Regeneratieve Geneeskunde: game changer op weg naar brede toepassing

Regeneratieve Geneeskunde: game changer op weg naar brede toepassing Regeneratieve geneeskunde biedt chronisch zieken uitzicht op genezing, in plaats van (dure) symptoombestrijding. Het betekent dat zieke weefsels en organen hersteld kunnen worden, zodat er geen transplantatie meer nodig is. Medicijnen kunnen getest worden op organs-on-a-chip, zonder dierproeven en zo nodig op maat voor de patiënt. Er wordt gewerkt aan nieuwe verbindingen tussen hersenen en elektronica, bijvoorbeeld in bionische ledematen. Een fascinerend toekomstbeeld dus, met enorme kansen voor gezondheidszorg en economie. Hoe behoudt Nederland zijn internationale voorsprong op dit terrein en hoe brengen we de regeneratieve geneeskunde grootschalig van het laboratorium naar de praktijk? Onze (beroeps)bevolking veroudert, waardoor het een uitdaging kan zijn om mee te blijven doen en vitaal te functioneren. Weefsels en organen gaan immers bij iedereen achteruit, maar soms nog sneller door ziekteprocessen zoals artrose, hart- en vaatziekten, diabetes of neurodegeneratieve aandoeningen. Gelukkig is er steeds meer bekend over natuurlijk weefselherstel en zijn er steeds meer biologische en technische mogelijkheden om weefsels en organen te herstellen. Chronische ziekten kunnen daardoor veel effectiever dan nu genezen worden. Het interdisciplinaire onderzoek op het gebied van regeneratieve geneeskunde (regenerative medicine) is mogelijk geworden dankzij de groeiende kennis op uiteenlopende terreinen, zoals stamcellen, groeifactoren, weefselarchitectuur, biomaterialen en verfijnde meettechnieken (chip/microfluidica technologie). In de afgelopen jaren is de wetenschappelijke basis gelegd in laboratoria, GMP faciliteiten en klinische afdelingen van umc's, in technische universiteiten en in bedrijven. Ook zijn de eerste veelbelovende stappen richting praktijk gezet, waarbij nieuwe expertise ontwikkeld is op het terrein van opschaling, GMP productie en (beeldvormende) diagnostiek om de effecten in het menselijk lichaam te meten. De tijd is nu rijp om deze basis verder uit te bouwen en de vertaalslag te maken naar brede toepassing in de praktijk. De inzet van de NFU voor sustainable health maakt het heel kansrijk om verder te investeren. Er is niet veel fantasie voor nodig om te bedenken dat dit enorme economische, medische en maatschappelijke voordelen kan opleveren. Sterker nog, nu al is regeneratieve geneeskunde een miljardenindustrie, met wereldwijd meer dan 700 bedrijven die in 2013 al een gezamenlijke marktwaarde van $16,4 miljard vertegenwoordigden, met een verwachte groei naar $67,5 miljard in 2020 (Proteus Data, 2014). De Nederlandse economie kan hiervan ruim meeprofiteren. Dat vraagt wel om voortgaande investering in publiek-private samenwerking om de roemruchte Valley of Death te overbruggen. De gemiddelde Nederlander heeft nog maar weinig gehoord over regeneratieve geneeskunde. Voor brede toepassing is het belangrijk het publiek goed te informeren en te betrekken in een dialoog over de sociale, juridische en ethische consequenties van deze nieuwe techniek. Zo'n open debat kan ertoe bijdragen dat de toepassingen die ontwikkeld worden, daadwerkelijk aansluiten bij de behoeften van Nederlanders en breed geaccepteerd zullen worden. Het is verder noodzakelijk om deze nieuwe zorgproducten te ontwikkelen op een duurzame en rendabele manier, om bij te dragen aan het beheersbaar houden van de kosten van de gezondheidszorg (sustainable health). 1

