Studiewijzer voor de student Tekst in grijs hoeft niet te worden doorgenomen voor de toelatingstoets aardrijkskunde, tekst in rood is toegevoegd of komt in de plaats van bestaande teksten in het boek. Deze teksten moeten wel worden doorgenomen. Je vindt alle aanvullingen op de website. Deel 1 Kennisbasis inhoud 11 1 Kaart en atlas 13 1.1 Wat is aardrijkskunde? 15 Aardrijkskunde of geografie 15 KNAG 15 1.2 Geografisch leren kijken 15 Actueel wereldbeeld 16 Geografische zienswijze 16 Multiperspectiviteit: natuurlijke en menselijke factoren 17 Meervoudig bronnengebruik 19 1.3 Schaal 19 Schaalniveaus 19 Schaal op de kaart 19 1.4 Atlas 21 Soorten kaarten 22 De atlas 22 Geografisch Informatie Systeem 23 Remote sensing 23 Kaartprojecties 24 1.5 Plaatsbepaling op de aarde 24 Geografische breedte 24 Geografische lengte 24 Vakkenstelsel 25 Tijdzones 26 GPS en navigatiesystemen 27 1.6 Topografie 28 Plaatsbeschrijving 28 Het nut van topografie 28 De keuze van de basistopografie 29 Samenvatting 30 Basiskennis geschiedenis 2014 1
2 Weer en klimaat 31 2.1 Planeet aarde 33 Zonnestelsel 33 Opbouw van de atmosfeer 33 Weer 34 Klimaat 34 Dag en nacht 34 Seizoenen 35 2.2 Temperatuurfactoren 36 Breedteligging 36 Hoogteligging 37 Gesteldheid van het aardoppervlak en de land-zeeverdeling 37 Zeestromen 38 Ligging van gebergten 39 2.3 Neerslag 39 Kringloop van het water 39 Neerslagvormen 40 Neerslagtypen 42 Wolken 43 Moesson 44 2.4 Luchtbewegingen 45 Wind 45 Grote windsysteem 46 Orkaan 48 Tornado 49 2.5 Plantengroei en klimaten 50 Tropisch regenwoudklimaat 50 Savanneklimaat 50 Steppeklimaat 51 Woestijnklimaat 51 Gematigde zone: Middellandse Zeeklimaat 52 Landklimaat 53 Polair klimaat 53 Gematigde zone: zeeklimaat 53 2.6 Klimaatverandering 54 Klimaten vroeger en nu 54 Krijt: de warmste periode ooit 54 Het Quartair: de ijstijden 54 Het huidige klimaat 55 Vermindering van de albedo 56 De curve van Milankovitch 56 Zonneactiviteit 56 Vulkaanuitbarstingen 57 El Niño 57 Basiskennis geschiedenis 2014 2
Veranderingen in de Golfstroom 58 Broeikaseffect en het versterkt broeikaseffect 58 Gat in de ozonlaag 59 Samenvatting 59 3 Landschappen in Nederland 61 3.1 Zandlandschap 63 Ontstaan zandlandschap 63 Bewoning zandlandschap 63 Sint-Pietersberg 67 Landinrichting 65 3.2 Lösslandschap 66 Ontstaan lösslandschap 66 Bewoning lösslandschap 67 3.3 Veenlandschap 69 Ontstaan 69 Bewoning veenlandschap 69 Turf baggeren of steken 71 3.4 Zeekleilandschap 72 Ontstaan zeekleilandschap 72 Bewoning zeekleilandschap 73 De Beemster 76 3.5 Duinlandschap 77 Ontstaan duinlandschap 77 Bewoning duinlandschap 78 Drinkwaterwinning 78 3.6 Rivierkleilandschap 79 Ontstaan rivierkleilandschap 79 Bewoning rivierkleilandschap 82 Nieuwe natuur 82 Samenvatting 83 4 Nederland en het water 85 4.1 Hoog en laag land 87 Nederland 87 Wonen op de hoogte 88 Het poldersysteem 89 Soorten polders 90 Nederland leeft met water 93 Basiskennis geschiedenis 2014 3
