPLOITATIES DECENTRALISATIES Totstandkoming jaarrekening 2015 Vanaf het boekjaar 2015 heeft de raad BDO benoemd als accountant van de gemeente Tholen. Een nieuwe accountant betekent investeren in de relatie, onderlinge verwachtingen afstemmen, aan elkaar wennen, etc. Wij hebben ervaren dat de controle in een open en plezierige samenwerking heeft plaatsgevonden en dat wij alle medewerking hebben gekregen. Als wij terugkijken op het proces van de totstandkoming van de jaarrekening en de controle hierop, constateren wij ook dat het zelfcontrolerend vermogen van de gemeente Tholen ten aanzien van de jaarrekening voldoende is. Uiteraard zijn er nog wel verbeterpunten te onderkennen. Voor de posten die samenhangen met de decentralisaties in het sociaal domein is het nog zoeken hoe de gemeente verantwoording kan afleggen over de getrouwe en rechtmatige bestedingen in de jaarrekening. Een situatie waarmee feitelijk alle gemeenten in het land te kampen hebben. De manier waarop u hiermee omgaat komt vanuit de wens volledig in control te zijn. Een ander belangrijk aandachtspunt is het laten uitvoeren van second opinions door een onafhankelijke derde met aantoonbare expertise voor de uitgangspunten en ramingen op grondexploitaties. De controle van het sociaal domein heeft dit eerste jaar aanzienlijk meer tijd gekost. Dat is logisch omdat dit een nieuw proces is binnen de gemeente Tholen en bij iedere gemeente sprake is van maatwerk voor de uitvoering van de controlewerkzaamheden. In het najaar 2015 zijn wij reeds gestart met het in beeld brengen en hebben diverse besprekingen plaatsgevonden met betrokken ambtenaren. Verder zijn wij betrokken bij de totstandkoming van de IC-werkzaamheden hierop. Hierdoor is het controleproces ten aanzien van met name de decentralisaties dynamisch, maar constructief verlopen. P 9 woensdag 1 juni 2016

3. TOP 3 AANDACHTSPUNTEN VOOR 2016 P 10 woensdag 1 juni 2016

3. TOP 4 AANDACHTSPUNTEN VOOR 2016 INLEIDING Naar aanleiding van onze controle van de jaarrekening 2015 hebben wij een aantal bevindingen en aanbevelingen over het afgelopen boekjaar weergegeven in dit verslag. Daarnaast willen wij, vanuit onze natuurlijke adviesfunctie, de volgende top 3 van aandachtspunten voor het komende jaar 2016 benoemen. 1. DECENTRALISATIES Nog in te vullen na afronding controle t.a.v. Jeugdzorg en WMO 2. GRONDEXPLOITATIES De waardering van de grondexploitaties is een permanent punt van aandacht gezien de forse risico s die de gemeente loopt op de ingenomen grondposities (al dan niet in de vorm van een samenwerkingsverband). De beschikbare middelen van de gemeente om tegenvallers op te vangen is daarbij beperkt. Strakke beheersing en frequente doorrekening van scenario s en analyse van de realiseerbaarheid van deze scenario s met gebruikmaking van externe expertise zien wij dan ook als een noodzakelijk te nemen maatregel. Wij hebben van de gemeente vernomen dat voor het Havengebied Sint-Annaland de gemeente in 2016 externe expertise in gaat huren voor de doorrekening van de grondexploitatie en een second opnion voor de te realiseren appartementen in het plan. 3. WIJZIGINGEN BBV Op 17 maart 2016 heeft de commissie BBV het wijzigingsbesluit vernieuwing BBV gepubliceerd. De wijzigingen in het BBV hebben betrekking op wijzigingen voor de regels omtrent grondexploitaties, nieuwe taakveld indeling, verantwoording over verplichte beleidsindicatoren en financiële kengetallen. Ook worden veranderingen doorgevoerd voor de verantwoording van overhead en de rente. Wij attenderen u op de aanpassingen die hiervoor wenselijk zijn in de financiële administratie om hier eenvoudig zicht op te houden. 4. INVOERING VPB In de managementletter hebben wij al gerapporteerd over de invoering van de vpb. In 2016 zal dit meer concreet worden, al heeft u hier goede voorbereidingen voor getroffen en een goed beeld van de impact hiervan voor Tholen. P 11 woensdag 1 juni 2016

4. TRANSITIE IN HET SOCIAAL DOMEIN P 12 woensdag 1 juni 2016

4.1 TRANSITIE IN HET SOCIAAL DOMEIN - LANDELIJK TRANSITIE JEUGDZORG, WMO EN AWBZ Landelijke ontwikkelingen Met ingang van 1 januari 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor de Jeugdzorg, de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) 2015 en de Participatiewet, zo ook de gemeente Tholen. De hervorming van de langdurige zorg betekent voor zowel gemeenten als zorginstellingen een enorme transitie. De gemeente Tholen is hier al vroegtijdig mee gestart. Op 25 augustus 2015 heeft de beroepsorganisatie van accountants (NBA) een (brand)brief opgesteld, gericht aan alle Nederlandse zorginstellingen om de specifieke knelpunten te inventariseren rondom de verantwoording en controle van de zorgtaken voor gemeenten. Tussen het moment van uitbrengen van de managementletter (november 2015) en controle jaarrekening (maart 2016) is er veel overleg geweest tussen de ministeries van BzK en VWS, de VNG, de Sociale Verzekeringsbank (SVB) en de beroepsgroep van accountants (NBA). Dit heeft onder meer geleid tot de volgende uitingen: CONTRACTERING VAN ZORGINSTELLINGEN DOOR GEMEENTEN Landelijk controleprotocol Actiz 11 november 2015. Door Actiz is een landelijk controleprotocol opgesteld. Hiermee legt de zorginstelling op instellingsniveau verantwoording af (incl. controleverklaring met materialiteit op totaalniveau). De gemeente krijgt een overzicht met de bestedingen die voor rekening van die gemeente komen, maar niet afzonderlijk zijn gecontroleerd (alleen als onderdeel totaalverantwoording). Ledenbrief VNG d.d. 21 december 2015. Hierin adviseert de VNG gemeenten o.a. de focus op de verbeteringen in de beheersorganisatie zoveel mogelijk op 2016 en 2017 te richten en de administratieve lasten voor 2015 te beperken. Directiemail Actiz 5 januari 2016. Actiz roept zorginstellingen op om een productieverantwoording op te stellen en deze af te stemmen en overeen te komen met de gemeente. Dit kan zonder tussenkomst van het landelijk controleprotocol. Handreiking VNG Verantwoording van de PGB s in de jaarrekening van gemeenten (9 februari 2016). Handreiking VNG Finale afrekening natura contracten sociaal domein (16 februari 2016) Brief NBA over systematiek van finale afrekening zorgkosten in de jaarrekening 2015 (18 februari 2016) Kamerbrief inzake rechtmatigheid sociaal domein (22 februari 2016) Kortom: de landelijke ontwikkelingen staan niet stil. Op dit moment is nog volop discussie over de timing van de verantwoording van de PGB s door de SVB. Wij hebben in de afgelopen periode over bovengenoemde onderwerpen frequent en via korte lijnen contact gehad met de leidinggevende van het cluster Financiën en belastingen. Daarbij hebben wij voor de bovengenoemde ontwikkeling maatwerk toegepast, rekening houdend met de specifieke situatie van de gemeente Tholen. De samenwerking hierin was wat ons betreft plezierig en constructief. P 13 woensdag 1 juni 2016