Game changers en randvoorwaarden Regeneratieve geneeskunde is op zichzelf een van de meest ingrijpende 'game changers' in de geneeskunde, naast personalised medicine en een nieuw perspectief op gezondheid (zie ook NWA- Route 1, Personalised medicine, en 3, Preventie, behandeling en gezondheidszorg). Zoals uit het vervolg van dit advies blijkt, zijn er nog wel inspanningen nodig om de beloften van regeneratieve geneeskunde in te lossen: Investeren in infrastructuur en onderzoek (fundamenteel/translationeel); Investeren in opleiding en talent, onder meer via de studierichtingen technische geneeskunde en Biomedische Technologie (Biomedical Engineering) en een gericht carrière stimuleringsprogramma; Bestaande publiek-private samenwerkingsverbanden consolideren en verder uitbouwen, zoals de netwerken die eerder gevormd zijn dankzij BMM, TeRM, NeuroDelta en NIRM en nieuwe initiatieven zoals het non-profit precompetitief technologisch hdmt Instituut (Institute for human Organ and Disease Model Technologies) en het nieuwe instituut RegMed XB. Maatschappelijk verantwoord innoveren, met aandacht voor de sociale, juridische en ethische aspecten. Positie onderzoeksveld Regeneratieve Geneeskunde Nederland behoort tot de top 5 van de wereld in het onderzoeksveld van de Regeneratieve Geneeskunde en is nummer 1 als het gaat om de impact van de gepubliceerde artikelen (Pubmed analyse). Binnen Europa is Nederland nu een van de weinige plekken waar (stam)celtherapie ook klinisch toegepast en ontwikkeld wordt. Dit blijkt o.a. uit het feit dat voor de huidige 10 Europese consortia op het gebied van mesenchymale stamcellen (MSCs), het klinische uitgangsmateriaal voornamelijk in ons land wordt geproduceerd. Deze internationale positie staat echter onder druk door steeds verder teruglopende financiering uit de eerste geldstroom (Rathenau TWIN 14-20). Hoewel dus al veel werk verzet is, hebben nog maar weinig patiënten daadwerkelijk kunnen profiteren van concrete producten. De stappen van laboratorium naar kliniek en van experiment naar bredere toepassing moeten grotendeels nog gezet worden. Dat komt onder meer door het ontbreken van voldoende financiering voor translationeel onderzoek en de beperkte productiefaciliteiten. Op dit moment is de Nederlandse voorsprong op wetenschappelijk gebied nog niet terug te zien in toegenomen economische waardegroei in Nederland. Het zou kapitaalvernietiging zijn als alle investeringen uit het verleden in dit veelbelovende vakgebied met een verwachte marktwaarde van $67,5 miljard in 2020 uiteindelijk alleen in het buitenland economische winst opleveren. Overheden in andere landen stimuleren de vereiste technologische ontwikkelingen krachtig. Voorbeelden daarvan zijn Catapult Cell therapy in de UK en Centre for the Commercialization of Stem Cell Research in Canada (variërend van 15 tot 100 miljoen euro per jaar, zie tabel 1). Het is van het grootste belang dat de Nederlandse overheid op zijn minst vergelijkbare bedragen investeert om de huidige wetenschappelijke positie vast te houden, waardoor de aantrekkingskracht voor het bedrijfsleven gegarandeerd blijft. Een essentiële voorwaarde is het verwerven van specifieke expertise op het gebied van valorisatie van regeneratieve geneeskunde. Impact Ziektes waarvoor met regeneratieve geneeskunde op dit moment curatieve behandelingen ontwikkeld worden, kostten Nederland in 2011 18,2 miljard (tabel 2). De ziektelast door sterfte en 2