4.2 Zuiderzeewerken 94 De Zuiderzee 94 Watersnoodramp 1916 94 Afsluitdijk 95 Inpolderingen 96 Schaalvergroting 97 4.3 Deltawerken 98 Watersnoodramp 1953 98 Het Deltaplan 99 Oosterscheldekering 100 Europoortkering: Maeslantkering en Hartelkering 101 4.4 Ruimte voor de rivier 102 Rivierwater 102 Hoogwater in 1993 en 1995 103 Deltaplan Grote Rivieren 104 Ruimte voor de Rivier 105 Toekomstig hoogwaterbeleid 105 4.5 Kustverdediging 106 De kust 106 Getijde 107 Kustbeleid en dynamisch kustbeheer 108 Zwakke schakels 109 4.6 Waterproblemen wereldwijd 110 Te veel water 110 Te weinig water 111 Vervuild water 112 Toekomstig mondiaal waterbeleid 113 Samenvatting 113 5 Actieve aarde 115 5.1 Endogene en exogene krachten 117 De aarde 117 Platentektoniek 118 5.2 Plaatbewegingen 118 Divergentie 119 Convergentie 120 Transversale bewegingen 121 Basiskennis geschiedenis 2014 4
5.3 Vulkanisme 122 Vulkanen 122 Stratovulkaan 124 Schildvulkaan 124 Spleeterupties 125 Vulkanische verschijnselen 125 5.4 De aarde beeft 126 Aardbeving 126 Tsunami 127 5.5 Bergen 128 Reliëf 128 Vegetatiezones op een berg 129 Gletsjers 130 5.6 Kringloop van het gesteente 131 Stollingsgesteente 132 Sedimentgesteente 133 Metamorf gesteente 133 Verwering 133 Erosie en sedimentatie 135 Samenvatting 136 6 Bevolking en ruimtelijke inrichting 137 6.1 Bevolkingsaantallen 139 Demografie 139 Geboorte en sterfte 139 Emigratie en immigratie 140 Demografische transitie 141 6.2 Leeftijdsopbouw van de bevolking 142 Bevolkingsopbouw 142 Demografische druk 143 6.3 Buitenlandse migratie 145 Push- en pullfactoren 145 Allochtoon en autochtoon 149 Emigratie 150 6.4 Binnenlandse migratie 152 Urbanisatie 152 Wederopbouw en woningnood 153 Suburbanisatie 154 Groeikernen 155 Compactestadbeleid 156 Basiskennis geschiedenis 2014 5
6.5 Stad en platteland 157 Stad en dorp 157 De stad groeit 158 Van sanering naar grotestedenbeleid 159 Landelijk gebied 159 6.6 Nota Ruimte 160 Bundeling van verstedelijking en infrastructuur 160 Bevorderen van krachtige steden en een vitaal platteland 162 Waterbeleid 162 De EHS: investeren in de kwaliteit van de natuur 163 Landschappen ontwikkelen met kwaliteit 164 Samenvatting 164 7 Bestuur in Nederland en Europa 165 7.1 Bestuur in Nederland 167 Gemeente 167 Provincie 168 Het rijk 169 Waterschap 170 7.2 Ruimtelijke ordening 172 Rijk 172 Provincie 172 Gemeente 172 7.3 Ontstaan van de Europese Unie 173 Van EGKS via EEG naar EG 173 De Europese Unie 174 Uitbreiding van de EU 176 7.4 Bestuur in de Europese Unie 177 De Europese Raad 177 Raad van de Europese Unie 177 Europees Parlement 178 Europese Commissie 179 Het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen 179 De Europese Centrale Bank 180 7.5 Europees beleid 180 Gemeenschappelijke Landbouwbeleid 180 Regionaal beleid 182 Innovatiebeleid 182 Basiskennis geschiedenis 2014 6
7.6 De Europese Unie in de wereld 183 Buitenlands beleid en veiligheidsbeleid 183 Wereldhandel 184 Ontwikkelingshulp 184 Humanitaire hulp 186 Samenvatting 186 7 Grenzen en identiteit 7.1 Soorten grenzen Natuurlijke en politieke grenzen Gemeente Het rijk Koninkrijk der Nederlanden Waterschap 7.2 Identiteit en conflicten Identiteit Cultuur verbindt mensen Grensconflicten 7.3 Wereldgodsdiensten Christendom Islam Hindoeïsme Boeddhisme Jodendom 8 Bestaansmiddelen 187 8.1 Economische systemen 189 Kapitalisme 189 Het Angelsaksisch en Rijnlands model 189 Socialisme en communisme 189 Beroepsbevolking 190 8.2 Primaire sector 190 Akkerbouw 190 Veeteelt 191 Tuinbouw 192 Bosbouw 193 Visserij 194 Mijnbouw 195 8.3 Secundaire sector 196 Industriële revolutie 196 Zware industrie 197 Lichte industrie 198 Basiskennis geschiedenis 2014 7