4.2 TRANSITIE IN HET SOCIAAL DOMEIN - THOLEN Ontwikkelingen in Tholen In dit hoofdstuk gaan wij in op de ontwikkelingen binnen Tholen rond het sociaal domein. Ook in de management letter hebben wij u geïnformeerd, echter gezien de hoge frequentie van wijzigingen en ontwikkelingen vinden wij het van belang u nogmaals een actuele stand van zaken terug te koppelen. Om een beeld te geven van de omvang van de verschillende processen en daarmee inzicht te geven in de mogelijke omvang van fouten/onzekerheden, zijn hieronder de voorlopige cijfers van 2015 opgenomen (excl. participatiewet): Proces (bedragen x 1.000) ZIN PGB Totaal Jeugd 4.878 940 5.818 WMO (nieuw) 1.192 722 1.914 WMO (oud) 1.899 204 2.103 Totaal 7.969 1.866 9.835 CONTROLEWERKZAAMHEDEN NOG UIT TE VOEREN De controlewerkzaamheden ten aanzien van het sociaal domein zijn nog niet uitgevoerd. Deze paragraaf wordt aangevuld nadat deze werkzaamheden zijn afgerond. Ten aanzien van de jeugd kan worden opgemerkt dat het nog onduidelijk is of hier sprake is van delegeren of mandateren van taken. Dit bepaalt of eventuele fouten of onzekerheden tot uiting komen in de jaarrekening van de uitvoeringsorganisatie of de jaarrekening van de gemeente. In het eerste geval wegen deze bevindingen niet mee in het oordeel bij de gemeente. Persoonsgebonden budgetten De persoonsgebonden budgetten (PGB s) zijn ondergebracht bij de Sociale Verzekeringsbank (SVB). PGB s worden zowel voor de Jeugdzorg als de WMO verstrekt. De meeste PGB s komen tot stand door een door de gemeente afgegeven indicatie. Ook zijn voor sommige cliënten door de SVB ambtshalve beschikkingen afgegeven. Deze cliënten worden eveneens gefinancierd door de gemeente. De gemeente voert een eigen basisregistratie om goed zicht te hebben op de PGB cliënten. Om zekerheid te krijgen over de besteding van de PGB-budgetten is de gemeente afhankelijk van de verantwoording van de SVB. De SVB zou aan de gemeenten voor 1 april 2016 rapporteren over de besteding van de PGB-budgetten. Inmiddels is bekend geworden dat de SVB deze datum niet gaat halen. Op dit moment is onduidelijk wanneer de SVB wel met informatie komt. Vanuit de VNG is de sterke wens uitgesproken dat de SVB de controleverklaring gereed voor medio mei 2016. Inmiddels is de streefdatum voor opleveren controleverklaring van de SVB 30 mei. Zolang de controleverklaring van de SVB ontbreekt bestaat onzekerheid over de (rechtmatig) geleverde prestaties waarvoor PGB betalingen zijn gedaan. Daarom zijn de lasten in de jaarrekening voor PGB s vooralsnog onzeker. P 14 woensdag 1 juni 2016

5. UW FINANCIËLE POSITIE VERGELEKEN P 15 woensdag 1 juni 2016

5.1 RESULTAAT 2015 RESULTAAT 2015 BEDRAAGT 0,3 MILJOEN POSITIEF Het saldo van de jaarrekening van de gemeente Tholen over het jaar 2015 bedraagt 0,3 miljoen voordelig ten opzichte van de gewijzigde begroting. In het onderstaand overzicht is het resultaat in het kort weergegeven: Rekening van baten en lasten Begroot vóór wijziging Begroot na wijziging Rekening 2015 Verschil begroot na wijziging met realisatie (alle bedragen * 1.000,-) Baten 56.217 76.514 75.972-542 Lasten -58.383-84.434-81.777 2.657 Saldo baten en lasten -2.166-7.920-5.805 2.115 Stortingen in reserves -3.845-5.742-6.414-672 Onttrekkingen aan reserves 6.011 13.662 12.482-1.180 Resultaat 0 0 263 263 BELANGRIJKSTE AFWIJKINGEN IN HET RESULTAAT 2015 In de inleiding van het jaarverslag is een analyse opgenomen van het verschil tussen realisatie en begroting na wijziging. Naar onze mening geeft die inleiding een goed beeld van de verschillen tussen de begroting voor en na wijziging en de rekening 2015. Een belangrijk verschil tussen de begroting voor en na wijziging betreft de toevoeging van de baten en lasten van het sociaal domein. Daarnaast is in december 2015 het besluit genomen de gronden Geertruidapolder af te waarderen met 4,4 miljoen. Dit bedrag is onttrokken uit de algemene niet vrij besteedbare reserve. Die reserve was eerder aangevuld met 1,5 miljoen vanuit de bestemmingsreserve Nieuwbouw Haestinge. Deze reserve is in de begroting 2015 opgeheven en het saldo van 3,5 miljoen is overgeboekt naar de algemene reserves vrij en niet vrij besteedbaar. Dit betekent dat de kapitaallasten van de nieuwbouw in de toekomst uit de reguliere exploitatie gedekt moeten worden en dus niet meer uit de bestemmingsreserve. P 16 woensdag 1 juni 2016