door het leven met deze ziektes bedragen jaarlijks 1,4 miljoen DALYs (Disability-Adjusted Life Years). Een relatief kleine investering in regeneratief onderzoek kan zich daarom makkelijk vertalen in een grote impact in Nederland. Bijvoorbeeld voor nierfalen en nierinsufficiëntie; in Nederland zijn er 6500 patiënten afhankelijk van dialyse waarvan er elk jaar 1300 komen te overlijden. Dit door het tekort aan donororganen en door de vaak tijdelijke oplossing die een donororgaan biedt. Wanneer regeneratie van de nier en het daarmee uitroeien van dialyse bewerkstelligd wordt, betekent dat voor Nederland een kosten besparing van 643 miljoen per jaar. Dit resulteert in een betere uitkomst voor de patiënt, waarbij de levensverwachting wanneer afhankelijk van dialyse 5 jaar is, 10 jaar is na transplantatie, en wanneer een geregenereerde nier afkomstig van cellen uit patiënt geplaatst wordt de klok teruggedraaid wordt. Innovatieve producten die ontwikkeld worden zijn niercellen in het dialyse apparaat, verkoop van bioreactoren of high-throughput technieken, die op korte termijn levensjaren en kostenbesparing opleveren. Innovatie van gezondheidszorg zorgt ervoor dat Nederlanders beschikken over de beste en allernieuwste therapieën en hiervoor niet naar het buitenland hoeven te gaan, wat de welvaart en kwaliteit van leven ten goede komt. Daarnaast is herhaaldelijk aangetoond dat innovatie tot besparing in de gezondheidszorg kan leiden waarbij elke investering van 1 euro in het verbeteren van de doelmatigheid een jaarlijkse structurele besparing van 3 euro oplevert. Hier ligt naast een belang voor de overheid ook een belang voor de zorgverzekeraars, die door investeringen van beide bewerkstelligd kunnen worden. Investeringsbehoeften De regeneratieve geneeskunde staat aan de vooravond van een revolutie gezien de potentie van het gebruik van stamcellen en tissue engineering als nieuwe methoden voor genezing en electroceutica (behandeling met gerichte elektrische pulsen) als nieuwe, complementaire therapeutische optie. De regeneratieve geneeskunde in Nederland is sterk gebaat bij een internationale verankering van de wetenschap via een nationale, discipline-overschrijdende, grootschalige onderzoeksinfrastructuur voor de langere termijn. De positie van Nederland in dit internationale veld zal vooral bepaald worden door de mogelijkheid tot aansluiting bij de nieuwe technologieën die dit veld drijven. Afgaande op eerder genoemde concurrerende investeringen door buitenlandse overheden (tabel 1) en de geïdentificeerde noodzakelijke infrastructuur zal 350 miljoen euro nodig zijn gedurende de komende 10 jaar voor het infrastructurele deel. De inzet van de NFU op dit gebied zal werken als een multiplier van deze investeringen. Voor het ontwikkelen van de gemeenschappelijke onderzoeksagenda s kan gebruik gemaakt worden van matching door lokale overheden en TKIgelden van gezondheidsfondsen. Hiervoor zal 100 miljoen voor de komende 10 jaar ingezet dienen te worden. Het carrièreprogramma voor bioelektronica en de ontwikkeling van een database voor regeneratieve therapieën zouden met 50 miljoen gedurende 10 jaar gerealiseerd kunnen worden. Naar onze beste inschatting zal de 500 miljoen extra investering over 10 jaar ertoe leiden dat patiënten versneld kunnen profiteren van verbeterde, innovatieve therapieën. Patiënten kunnen daardoor weer volledig participeren in de maatschappij en hebben minder symptoombestrijdende behandelingen nodig. Deze investering zal bovendien leiden tot nieuw opgeleide talenten die Nederland aantrekkelijker maken voor de vestiging van farmaceutische en biotechnologische bedrijven. Ook zullen er concreet nieuwe banen beschikbaar komen in bestaande en nieuwe bedrijven en instellingen, onder meer door een groeiend aantal spin-off bedrijven. De wetenschappelijke opbrengst van de investeringen zal ook aanzienlijk zijn; tientallen patenten en vele honderden wetenschappelijke artikelen in gerenommeerde bladen. Deze verhoogde output zal 3

weer leiden tot het aantrekken van meer publieke en private financiering vanuit Europa, nieuw gevestigde bedrijven en gezondheidsfondsen. NWA vragen Van de bijna 12.000 vragen die de Nederlandse bevolking heeft gesteld aan de wetenschap (samengevat in 140 clustervragen) betrof 40% vragen op het gebied van de geneeskunde. Dit advies richt zich op de drie clustervragen van de NWA voor de route Regeneratieve Geneeskunde: Vraag 100. Hoe kunnen we met behulp van (stam)cellen en biomaterialen de vorming en het herstel van weefsels en organen bevorderen? Vraag 101. Kunnen we modellen van het menselijk lichaam ontwerpen en slimme technologie gebruiken voor gezondheids- voedings- en toxiciteitsonderzoek en daarmee tegelijkertijd het proefdiergebruik drastisch verminderen? Vraag 121. Kunnen we (bio-)elektronica ontwerpen die direct met ons lichaam communiceert, en materialen en technologie die lichaamsfuncties herstellen of ondersteunen? Daarnaast sluiten twee vragen uit de Scholieren Wetenschapsagenda aan op route 2: 3) Hoe kun je gedachten gestuurde software ontwikkelen? ; en 5) Hoe kun je genen veranderen om langer jong te blijven?. Proces Bovenstaande vragen uit de NWA zijn verwerkt in deze notitie, die tot stand is gekomen door consultatie van (technische) universiteiten, UMCs, hogescholen, ministeries (OCW, VWS, en EZ), topsector LSH, patiënten platforms, gezondheidsfondsen, belangenorganisaties, bedrijven, nationale wetenschapsinstituten, rijkskennisinstellingen, en instituten voor toegepast onderzoek (TO2) (zie bijlage proces NWA). Dit heeft plaatsgevonden via een workshop en door gerichte communicatie met experts op het gebied van regeneratieve geneeskunde. De potentiële impact van deze route is in samenspraak met een duo gezondheidseconomen geanalyseerd. NWA routes Route 2 Regeneratieve Geneeskunde is onlosmakelijk verbonden met route 1 Personalised Medicine en route 3 Gezondheidszorgonderzoek, preventie en behandeling voor behoud, preventie en herstel van gezondheid, ziekten of aandoeningen. Daarnaast heeft de route Regeneratieve Geneeskunde raakvlakken met Oorsprong van leven op aarde en in het heelal, Materialen, en Big Data. Deze 3 routes zijn gericht op fundamenteel onderzoek, waarbij de resultaten toepasbaar zijn binnen de regeneratieve geneeskunde. Game changers Investeren in opleiding en talent In de regeneratieve geneeskunde werken verschillende disciplines (elektrofysica, bioelektronica en medisch onderzoekers) binnen hun eigen vakgebied aan oplossingen voor nieuwe weefsels en organen. Voor de toekomst van de regeneratieve geneeskunde is echter behoefte aan wetenschappers die deskundig zijn op het raakvlak van technologie en geneeskunde. De twee opleidingen technische geneeskunde en de vier opleidingen Biomedische Technologie (Biomedical Engineering) in Nederland zijn bij uitstek in staat om zulke wetenschappers op te leiden. Op dit moment betreft dit echter nog kleine aantallen personen en ontbreekt het aan kritische massa om 4