8.4 Tertiaire sector 199 Verkeer en vervoer 199 Mainports 199 Mainport Schiphol 200 Mainport Rotterdam 201 Recreatie en toerisme 203 Quartaire sector 204 8.5 Globalisering 204 Globalisering 204 Glokalisering 206 Multinationals 206 Global shift 207 Centrum en periferie 208 8.6 Keerzijde van globalisering 208 IMF en Wereldbank 209 WTO en vrijhandel 209 Andersglobalisten en antiglobalisten 210 Fair trade 210 Migratie 211 Samenvatting 212 9 Arm en rijk in de wereld 213 9.1 Wanneer ben je rijk? 215 Indicatoren van ontwikkeling 215 Gezondheidszorg 216 Onderwijs 217 BNP 218 9.2 Steeds meer stedelingen 218 Sterke bevolkingsgroei 219 Migratie 219 Overurbanisatie 220 9.3 Natuurlijke factoren voor onderontwikkeling 221 Het klimaat 221 Verwoestijning 222 Bodemerosie 223 9.4 Economische factoren voor onderontwikkeling 224 Kolonialisme 225 WTO de wereldhandelsorganisatie 226 Ontwikkelingssamenwerking 227 Microkrediet 228 Basiskennis geschiedenis 2014 8
9.5 Sociale factoren voor onderontwikkeling 229 Snelle bevolkingsgroei 229 Politieke factoren 230 Corruptie 231 9.6 Millenniumdoelen 231 De Verenigde Naties 231 Acht millenniumdoelen 234 Samenvatting 235 10 Bronnen van energie 10.1 Energie Wat is energie? Elektriciteit Twee soorten energiebronnen 10.2 Uitputbare energiebronnen Steenkool Aardgas en aardolie Kernenergie 10.3 Vernieuwbare energiebronnen Windenergie Waterkracht Zonne-energie Biomassa 10.4 Elk voordeel heeft zijn nadeel Meer broeikasgassen Kernenergie De wind Witte steenkool 10.5 Energieverbruik Steeds meer energie nodig Economische groei Bevolkingsgroei 10.6 Het Nederlandse energiebeleid Inkomsten Schonere energie Energie besparen Warmte uit de ondergrond Warmtekrachtkoppeling (WKK) Basiskennis geschiedenis 2014 9
Bij deel 2 van Geowijzer zijn geen aanvullingen gemaakt. Deel 2 Kennisbasis didactiek 237 10 Aardrijkskunde op de basisschool 239 10.1 Kerndoelen 240 Kerndoelen kennisdoelen 240 Oriëntatie op jezelf en de wereld 240 Leerlijnen en tussendoelen 241 Vaardigheidsdoelen 242 Criteria van Mager 243 Attitudedoelen 244 10.2 Dé Canon een canon 244 De Canon van Nederland 245 De watercanon 246 Canon van het Nederlandse landschap 247 Andere canons 247 10.3 Ontwikkelingspsychologie 248 Spelend leren 248 Een realistisch wereldbeeld 249 Spelen in de bovenbouw van de basisschool 249 10.4 Aardrijkskunde en taal 250 Taalontwikkeling 250 Schooltaal gebruiken 251 Taal in zaakvakken 252 Samenvatting 252 11 Vernieuwers en het aardrijkskundeonderwijs 253 11.1 Jenaplan: een wereldoriënterende school 254 Jenaplan: het concept 253 Gesprek, spel, werk en viering 254 Wereldoriëntatie 255 11.2 Montessori: van het geheel naar delen 258 Montessori: het concept 259 Kosmische visie op de mens en de wereld 259 Kosmische opvoeding en kosmisch onderwijs 259 Montessori en aardrijkskunde 260 De ontdekker, de verkenner en de wetenschapper 261 11.3 Freinet: eigen belevingswereld 264 Freinet: de uitgangspunten 264 Technieken van Freinet 264 11.4 Dalton: vrijheid in gebondenheid, zelfstandigheid en samenwerking 267 Education: opvoeding en onderwijs 267 Het Daltonprincipe 268 Dalton op de basisschool 269 Samenvatting 269 12 Kaartlezen 271 Basiskennis geschiedenis 2014 10