5.2 UW FINANCIËLE POSITIE VERGELEKEN 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Ratio weerstandsvermogen 1,13 1,30 0,93 1,00 Begr 2015 JR 2014 Begr 2016 JR 2015 Solvabiliteitsratio Gemid. NL* 32% JR 2015 14,0% Begr. 2016 13,0% JR 2014 19,0% Begr. 2015 15,0% 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% Gemid. NL* Jr 2015 Begr 2016 JR 2014 Begr 2015 Netto schuldquote (incl. uitgeleende gelden) 57% 63% 78% 88% 101% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Ratio grondexploitatie 51% Begr. 2015 45% JR 2014 26% Begr. 2016 13% JR 2015 24% Gemid. NL* De bron voor de benchmark in Nederland is het dashboard op www.waarstaatjegemeente.nl P 17 woensdag 1 juni 2016

5.3 TOELICHTING OP UW FINANCIËLE POSITIE ONZE ROL IN RELATIE TOT HET WEERSTANDSVERMOGEN EN FINANCIËLE KENGETALLEN Onze rol in relatie tot het weerstandsvermogen en financiële kengetallen De analyse van het weerstandsvermogen en de financiële kengetallen (verplicht vanaf begroting 2016) is een onderdeel van het jaarverslag en de paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing. Vanuit onze controlerende rol hoeven wij alleen vast te stellen of het jaarverslag (en dus deze paragraaf) niet strijdig is met de jaarrekening. Wij hebben hier dus geen inhoudelijke controle op uitgevoerd. De omvang en inschatting van het weerstandsvermogen is echter voor de continuïteit en toekomst van de gemeente van groot belang. En ook de financiële kengetallen geven, met de inherente beperkingen hierbij, inzicht in (de ontwikkeling) uw financiële positie, mede in relatie tot de landelijke benchmark. Om die redenen besteden wij vanuit onze natuurlijke adviesfunctie in dit accountantsverslag uitgebreid aandacht aan de financiële positie. HET WEERSTANDSVERMOGEN VAN DE GEMEENTE THOLEN IS OP BASIS VAN DE EIGEN RISICO MINIMAAL Weerstandsvermogen gemeente Tholen 2015 Uit de jaarrekening 2015 blijkt dat het weerstandsvermogen van de gemeente Tholen met een ratio van 0,93 minimaal is. De beschikbare weerstandscapaciteit bedraagt 3,1 miljoen en bestaat uit de algemene reserve niet vrij besteedbaar, de onbenutte belastingcapaciteit en de reserve grondexploitatie. Op basis van dit cijfer becijfert de gemeente dat de onderkende risico s kunnen worden opgevangen met het beschikbaar vermogen, hoewel de marge zeer beperkt is. De door de gemeente Tholen bepaalde benodigde weerstandscapaciteit bedraagt namelijk eveneens 3,1 miljoen. Programma Tholen in Balans De gemeente heeft veel aandacht voor het verbeteren van de solvabiliteit en de financiële positie. In 2015 is de gemeente met het proces Tholen financieel in balans. Hierin staan een aantal doelstellingen zoals het hebben van een meerjarig sluitende begroting met daarin een structurele buffer van 0,4% voor onvoorzien, toename van het weerstandsvermogen naar 100% in 2017 tot 150% in 2020, realiseren van een solvabiliteit van 20% in 2020 en een dalende netto schuldquote op lange termijn. SOLVABILITEIT: EIGEN VERMOGEN / BALANSTOTAAL BUFFER- EN FINANCIERINGSFUNCTIE P 18 woensdag 1 juni 2016 Toelichting solvabiliteit Het financiële kengetal solvabiliteit is de verhouding van het eigen vermogen gedeeld door het totaal van de balans. In feite geeft dit kengetal aan in hoeverre de activa van de gemeente (ofwel bezittingen aan de debetzijde van de balans) worden gefinancierd met eigen middelen. Het eigen vermogen (of de solvabiliteit) heeft een bufferfunctie en financieringsfunctie. De bufferfunctie van het eigen vermogen is de mogelijkheid om tegenvallende resultaten op te vangen en verliezen in mindering te brengen op het eigen vermogen. Het weerstandsvermogen geeft daar, middels een inschatting van de risico s, ook een goede (of zelfs nog betere) analyse van. De financieringsfunctie van het eigen vermogen houdt verband met de mogelijkheid om te lenen. Banken zullen pas geld lenen als een organisatie voldoende buffers heeft in de vorm van eigen vermogen ofwel solvabiliteit. Omdat gemeenten in principe niet failliet kunnen gaan, heeft de financieringsfunctie een andere betekenis dan in het bedrijfsleven.