te kunnen kapitaliseren op de mogelijkheden die in Nederland aanwezig zijn. Een gericht carrièrestimuleringsprogramma op dit gebied zou de impact kunnen vergroten. De aanwezigheid in ons land van experts op het gebied van regeneratieve geneeskunde kan een sterke stimulans zijn voor de vestiging van grote (farmaceutische en andere) bedrijven op dit gebied. Samenwerkingsverbanden consolideren De grote en succesvolle publiek-private samenwerkingen in de regeneratieve geneeskunde zoals BMM, TeRM, NeuroDelta en NIRM (zie tabel 1) die grotendeels gefinancierd werden vanuit de FES (Fonds Economische Structuurversterking) middelen, zijn momenteel afgerond. Door de visie van vorige kabinetten die deze samenwerkingen deels financierden staat Nederland momenteel wetenschappelijk sterk op het gebied van de regeneratieve geneeskunde. Nu is het van het grootste belang om te investeren in de consolidatie van deze verbindingen. De huidige financiering van grootschalige samenwerkingen is nu veelal afkomstig van Europese subsidies, aangezien Nederlandse financiering momenteel ernstig tekort schiet in vergelijking met andere ontwikkelde landen. Onderzoekers en bedrijven zien het belang van deze consolidatie en zijn al begonnen met stappen in die richting. Een goed voorbeeld is het non-profit precompetitief technologisch hdmt Instituut (Institute for human Organ and Disease Model Technologies). Dit is een publiek-privaat consortium van negen Nederlandse (technische) universiteiten, universitair medische centra en bedrijven. hdmt integreert de multidisciplinaire expertise van deze partners, zoals stamceltechnologie en chip/microfluidica technologie, om adequate menselijke ziekte- en orgaanmodellen te ontwikkelen met een grote relevantie voor individuele patiënten (zogenaamde organs-on-chips) en voor geneesmiddelontwikkeling in bedrijven. Deze technologie kan bijdragen aan het terugdringen van de aantallen benodigde proefdieren. Via hdmt worden de ontwikkelde organ-on-chip modellen gevaloriseerd. Daarnaast is recent RegMed XB opgericht, dat de ambitie heeft een internationaal leidend onderzoeksinstituut te worden. Dit instituut zal de krachten bundelen van sterke instituten in Nederland, provincie en gezondheidsfondsen, waardoor onderzoekers en ondernemers fundamenteel, toegepast en translationeel onderzoek naar regeneratieve geneeskunde kunnen uitvoeren en valoriseren. hdmt en RegMed XB hebben als doel pre-competitief onderzoek uit te voeren in samenwerking met farmaceutische bedrijven. Deze noodzakelijke krachtenbundeling zal bijdragen aan de overbrugging van wetenschappelijk idee naar behandeling patiënt. Investeren in infrastructuur en onderzoek (fundamenteel/translationeel) Door een gemeenschappelijke onderzoeksagenda te stimuleren kunnen programmeringen (van overheid, gezondheidsfondsen, topsectoren etc) synergetisch bijdragen aan de regeneratieve geneeskunde. In dit opzicht zijn zowel hdmt als RegMed XB interessante initiatieven, omdat door integratie van multidisciplinaire kennis en expertise kritische massa gecreëerd wordt rondom inhoudelijke onderzoeksthema s. Tegelijkertijd wordt ook gemeenschappelijk gebruik gemaakt van kostbare infrastructuur (Good Manufacturing Practice clean rooms, microfluidica productie). Binnen dergelijke nationale grootschalige samenwerkingsverbanden en infrastructuren kan er gewerkt worden aan de game changers om de volgende stap te kunnen maken van fundamentele concepten naar concrete toepassingen bij de patiënt, bijvoorbeeld: 1. Onderzoek, het genoom en nieuwe technologiën. Een belangrijke ontwikkeling is de mogelijkheid om de uitrijping (differentiatie) van stamcellen te sturen door gericht in te grijpen in het 5