12.1 Voorbereidend kaartlezen 272 Ruimtelijke oriëntatie 273 12.2 Aanvankelijk kaartlezen 274 Expanding horizon 274 Plattegrondsbesef 275 Lezen van kaartsymbolen 276 Schaalbegrip 277 Hanteren van (wind)richtingen 277 Ontdekken van vormen van generalisaties 278 Plaatsbepaling met behulp van coördinatoren 278 Aanvankelijk kaartlezen en de Eindtoets Bassischool 279 12.3 Voortgezet kaartlezen 279 Kaartvisualisatie 279 Kaartinventarisatie 280 Kaartanalyse 280 Kaartinterpretatie 280 12.4 Wandkaart en globe 281 Wandkaarten 281 De globe 282 Digitaal schoolbord 283 Samenvatting 283 13 Topografie 285 13.1 Topografie leren 286 Mental map 286 Een standaardlijst 286 13.2 De didactiek van de topografie 292 Rijke leeromgeving en functionele topografie 292 Een verantwoord eigentijds kaartbeeld aanleren 293 Atlas 294 13.3 Topografie spelend leren 295 Jeugdboeken 295 Spelen met kaarten 296 Computer 297 13.4 Atlasgebruik 298 Zoekstructuren in de atlas 298 Hulpmiddelen in de atlas 299 Samenvatting 300 14 Methoden voor aardrijkskundeonderwijs 301 14.1 Thematische of regionale opzet 302 Regionaal-encyclopedische methode 302 Thematisch-concentrisch 302 Thematisch-exemplarische methode 303 Regionaal-thematisch 303 14.2 Vakkenintegratie 304 Wereldoriëntatie 304 Vakkenintegratie 306 14.3 Methode kiezen en gebruiken 308 Informatie over methodes 308 Basiskennis geschiedenis 2014 11
Flexibel gebruik 310 Actualiteit 310 Verschillen tussen methodes 309 14.4 Evalueren op drie niveaus 311 Toetsen op school 311 De Cito-toets 312 Periodieke Peilingen van het Onderwijsniveau 313 Samenvatting 314 15 Educaties 315 15.1 De samenleving en educaties 316 Maatschappelijk belang 316 Toepassen van educaties 316 Educatiecirkel 317 Media-educatie 318 15.2 Natuur- en milieubeleid 319 Natuur- en milieueducatie 319 Duurzame ontwikkeling 320 15.3 Mondiale educaties 321 Ontwikkelingseducatie 321 Vredeseducatie 323 Mensenrechteneducatie 324 Intercultureel onderwijs 325 Burgerschapskunde 325 Wereldburgerschapskunde 326 15.4 Erfgoededucatie 327 Erfgoedonderwijs op de basisschool 327 Erfgoededucatie bij jonge kinderen 328 Cultureel erfgoed 329 Natuurlijk erfgoed 329 Industrieel erfgoed 330 Werelderfgoed 331 Samenvatting 331 16 Didactische werkvormen 333 16.1 Educatieve spellen 334 Waarom spellen? 334 Rollenspel 334 Simulatiespel 336 Leerspellen 336 16.2 Beelddidactiek 337 Haubrich 337 Bordtekening 339 Het knieboek 339 Bewegende beelden 340 Voorwerpen 341 16.3 Veldwerk 342 Kijktocht 342 Veldinventarisatie 342 Veldonderzoek 343 Basiskennis geschiedenis 2014 12
Excursie 343 16.4 Educatief ontwerpen 345 Verhalend ontwerpen 345 Projectonderwijs 346 Doe- en ontdekkisten 346 Verhalen en liedjes 348 Zandtafel 349 Maquette 349 Webquest 351 Samenvatting 351 Literatuurlijst Kennisbasis Inhoud 352 Literatuurlijst Kennisbasis didactiek 355 Illustratieverantwoording 359 Register Kennisbasis inhoud 361 Register Kennisbasis didactiek 366 Over de auteurs 368 Basiskennis geschiedenis 2014 13