5.3 TOELICHTING OP UW FINANCIËLE POSITIE SOLVABILITEIT HEEFT INHERENTE BEPERKINGEN VANWEGE BBV SOLVABILITEIT IS LAAG T.O.V. HET LANDELIJK GEMIDDELDE NETTO SCHULDQUOTE: LENINGEN / TOTALE BATEN Een inherente beperking aan het kengetal solvabiliteit bij gemeenten is dat, op basis van de BBV, een aantal verslaggevingsvoorschriften zijn die de solvabiliteit niet altijd vergelijkbaar maken. Tot dusver was het bijvoorbeeld toegestaan activa met maatschappelijk nut ineens af te schrijven. Een ander voorbeeld is dat een voorziening niet op de balans hoeft te worden verantwoord, maar mag worden afgedekt in de begroting. Omdat gemeenten op deze en andere verslaggevingsaspecten verschillende keuzes kunnen maken, heeft een vergelijking inherente beperkingen. Maar desondanks is de aandacht voor de financiële positie en deze kengetallen een prima ontwikkeling en is het alleen al goed om de eigen ontwikkelingen te volgen. De solvabiliteit bedraagt ultimo 2015 14% en is ten opzichte van voorgaand jaar afgenomen. Dit komt met name door de onttrekkingen uit de bestemmingsreserves. Ten opzichte van het landelijke gemiddelde is sprake van een lage solvabiliteit. De gemeente Tholen heeft een gering eigen vermogen, waardoor het in beperkte mate in staat is eventuele tegenvallers in de toekomst op te kunnen vangen binnen het eigen vermogen. Toelichting netto schuldquote De netto schuldquote geeft een indicatie van de druk van de rentelasten en de aflossingen op de exploitatie. De netto schuldquote wordt berekend inclusief doorgeleende gelden door de som van de leningen en schulden te nemen en daar de vorderingen, uitgezette gelden en liquide middelen op in mindering te brengen. Het saldo wordt uitgedrukt in een percentage van de totale baten voor mutaties reserves. Een lage of negatieve schuldquote is dus een indicatie dat de gemeente financieel gezond is. Ultimo 2015 is de schuldquote 57% (2014: 78%). De mutatie ten opzichte van 2014 komt enerzijds doordat baten zijn gestegen (door de taken die naar de gemeente zijn gegaan voor het sociaal domein zijn de baten gestegen en door de grondtransactie van verkoop gronden aan de VOF Tholen Stad voor de gronden van VesteTuin) en anderzijds omdat de kortlopende schulden zijn gedaald. De VNG geeft als landelijke norm voor de schuldquote 130% als maximum aan. Een schuldquote tussen de 0 en 90% is normaal. RATIO GREX: VOORAAD / TOTALE BATEN Toelichting op ratio grondexploitatie De ratio grondexploitatie, is de verhouding van de voorraad gronden gedeeld door het totaal van de baten. Dit kengetal geeft aan hoe de voorraden van de gemeente zich verhouden tot de jaarlijkse inkomsten. Daarmee kan beoordeeld worden of de bruto omvang van de grondexploitatie risicovol is in relatie tot de omvang en inkomsten van de gemeente. De ratio grondexploitatie in de jaarrekening 2015 bedraagt 13% en het landelijk gemiddelde is 24%. Hierbij dient wel de kanttekening te worden geplaatst dat hier alleen de grondexploitaties worden meegenomen, die op de balans zijn verantwoord. Grondexploitaties die in een samenwerkingsverband worden ontwikkeld, zoals Tholen-Stad en havengebied Sint-Annaland, worden hierin dus niet meegenomen. De ratio is in 2015 afgenomen ten opzichte van 2014 doordat de boekwaarde is afgenomen met 16 miljoen door onder andere de levering van gronden aan Tholen-Stad en de afwaardering van Geertruidapolder Sint-Maartensdijk. P 19 woensdag 1 juni 2016

6. BELANGRIJKSTE BEVINDINGEN 2015 P 20 woensdag 1 juni 2016

6.1 BEVINDINGEN 2015 - ALGEMEEN SCHATTINGEN Schattingen Inherent aan het opmaken van een jaarrekening, is dat het management schattingen maakt. Bepaalde schattingen zijn van bijzonder belang door hun invloed op de jaarrekening en de waarschijnlijkheid dat toekomstige gebeurtenissen significant afwijken van de verwachtingen van het management. Een goed inzicht in de jaarrekening vereist kennis van deze posten. Als onderdeel van de controle hebben wij de aanvaardbaarheid van de schattingen beoordeeld. Naar aanleiding hiervan concluderen wij dat wij ons kunnen vinden in de gehanteerde uitgangspunten en waardering van de verschillende jaarrekeningposten die mede op basis van schattingen tot stand komen. Een belangrijke activiteit waarvoor schattingen een belangrijke rol spelen is de waardering van grondexploitaties. Ten aanzien van de waardering van de grondexploitaties hebben wij aanbevelingen gedaan om de schattingen van de gemeente beter te onderbouwen en komen wij hierna nog specifiek terug op onze bevindingen ten aanzien van de waardering hiervan. Zie hiervoor hoofdstuk 6.2. INTERNE BEHEERSING Interne beheersing De gemeente heeft de administratieve processen zodanig ingericht dat zij in staat is de doelstellingen te kunnen realiseren. In onze managementletter hebben wij u onze bevindingen gerapporteerd. Ten aanzien van de decentralisaties voor Jeugdzorg en de WMO rapporteren wij u nog specifiek over de extra activiteiten die hierdoor van u worden gevraagd en die ook van invloed zijn op de interne beheersing. De gemeente Tholen heeft goede stappen gezet om de interne beheersing hiervoor in te richten. Omdat 2015 een transitiejaar is, bestaan echter zoals gebruikelijk verbeterpunten. Zie hiervoor hoofdstuk 4. Voor een gedetailleerde rapportage over alle bevindingen met betrekking tot de interne beheersing verwijzen wij naar de eerder uitgebrachte en met u besproken managementletter. P 21 woensdag 1 juni 2016

6.1 BEVINDINGEN 2015 - ALGEMEEN VERBIJZONDERDE INTERNE CONTROLE (Verbijzonderde) interne controle Bij onze interim controle hebben wij de interne beheersing en de maatregelen van interne controle beoordeeld. De interne controlewerkzaamheden bij uw gemeente vinden onder andere plaats bij de processen binnen het sociaal domein, inkopen, subsidies. Wij hebben gedurende 2015 diverse malen overleg gehad met de leidinggevende van het cluster financiën en belastingen over het interne controleplan en de uit te voeren interne controlewerkzaamheden. In onze managementletter hebben wij de belangrijkste bevindingen voor het beheersen van de processen opgenomen. BEGROTINGSRECHTMATIGHEID Begrotingsrechtmatigheid Uit onze controle blijkt dat de transacties die onderliggend zijn aan de jaarrekening rechtmatig tot stand zijn gekomen. De uitgaven (lasten) van de gemeente passen binnen de door de raad vastgestelde begroting. Voor zover sprake is van begrotingsoverschrijdingen hebben wij vastgesteld dat de lasten passen binnen de door de raad vastgestelde kaders en passen binnen de uitgangspunten die zijn geformuleerd in de kadernota rechtmatigheid. Deze overschrijdingen tellen daardoor niet mee in het rechtmatigheidsoordeel. Hieronder geven wij de overschrijdingen per programma ten opzichte van de begroting weer: Programma Veiligheid 74.000 Programma Onderwijs 64.000 Programma Bedrijfsvoering 226.000 Algemene dekkingsmiddelen 116.000 De begrotingsoverschrijdingen zijn uitgebreid uiteengezet in de programma s in het jaarverslag. P 22 woensdag 1 juni 2016