genetisch materiaal ('gene editing'). Onderzoek op het gebied van regeneratieve geneeskunde moet aansluiting vinden bij de zich ontwikkelende technologische platformen voor 'gene editing' (nieuwe generatie CRISPR/CAS, en in vivo genetische modificatie). Om het inzicht in differentiatieprocessen te vergroten, is een collectieve data-infrastructuur noodzakelijk zoals het FANTOM consortium van het RIKEN instituut in Japan waarin transcriptoom analyse en annotatie tijdens stamceldifferentiatie kan plaatsvinden (tevens aansluiting bij NWA route Big Data ) 2. Interactie tussen biomaterialen en cellen. De differentiatie en maturatie van (stam)cellen wordt in belangrijke mate door omgevingsfactoren bepaald. Er moeten daarom (natuurlijke of synthetische) biomaterialen ontwikkeld worden die de uitrijping van stamcellen gericht kunnen sturen en daarbij bijdragen aan klinisch toepasbare regeneratieve therapieën (tevens aansluiting met NWA route Materialen ). Technologieplatforms waarin kennis over het gebruik van biomaterialen, celkweek in microfluidica opstellingen en bio-informatica wordt verkregen en gedeeld zullen worden, zijn noodzakelijk om verdere stappen te kunnen zetten. 3. Live imaging platform. Hiermee kan het lot van stamcellen in proefdieren of mensen gevolgd worden. Met name de combinatie van recent ontwikkelde biochemische analyses met hoge resolutie beeldvorming (bijv. massaspectrometrie-imaging) zal vitale informatie geven. Maatschappelijk Verantwoord Innoveren (MVI) 1. Investeren in het creëren van sociaal en ethisch draagvlak; Sociale acceptatie van klinische toepassing van technologieën is een belangrijk onderdeel van deze route. Bijvoorbeeld wanneer er met stamcellen van een individu ziektemodellen worden gebouwd om geneeskunde-op-maat mogelijk te maken, ontstaan er ook issues rondom eigenaarschap en de privacy van de patiënt. Het vergt derhalve discussie over de juridische en ethische kaders waarbinnen deze ontwikkelingen in Nederland mogelijk en gewenst zijn. Betrokkenheid van patiënten en gezondheidsfondsen bij de ontwikkeling van dit veld zijn een vereiste. 2. Ontwikkeling van regelgeving; De meeste producten (somatische celproducten, gentherapeutische producten en weefselmanipulatie producten), die gebruikt worden binnen de regeneratieve geneeskunde worden als een geneesmiddel voor geavanceerde therapie (advanced therapy medicinal product; ATMP) beschouwd en zijn onderworpen aan dezelfde registratie-eisen als geneesmiddelen. Gezien de complexiteit en de hoge kosten van productie zullen de wetgevende kaders doorontwikkeld moeten worden om toepassing mogelijk te maken. Zo heeft bv Japan de registratiewetgeving rondom stamcelproducten fundamenteel gewijzigd. Rondom het thema bioelektronica moet wetgeving ontwikkeld worden ten aanzien van privacy en gebruik van data (internet of things). Rondom (degradeerbare) biomaterialen met specifieke functies (bv bioactieve materialen die regeneratie bevorderen) vinden momenteel ook aanpassingen in Europese regelgeving plaats die naar de Nederlandse situatie vertaald moeten worden. 3. Beheersbare kosten van de zorg; De overheid zal een actieve rol moeten spelen bij de transitie van basale wetenschap naar toepassing (bv via privaat-publieke initiatieven), waarbij enerzijds valorisatie gestimuleerd wordt, maar tegelijkertijd instrumenten als patiëntenparticipatie, 6