6.2 BEVINDINGEN 2015 - GRONDEXPLOITATIE Ontwikkeling resultaat en boekwaarde Wij hebben, in het kader van de controle van de jaarrekening 2015, een controle uitgevoerd op de waardering van de grondexploitaties, met name ten aanzien van de projecten Tholen Stad, Havengebied Sint-Annaland en Stadszicht II. Dit betreffen woningbouwprojecten binnen de gemeente Tholen. NETTO BOEKWAARDE BOUWGRONDEN IN EXPLOITATIE AFGENOMEN VAN 21,0 MILJOEN NAAR 9,0 MILJOEN RATIO GRONDEXPLOITATIE (BIE) MET 11,8% RELATIEF LAAG, GEREED PRODUCT ECHTER OOK 9,2% De boekwaarde van de gronden in exploitatie is met een bedrag van 9,0 miljoen ultimo 2015 relatief laag (2014: 21,0 miljoen). De boekwaarde van de niet in exploitatie genomen gronden bedraagt 1,0 miljoen en de voorraad gereed product (onderdeel gronden) bedraagt 7,0 miljoen en vormt een grote post in de balans. Hieraan kleven ook risico s, hoewel de mate van beheersing en de hoogte van de waardering van deze gronden geen aanleiding geven hier verdere aanbevelingen voor te doen, anders dan u te adviseren hier blijvend strakke beheersing op toe te passen. De grootste grondexploitatieprojecten van de gemeente Tholen betreffen de projecten Stadszicht II, Tholen Stad en Havengebied Sint-Annaland. Het project Stadszicht II is een eigen project van de gemeente. De projecten Tholen Stad en Havengebied Sint-Annaland zijn projecten die in een Publiek Private Samenwerking (PPS) worden uitgevoerd. Tholen Stad wordt ontwikkeld binnen de Tholen Stad Grondexploitatie V.O.F. en Havengebied Sint- Annaland in Havengebied Sint-Annaland C.V. De gronden in het project Tholen Stad zijn voor een bedrag van 7.048.000 gerubriceerd onder de voorraden gereed product en handelsgoederen. Het project Tholen Stad wordt in een VOF gevoerd waarbij de VOF gronden aan de gemeente heeft geleverd. Deze gronden zijn conform de BBV regels opgenomen onder de voorraad gereed product en handelsgoederen. BOEKWAARDE ONDERHANDEN WERK VOOR PROJECTEN BIJ VERBONDEN PARTIJEN STAAN NIET OP BALANS GEMEENTE, GEMEENTE IS WEL RISICODRAGER VOOR HET AANDEEL IN DE VERBONDEN PARTIJ Stadszicht II heeft per balansdatum een negatieve boekwaarde van 0,9 miljoen, het Havengebied Sint Annaland is conform de verslaggevingsregels niet onder de voorraden opgenomen omdat de exploitatie plaatsvindt in een lichaam buiten de gemeente Tholen. De twee projecten binnen de VOF Tholen Stad worden gevoerd in een verbonden partij. Ook hiervoor geldt dat de boekwaarde niet op het onderhanden werk staat. Voor Molenvlietsedijk (onderdeel Tholen Stad) zijn door de VOF gronden aan de gemeente geleverd. Deze gronden heeft de gemeente verantwoord onder de voorraad gereed product. Deze verwerkingswijze past binnen de uitgangspunten van het BBV. Ondanks dat voor twee projecten de boekwaarde laag of negatief is wil dat niet zeggen dat de waardering van de projecten niet zonder risico s is. Zeker ook voor de projecten die binnen verbonden partijen worden gevoerd kunnen de risico s hoog zijn. Met ingang van boekjaar 2016 zijn de regels rondom de verantwoording van grondexploitaties gewijzigd. Dit heeft onder andere gevolgen voor de rubricering van de NIEGG gronden. Deze worden voor zover deze nog niet in exploitatie zijn genomen gerubriceerd onder de (strategische) gronden binnen de post materiële vaste activa. P 23 woensdag 1 juni 2016

6.2 BEVINDINGEN 2015 - GRONDEXPLOITATIE Parameters grondexploitatie De gemeente Tholen heeft een grondprijzen beleid 2015 dat door de gemeenteraad is vastgesteld. Hierin zijn per gebied de grondprijzen opgenomen. De gemeente hanteert voor enkele exploitaties tot 1 januari 2016 dezelfde grondprijzen als in 2014. Voor vrijstaande en half-vrijstaande woningen is een korting van 20% op de grondprijs in 2015 gecontinueerd. De raad heeft besloten deze korting toe te passen tot 1 januari 2017. Voor de grondexploitaties is dat een rekenrente van 3,5%, kostenindexatie 2%. De rekenrente is conform de intern berekende omslagrente van 3,5% in 2015. Deze rente valt binnen geaccepteerde bandbreedtes en is het gewogen gemiddelde van de lening portefeuille van de gemeente. Ook de andere parameters vallen binnen aanvaardbare bandbreedtes. Overigens zal met ingang van 2016 een lagere omslagrente worden gehanteerd gezien de gewijzigde BBV regelgeving vanaf boekjaar 2016 omdat de werkelijke rentelast van de gemeente lager is dan de omslagrente. GEEN MPG OPGESTELD. WIJ ADVISEREN NOTA OP TE STELLEN WAARIN DE GRONDEXPLOITATIES WORDEN BEHANDELD WONINGPROGRAMMERING OPTIMISTISCH, MAAR AANVAARDBAAR Geen Meerjarenperspectief grondexploitatie aanwezig De gemeente Tholen stelt geen Meerjaren Perspectief Grondexploitaties (MPG) op. Wel wordt in de paragraaf grondbeleid en de paragraaf weerstandsvermogen de grondexploitaties toegelicht en het risicoprofiel beschreven. Om het inzicht te vergoten raden wij aan om een overkoepelende notitie op te stellen waarin alle grondexploitaties worden behandeld, de financieringsbehoefte per jaar wordt geschetst, en de voortgang van de projecten met risicoinschatting wordt behandeld. Woningbouwplanning De gemeente heeft 679 woningen geprogrammeerd in de periode 2015-2024. De Provincie Zeeland heeft onderzoek gedaan naar de woningbouwbehoefte in de Provincie ( Bevolkings- en huishoudensprognose Zeeland 2015 ). De provincie komt voor deze periode uit op een woningbehoefte van circa 500 woningen. De gemeente heeft een externe partij, Companen, opdracht gegeven eveneens de woningbehoefte in Tholen in beeld te brengen. Companen becijfert de totale gemeentelijke woningbehoefte op 610 woningen in de periode 2015-2014. Companen is van mening dat de provinciale prognose veel te pessimistisch is, met name ten aanzien van binnenlands migratiesaldo (verhuizing van gemeente A naar gemeente B). Ook is Companen van mening dat de Provincie geen rekening heeft gehouden met de doorgetrokken A4. Volgens Companen mag verwacht worden dat hierdoor minder personen Tholen gaan verlaten en meer personen van buiten kunnen worden aangetrokken. Wanneer de berekening van Companen wordt gehanteerd is sprake van een overprogrammering van 70 woningen. P 24 woensdag 1 juni 2016

6.2 BEVINDINGEN 2015 - GRONDEXPLOITATIE GEMEENTE NEEMT MAATREGELEN OM OVERPROGRAMMERING TE REDUCEREN. GEZIEN LANGE DOORLOOPTIJD PLANNEN BLIJFT RISICO OP NEGATIEF BIJSTELLEN VAN PLANNEN IN TOEKOMST BESTAAN De gemeente verwacht deze overprogrammering te reduceren door: Planuitval: in de concept-woningbouwplanning is rekening gehouden met een planuitval op de diverse private ontwikkelingen in de periode 2015-2024 van circa 30 woningen. Vrijwel al deze private ontwikkelingen bevinden zich nog in de plan- of ontwerpfase; Verlagen van onvoorzien: 10 woningen. Ook deze woningen zijn niet in gemeentelijke grondexploitaties opgenomen; Overige maatregelen (bijv. temporisering). Gezien de negatieve boekwaarde van Stadszicht II en het verwachte resultaat (contante waarde 5 miljoen positief) is het, indien noodzakelijk, mogelijk om in de kern Tholen-Stad de uitgifte verder te temporiseren. Op basis van de rapportage vinden wij de woningbouwprogrammering optimistisch, maar wel aanvaardbaar. Wanneer de gemeente de overprogrammering niet reduceert is de kans groot op negatieve bijstellingen van verwachte eindwaarde en netto contante waarde in de toekomst. WEERSTANDSVERMOGEN BEPERKT OM RISICO S OP TE VANGEN Weerstandsvermogen De gemeente heeft een beperkt weerstandsvermogen om risico s op grondexploitaties op te kunnen vangen. In onderstaande tabel hebben wij aangegeven met welke reserves risico s op grondexploitaties kunnen worden opgevangen: Beschikbare reserves risico s grondexploitaties Bedrag Algemene reserve deel vrij besteedbaar 2.133.000 Bestemmingsreserve bouwgrondexploitatie 1.662.000 Totaal 3.735.000 Overigens berekent de gemeente het weerstandsvermogen op basis van het niet vrij besteedbare deel van de algemene reserve. Het weerstandsvermogen komt dan uit op 3,1 miljoen. In dit bedrag zit begrepen de onbenutte belastingcapaciteit voor 1,3 miljoen. De gemeente voert (al dan niet in een samenwerkingsverband) grondexploitatieprojecten uit. Enkele projecten hebben een lange doorlooptijd. Ook is voor de projecten sprake van omvangrijke risico s, vooral wanneer de verwachte afzet van woningen later dan wel in lagere aantallen zal plaatsvinden. Wij signaleren dat de omvang van de reserves beperkt zijn om deze risico s op te kunnen vangen. Wij hebben in de gesprekken met de medewerkers van de gemeente geconstateerd dat het bewustzijn voor deze risico s in belangrijke mate aanwezig is. P 25 woensdag 1 juni 2016

6.2 BEVINDINGEN 2015 - GRONDEXPLOITATIE Waardering grondexploitaties Grondexploitaties zijn langlopende projecten waarbij het saldo van de gerealiseerde kosten en opbrengsten geactiveerd worden op de balans, post voorraden. Vanwege het voorzichtigheidsbeginsel moet voor de grexen worden vastgesteld of verliezen van toepassing zijn voor de gehele looptijd van het project. Om te bepalen of een project een positief saldo heeft wordt een prospectie opgesteld per project. Deze prospectie bevat het verwachte resultaat op eindwaarde en op netto contante waarde. De grondexploitaties (grexen) van de gemeente Tholen worden deels gewaardeerd tegen eindwaarde en deels tegen netto contante waarde. Beide systematieken zijn aanvaardbaar voor het berekenen van de waardering van de grexen. Wanneer het project een negatief resultaat heeft op eindwaarde of netto contante waarde moet voor dit negatieve bedrag een voorziening worden gevormd. Deze voorziening wordt behandeld als een waardecorrectie op de post voorraden. Uit de prospecties van de gemeente blijkt dat eind 2015 verliezen verwacht worden van 19,5 miljoen voor de lopende projecten. Dit bedrag is al in mindering gebracht op de boekwaarde van de voorraden. De gemeente heeft dit bedrag reeds in voorgaande jaren in mindering gebracht op het onderhanden werk. Voor de PPS Havengebied Sint-Annaland is een voorziening getroffen voor het aandeel in het verwachte tekort van 1.884.000. Hierna gaan wij nader in op onze bevindingen en de waardering van de grondexploitaties Havengebied Sint-Annaland en Tholen Stad en de bedrijventerreinen. Havengebied Sint-Annaland De grondexploitatie wordt in een PPS gevoerd. De gemeente is samen met een derde partij voor 50% aandeelhouder in de CV. De gemeente heeft in 2015 de grondexploitatie geactualiseerd en verwacht een tekort van 1.892.000. Voor dit bedrag is een volledige voorziening gevormd omdat de gemeente verwacht dat de andere partij in de samenwerking de samenwerking vermoedelijk wil beëindigen (in 2014 bedroeg de inschatting van het verlies 3.000.000, waarvan de gemeente haar aandeel van 50% had voorzien, zijnde 1.500.000). De twee belangrijkste wijzigingen ten opzicht van de grondexploitatie van vorig jaar zijn verlagen van de rente en verhogen van de verwachte opbrengsten voor appartementen op het havenplateau (50% van 30 is 15 stuks). De verlaging van de rentekosten is aanvaardbaar gezien de gedaalde rente. ADVIES: SECOND OPINION LATEN UITVOEREN OP UITGANGSPUNTEN EN (OPBRENGST)RAMINGEN IN DE GREX De opbrengstenraming is verhoogd ten opzichte van vorig jaar, toen vanwege de economische omstandigheden en de situatie op de vastgoedmarkt appartementen op het havenplateau zijn geschrapt. In de grondexploitatie 2015 heeft de gemeente de helft van de 30 te realiseren appartementen weer opgenomen in de opbrengstraming. De gemeente geeft aan dat de inschatting vorig jaar erg voorzichtig was en dat de gemeente nu positiever is, mede ingegeven vanuit de ontwikkeling in de economie. Uit de realisatie van de uitgiften in 2015, onder andere afgezet tegen de begroting volgen geen indicaties dat de markt voor dit project daadwerkelijk zodanig is aangetrokken. Het gewijzigde inzicht van de gemeente wordt niet onderbouwd met een externe taxatie of second opinion. De schattingen van de gemeente komen op basis van eigen kennis en ervaring met de omgeving en markt tot stand. P 26 woensdag 1 juni 2016