Health Technology Assessment (HTA) en doelmatigheid gekoppeld kunnen worden aan deze ontwikkelingen. 4. Van innovatie in de wetenschap naar valorisatie, commercialisatie en markt applicatie; Naast de investering in samenwerkingsverbanden, is het noodzakelijk dat de overheid investeert in een interessant vestigingsklimaat voor bedrijven gericht op regeneratieve geneeskunde. Thematische Regeneratieve Geneeskunde TTO s (Technologische Transfer Offices) zijn nodig voor kennis ten aanzien van IP (intellectual property), marktautorisatie, en productieprocessen van deze nieuwe industrie. Onderzoekers dienen in een vroeg stadium door deze thematische TTOs begeleid te worden, om tijdig geïnformeerd te worden over kennis implementatie en marktconform handelen, zodat de kans op gebruik en commercialisatie van de kennis verhoogd wordt. Conclusie Regeneratieve geneeskunde biedt belangrijke kansen voor duurzame patiëntenzorg en economische waardevermeerdering. Nederland heeft een sterke uitgangspositie in de internationale concurrentie op dit terrein, door het excellente fundamentele onderzoek en de groeiende samenwerking tussen biomedische en technologische onderzoekers. Dankzij de visie van vorige kabinetten en de programmatische investeringen in samenwerkingsverbanden zoals BMM, Term en NIRM is er een enorm valorisatiepotentieel opgebouwd. Nu komt het aan op de vertaalslagen van laboratorium naar kliniek en van experimentele toepassing naar grootschalige implementatie. Dat zijn processen die vooral gedreven worden door technologische vooruitgang en waarvan het succes in belangrijke mate bepaald wordt door investeringen en infrastructuur. Om het potentieel op het gebied van valorisatie en klinische toepassing in Nederland te verzilveren, heeft de regeneratieve geneeskunde voor de komende jaren een structureel budget van 50 miljoen per jaar nodig. Voor een bedrag van nog geen drie euro per Nederlander per jaar komt er dan een ontwikkeling op gang die zal bijdragen aan gezondheid en welzijn van miljoenen mensen wereldwijd. 7

Bijlagen Tabel 1. (Inter-) nationale centra en instituten met verkregen subsidie op het gebied van regeneratieve geneeskunde. Tabel 2. Kosten in en ziektelast in DALY (Disability-Adjusted Life Years), voor ziekten die door regeneratieve geneeskunde genezen kunnen worden. Bijlage 1 Proces beschrijving NWA route Regeneratieve Geneeskunde 8

Acroniem Volledige naam instituut op het gebied van Regeneratieve Land Subsidie Subsidie per jaar Geneeskunde totaal CCRM Centre for the Commercialization of Stem Cell Research Canada $ 169M $ 3M/jr gedurende 5jr (seed funding) nu $ 40M PPS en $ 114M 2/3 de geldstroom OIRM Ontario Institute for Regenerative Medicine Canada $ 28M Catapult Cell and Gene Therapy Catapult UK 90M 17.3 2/3 de geldstroom UK RMP UK Regenerative Medicine Platform UK 25M 25M/jr CIRM California Institute for Regenerative Medicine USA $ 3B $ 200M/jr gedurende 15jr (Proposition 71) Wyss Wyss institute for Biologically Inspired Engineering (Boston) USA $ 375M 09 $125M en 13 $225M Momenteel 50M/jr gedurende 5 jr Georgia Tech Parker H. Petit Institute for Bioengineering & Bioscience USA $ 45M Wake Forest Wake Forest Institute of Regenerative Medicine USA $ 85M SSCC Singapore Stem Cell Consortium Singapor $ 75M $ 15M/jr gedurende 5 jr e BCRT Berlin-Brandenburger Center for Regenerative Therapies Duitsland 45M Rebirth From Regenerative Biology to Reconstructive Therapy Duitsland 380M/jr waarvan 7.5M/jr per instituut ARMI Australian Regenerative Medicine Institute Australia $ 112M NIRM Netherlands Institute of Regenerative Medicine NL 84M (afgesloten) BMM BioMedical Materials program NL 90M 50/50 PPS 18M/jr gedurende 5 jr (afgesloten) TeRM Translational Excellence in Regenerative Medicine NL 25M (afgesloten) DCTI Diabetes cell therapy initiative NL 11M (afgesloten) DpTE Dutch Program for Tissue Engineering NL 25M (afgesloten) ZonMW Translational Adult Stem Cell Research program NL 24.4M ZonMW Translational gene therapy research program NL 15.8M Tabel 1 (Inter-) nationale centra en instituten met verkregen subsidie op het gebied van regeneratieve geneeskunde. 9

Aandoening Kosten voor Nederland (2011) DALY verlies (2011) Regeneratieve therapie die ontwikkeld wordt op dit gebied (2016- ) Hart- en vaatziekten 8.225.000.000 662.800 -Artificiële kleppen en stents plaatsen die regeneratie van eigen weefsel patiënt induceren waarna artificiële onderdelen transformeren in levende vaten en kleppen -MSC/EPC behandeling hartfalen Dementie (Ziekte van Alzheimer) 4.758.000.000 112.130 -Mesenchymale stamceltherapie -Neuronale voorlopercellen Diabetes mellitus (suikerziekte) 1.689.000.000 194.312 -ips derived beta cellen -exocrien duct derived cellen Nek- en rugklachten (dorsopathieën) 1.305.000.000 153.930 Regenereren van zenuw isolatie-mantel Artrose 1.112.000.000 122.423 Plaatsen van biomaterialen op beschadigd kraakbeen waardoor cellen van de patiënt het eigen weefsel regenereren Nierfalen/ nierinsufficientie 643.000.000 21.874 -Buiten het lichaam mbv eigen cellen patiënt op een skelet van een varkensnier een nieuwe compatibele nier genereren -MSC behandeling Ziekte van Parkinson 267.000.000 25.657 Regenereer dopamine producerende neuronen Voorbeelden van valorisatie op dit gebied (2016- ) Xeltis, Athersys, Cytori, Mesoblast, Celyad Stem Cell Inc, Mesoblast Viacyte Tigentix Orbsen Therapeutics Leverziekten (cirrose en overige) 92.000.000 36.100 Regenereren van lever door Hippo signalering Blindheid 69.000.000 41.375 Groeien nieuwe lens uit limbale stamcellen Holoclar (geregistreerd) Totaal 18.160.000.000 1.370.601 Tabel 2. Kosten in en ziektelast in DALY (Disability-Adjusted Life Years), voor ziekten die door regeneratieve geneeskunde genezen kunnen worden. (bron: www.kostenvanziekten.nl, www.volksgezondheidenzorg.info/ranglijst/ranglijst-ziekten-op-basis-van-ziektelast-dalys) 10

Bijlage 1. Proces beschrijving NWA route Regeneratieve Geneeskunde Op basis van de wetenschapsvisie 2025 heeft het kabinet vanuit OCW en EZ de opdracht gegeven de Nationale Wetenschapsagenda (NWA) op te stellen. Wetenschappelijke jury s, ingesteld door de kenniscoalitie, hebben de ingediende vragen beoordeeld. De Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) coördineerde dit proces. Uiteindelijk zijn de bijna 12 000 ingediende vragen onderverdeeld onder 140 overkoepelende vragen. Deze 140 vragen vormen samen de NWA. Deze 140 vragen zijn in 16 exemplarische routes gevat, waarbij hier route 2 Regeneratieve Geneeskunde wordt gepresenteerd. Regeneratieve geneeskunde is erop gericht nieuwe behandelingen te ontwikkelen die slim gebruik maken van het zelfherstellend vermogen van ons lichaam. Deze behandelingen zijn erop gericht om op een duurzame manier en zonder bijwerkingen cellen, weefsels en orgaanfuncties te repareren, vervangen of herstellen na schade door ziekte of letsel. De drie overkoepelende vragen die aan de Nationale Wetenschapsagenda gesteld zijn geven een illustratie van de breedte en verbindingskracht van de route Regeneratieve Geneeskunde: 101 Hoe kunnen we met behulp van (stam)cellen en biomaterialen de vorming en het herstel van weefsels en organen bevorderen? 102 Kunnen we modellen van het menselijk lichaam ontwerpen en slimme technologie gebruiken voor gezondheids- voedings- en toxiciteitsonderzoek en daarmee tegelijkertijd het proefdiergebruik drastisch verminderen? 121 Kunnen we (bio-)elektronica ontwerpen die direct met ons lichaam communiceert, en materialen en technologie die lichaamsfuncties herstellen of ondersteunen? Voor de route Regeneratieve Geneeskunde zijn de trekkers Prof AJ Rabelink (NFU) en Dr J Selhorst (NWO/ZonMw). Zij worden in hun taak (organisatie workshop en oplevering verslag) bijgestaan door de door NWA inventarisatie aangedragen mede-organisatoren: Prof CA v Blitterswijk (MUMC), Prof CL Mummery (), Prof MC Verhaar (UMCU), Dr J Welmers (VH/Fontys), Prof A vd Berg (UTwente), Prof WE Fibbe (), Dr ir C Vos (min. VWS), Prof DE Atsma (), Prof N v Meeteren (Health Holland), mr drs H Heeres (NWA). Deze mede-organisatoren zijn gevraagd antwoord te geven op de volgende 5 vragen binnen het thema van hun expertise, namelijk; 1. Waar zijn we in Nederland sterk in, wat hebben we de afgelopen jaren bereikt? 2. Hoe kunnen we onze positie behouden / verbeteren? 3. Wat zijn internationaal gezien concurrenten / potentiele partners binnen regeneratieve geneeskunde? 4. Wat zijn nieuwe technologieën / ontwikkelingen? 5. Welke verbindingen met andere disciplines / partijen moeten er nog gemaakt worden? Vervolgens is op 30 maart de NWA workshop Regeneratieve Geneeskunde georganiseerd, waarbij de groep op basis van de 3 NWA vragen in 3 werksessie werd ingedeeld. Daar was het doel de game changers en nieuwe verbindingen in kaart te brengen. Geconsulteerd tijdens de workshop zijn het volgende type instellingen: (technische) universiteiten, UMCs, hogescholen, ministeries (OCW VWS EZ), topsector LSH, patiëntenorganisaties, gezondheidsfondsen, goede doelen, bedrijven, nationale wetenschapsinstituten, rijkskennisinstellingen, en TO2 (zie lijst aanwezigen). De werksessie leiders 11