6.2 BEVINDINGEN 2015 - GRONDEXPLOITATIE Inherent aan grondexploitatieprojecten zijn schattingen voor zowel kosten als opbrengsten die in de toekomst zullen worden gerealiseerd. Wij signaleren dat de hiervoor genoemde overprogrammering in de woningplanning kan worden opgevangen door reductie van aantal uit te geven woningen in andere plannen. Daarbij bestaat ruimte om deze binnen de financiële kaders van de betreffende grexen te kunnen opvangen zonder een verliesvoorziening te hoeven treffen. REDUCTIE TE REALISEREN WONINGEN IN 2016 EFFECTUEREN EN VERWERKEN IN PLANNEN VERWERKEN 100% VERLIES VINEN WIJ AANVAARDBAAR DOORDAT KANS GROOT IS DAT ANDERE PARTIJ UIT SAMENWERKINGSVERBAND STAPT AANDEEL GEMEENTE IN VERWACHT VERLIES VESTE TUIN VAN 3,1 MILJOEN CORRECT VERWERKT IN JAARREKENING. Wij achten het noodzakelijk dat de gemeente in 2016 de gesignaleerde mogelijkheden om de woningbouwplanning te reduceren effectueert en verwerkt in de grexen, inclusief de financiële doorrekening van de effecten daarvan. Om de aanvaardbaarheid op de uitgangspunten en ramingen van de gemeente in de grex te kunnen vaststellen bevelen wij met klem aan een second opinon om de gehanteerde uitgangspunten en opbrengstenramingen in de grex extern te laten challengen. De gemeente houdt rekening met het feit dat de andere deelnemer in de CV, na gezamenlijk overleg met de gemeente, mogelijk zal uitstappen uit de CV. Gevolg is dan dat de gemeente volledig risicodrager is voor de CV. De gemeente heeft dit effect al verwerkt in de grondexploitatie. Waar in 2014 nog voor 50% van het tekort een voorziening is gevormd heeft de gemeente in 2015 voor 100% van het verwachte tekort een voorziening gevormd. Wij kunnen ons vinden in de verweking van 100% verlies voor de gemeente. Naast de risico s voor verliezen in de grondexploitatie heeft de gemeente voor een bedrag van 1.675.000 miljoen aan leningen aan de CV en voor 6.750.000 aan garanties verstrekt aan een bank. Voor de lening en de verstrekte garantie loopt de gemeente risico. Wij verwachten dat dit risico beperkt zal zijn, omdat de gemeente al voor 100% van het verwachte tekort een verliesvoorziening heeft gevormd. Tholen Stad De gebiedsontwikkeling Tholen-Stad bestaat uit de ontwikkeling van twee deelgebieden, VesteTuin en Molenvlietsedijk. De gemeente was eigenaar van vrijwel alle gronden in VesteTuin. In 2015 zijn alle bij de gemeente nog in eigendom resterende gronden VesteTuin geleverd aan Tholen-Stad Grondexploitatie VOF geleverd. Doordat de activiteiten in een VOF plaatsvinden is sprake van een PPS en verbonden partij. De gemeente neemt voor 33,3% deel in de VOF. Dit heeft tot gevolg dat eventuele (toekomstige) winsten en verliezen voor 33,3% voor rekening van de gemeente komen. Omdat de grondexploitatie in een PPS plaatsvindt, staat het onderhanden werk niet op de balans bij de gemeente. Wel heeft de gemeente een post voorraad gereed product op de balans staan voor ruim 7 miljoen en loopt zij hierover risico. Dit zijn gronden die door de VOF aan de gemeente zijn geleverd voor Molenvlietsedijk. De gemeente maakt deze gronden bouwrijp. De gemeente levert de gronden na het bouwrijp maken terug aan de VOF. In de samenwerkingsovereenkomst is geregeld dat de gemeente de gemaakte kosten voor het bouwrijp maken in rekening brengt bij de VOF. Het project VesteTuin is in ontwikkeling en heeft een verwacht tekort van 9,4 miljoen. Het aandeel van de gemeente hierin bedraagt 3,1 miljoen. De gemeente heeft dit bedrag in eerdere jaren als last verantwoord in de jaarrekening. Wij vinden de berekening van het verlies op contante waarde van 9,4 miljoen aanvaardbaar. De verwerking van het aandeel van het verlies voor de gemeente is juist verwerkt in de administratie en de jaarrekening. P 27 woensdag 1 juni 2016

6.2 BEVINDINGEN 2015 - GRONDEXPLOITATIE Tholen stad project Molenvlietsedijk Het andere project dat door de VOF wordt uitgevoerd is Molenvlietsedijk. Dit project is nog niet operationeel (in termen van de gemeentelijke verslaggeving Niet in exploitatie genomen gronden ) en heeft een looptijd tot 2042. De VOF heeft gronden verworven van BPD en doorverkocht aan de gemeente. De VOF heeft 45 per m2 betaald en 25 per m2 ontvangen. Daarmee is een verlies ontstaan eind 2015 van 7,2 miljoen. Het verlies is het verschil tussen de aankoop en verkoopprijs van 20 per m2 en geactiveerde rente over het geactiveerde verlies. Het netto plangebied van Molenvlietsedijk is circa 23 hectare groot en omvat de realisatie van 222 woningen tot en met 2030 (13 ha). In 2013 is een stedenbouwkundige toets gedaan van de ruimtelijke uitgangspunten in de grondexploitatie. De gemeente ziet op dit moment geen aanleiding om in deze actualisatie een aanpassing door te voeren van het woningbouwprogramma of ruimtegebruik. De gemeente geeft aan dat het na 2030 te ontwikkelen gebied (10 ha: 200 woningen) meer risico s en onzekerheden bevat voor de realisatie van de opbrengsten. De onzekerheid wordt grotendeels veroorzaakt doordat mogelijk de uitgifte van de woningen trager zal gaan of niet zullen plaatsvinden. De gemeente geeft aan dat er op dat moment vrijwel geen andere 'concurrerende' uitbreidingsgebieden in exploitatie zullen zijn. Wij plaatsten hierbij de kanttekening dat de geschetste verwachtingen en ontwikkelingen betrekking hebben op ver in de toekomst liggende gebeurtenissen en omstandigheden. Daarom zijn wij van mening dat het onzeker is of geen concurrentie bestaat van andere te ontwikkelen plannen in de regio. Dit is zowel afhankelijk van prioriteiten die de gemeente stelt, die buurgemeenten stellen en in welke mate projectontwikkelaars gronden gaan ontwikkelen die zij in bezit willen hebben. GEMEENTE GAAT UIT VAN MEEST POSITIEVE SCENARIO. OOK SCENARIO S OPGESTELD DIE IN VERLIEZEN TOT 5,8 MILJOEN RESULTEREN. ONZEKERHEID 843.000 WAARDERING GREX MOLENVLIETSEDIJK MOGELIJK TE HOOG ADVIES: OPDRACHT GEVEN VOOR SECOND OPINION OP UITGANGSPUNTEN EN RAMINGEN IN GREX P 28 woensdag 1 juni 2016 De laatst vastgestelde grondexploitatie gaat uit van een positief eindsaldo op contante waarde van 768.000. Binnen de VOF zijn echter ook scenario s opgesteld die uitkomen op een contante waarde van 0,7 miljoen positief tot verliezen tot 5,8 miljoen. In de grex is uitgegaan van het meest positieve scenario. Gezien de zeer lange looptijd van het project (tot 2042) met geplande start van eerste uitgifte in 2019 zijn wij van mening dat aan dit project zeer grote risico s kleven. Dit wordt ook bevestigd door een notitie van BPD (een van de deelnemers in de PPS) die dit onderschrijft. Deze risico s hebben betrekking op mogelijk lager af te zetten aantallen woningen, mogelijk lager te realiseren uitgifteprijzen en mogelijke vertraging met aanvullende rentekosten tot gevolg. Binnen de VOF zijn geen signalen bekend om af te wijken van de huidige planontwikkeling om welke reden er onvoldoende grond is voor het verwerken van een afwaardering. Een van de scenario s opgesteld door BPD gaat uit van een vertraging van de af te zetten woningen ten opzichte van de huidige raming. Dit scenario komt uit op een tekort van ruim 2,5 miljoen. Een ander scenario waarbij de rente jaarlijks wordt vergoed door de deelnemende partijen komt uit op een tekort van 0,7 miljoen. Gezien de uiteenlopende scenario s, de (ook door BPD) gesignaleerde risico s zijn wij van mening dat de een onzekerheid bestaat in de waardering van de grex voor het aandeel van de gemeente (33,3%) op een mogelijk verlies dat wij hebben ingeschat op ruim 2,5 miljoen, zijnde 843.000. Wij bevelen aan om evenals voor het project Sint-Annaland, een second opinion te laten uitvoeren door een extern bureau (die niet deelneemt in de VOF) op de uitgangspunten en ramingen in de grondexploitatie zodat de inschatting van de gemeente onderbouwd worden door een expert en de hoge risico s die samenhangen met deze positie op adequate wijze te monitoren.

6.2 BEVINDINGEN 2015 - GRONDEXPLOITATIE AANWEZIGE BUFFERS WORDEN TOEREIKEND GEACHT TER COMPENSATIE VAN DE AANWEZIGE LANGE TERMIJNRISICO S Bedrijventerreinen De grootste post op de balans voor de bouwgronden in exploitatie betreft bedrijventerreinen. Van het bedrag op het onderhanden werk van 9,9 miljoen heeft 9,1 miljoen betrekking op bedrijventerreinen. De gemeente heeft vijf bedrijventerreinen in exploitatie. Het meest omvangrijke project is Welgelegen II 2 e fase. Voor dit project is gesaldeerd aan kosten en opbrengsten tot en met 2015 een bedrag van 7,9 miljoen gerealiseerd. Voor dit plan is in december 2015 een herziene grondexploitatieberekening vastgesteld. Het verwachte exploitatieresultaat op contante waarde bedraagt 7,2 miljoen. Het project is opgedeeld in twee fasen, fase A en fase B. In de berekening van dit saldo gaat de gemeente ervan uit dat fase A eind 2022 afgerond wordt. De gemeente verwacht dat de uitgiften voor fase B zullen gaan plaatsvinden vanaf 2023. Door de lange looptijd van het project en de uitgifte die ver in de toekomst plaatsvinden bestaan grotere schattingsonzekerheden over de realisatie van de uitgiften voor de fasering en de prijzen. Daarbij vermelden we dat op dit moment een positief saldo wordt verwacht van ruim 7 miljoen zodat het weerstandsvermogen binnen de exploitatie fors is om eventuele tegenvallers op te kunnen vangen voordat een verliesvoorziening getroffen zou moeten worden. Zoals gezegd zijn de andere bedrijventerreinen relatief beperkt van omvang. In 2015 zijn de gerealiseerde kosten en opbrengsten nagenoeg gelijk zoals deze in de begroting waren opgenomen. Mede op basis hiervan zijn wij van mening dat de schattingen voor de bedrijventerreinen toereikend zijn. Zoals hierboven vermeld zien wij wel onzekerheden voor de uitgifte die vele jaren in de toekomst liggen, echter binnen het plan bestaan daarvoor buffers om eventuele tegenvallers op te kunnen vangen. CONCLUSIE: RISICOVOLLE POSITIES MET LANGE HORIZON VRAGEN OM ACTIEVE MONITORING EN SPIEGELING MET EXTERNE EXPERTS Conclusie waardering grondposities en -exploitaties Samenvattend zijn wij van mening dat de schatting van de gemeente voor de uitkomsten van de grexen overwegend aan de positieve kant zijn. De schattingen van de gemeente komen op basis van eigen kennis en ervaring met de omgeving en markt tot stand. Gegeven de grote risico s die samenhangen met de posities en de beperkingen in het weerstandsvermogen raden wij aan externe expertise in te zetten voor het monitoren en challengen van de interne analyses en scenarioberekeningen. Een goede start hierbij zou zijn het laten toetsen (second opinion) van de gehanteerde uitgangspunten en ramingen voor de projecten Sint-Annaland en Molenvlietsedijk. Voor het plan Molenvlietsedijk zijn wij van mening dat gezien de risico s in het plan de waardering mogelijk 843.000 te hoog is. P 29 woensdag 1 juni 2016