(Prof E van Leeuwen (Radboud UMC), Dr AL Bredenoord (UMCU), Dr R Janssen (Galapagos bv), Prof WE Fibbe (), Prof NF Ramsey (UMCU), Prof JA Jansen (Radboud UMC)) en additionele mensen met kennis in het veld (Prof RA Bank (UMCG), Prof CVC Bouten (TU Eindhoven), Prof WA Serdijn (TU Delft), Dr WB vd Hout (), Dr ME vd Akker-v Marle ())) zijn toegevoegd aan de schrijfcommissie die deze investeringsagenda hebben geschreven. 12

13

Lijst aanwezigen tijdens de workshop 30 maart 2016: Naam Anne Boeter Annelien Bredenoord Anton Jan van Zonneveld Bakir Bulic Bart Haex Carine van Schie Carla Herberts Carmen van Vilsteren Cees Smit Clemens van Blitterswijk Corina van Duin Cyrille Krul Danielle van Bentem Debby Weijers Dirk Duncker Douwe Atsma Eelco de Koning Evert van Leeuwen Frank Staal Federica Emiliani Freek Jan Frerichs Freek van Muiswinkel Gabrielle Tuijthof Garry Corthals Hanneke Dessing Hanneke de Kort Hanneke Heeres Hans Bouwmeester Hans van Leeuwen Harrie Wijnans Harry van Steeg Ibo van de Poel Ingrid Lether Jaap den Toonder Jacqueline Selhorst Jan de Boer Jan Raaijmakers Janny van den Eijnden Jeannette Ridder-Numan John Jansen Joop van den Wijngaard Joost Gribnau Josien Wijffels Keita Ito Lise de Jonge Luciene Vonk Marco Harmsen Marco Helder Affiliatie ZonMw / NWO UMCU MUMC UM Brandwondenstichting CBG TU Eindhoven VSOP UM / MUMC ZonMw / NWO TNO / HU Min OCW Proefdiervrij Netherlands Heart Institute UL / Radboud UMC Hogeschool Inholland Min EZ UU Zuyd Hogeschool UvA Diabetesfonds NWA WUR Erasmus MC UMCU RIVM TU Delft Reumafonds TU Eindhoven NWO / ZonMW UM Topsector LSH hdmt Min OCW Radboud UMC Min VWS Erasmus MC KWF TU Eindhoven STW UMCU UMCG UvA / VUMC / ACTA 14

Margot Beukers Marianna Tryfonidou Marianne Verhaar Marie-Jose Goumans Marieke von Lindern Marileen Dogterom Marina Senten Marlies van de Meent Melanie Schmidt Michel Decre Mieke Schutte Mike Shaw Nick Ramsey Nico van Meeteren Niels Geijsen Nynke Hosper Patricia Dankers Paul Quax Petra van Baak Pieter de Koning Pieter van Megchelen Richard Janssen Rogier Receveur Roos Masereeuw Ruud Bank Sacco de Vries Sue Gibbs Tom Oostrom Ton Rabelink Wilbert vd Hout Wim Fibbe Wout Feitz DCTI UU UMCU Sanquin TU Delft Hartstichting / SGF NWO NFU Medtronic bv hdmt LURIS UMCU Topsector LSH UU UMCG TU Eindhoven Min EZ Journalist Galapagos bv Medtronic bv UU UMCG WUR VUmc Nierstichting / SGF NFU Radboud UMC 15