CO footprint 2 en klimaatverandering Duurzaamheidkompas #4 Juni 2010
Inleiding Duurzaamheidkompas Antwoord op duurzaamheidvragen In deze tijd van milieu-, klimaat-, voedsel- en economische crises is het bepalen van de juiste strategische richting en het nemen van de daarbij horende beslissingen essentieel. Is duurzaam kansrijk of niet? Moet de voet op de rem of geven we gas? Besparen of investeren? Consuminderen of juist meer? Leiden of volgen? Dit zijn slechts enkele duurzaamheiddilemma s waar vrijwel elke producent, retailer, beleidsmaker of maatschappelijke organisatie mee te maken krijgt. Snelle en goede besluiten Het Duurzaamheidkompas geeft aan welke kant het opgaat met de publieke opinie inzake duurzaamheid. Het levert de benodigde inzichten voor het ontwikkelen, implementeren of evalueren van duurzame beleidsalternatieven. Inzicht in mening Nederlander MarketResponse voert het onderzoek online uit onder een representatieve steekproef van Nederlanders. Schuttelaar & Partners is verantwoordelijk voor een gedegen inhoudelijke inbreng in de vragenlijst en analyse. Met regelmaat Het Duurzaamheidkompas is een initiatief van Schuttelaar & Partners en MarketResponse. Driemaal per jaar bieden wij u inzicht en nieuwe inspiratie om effectieve en vooral duurzame beleidskeuzes te maken. Met steeds wisselende actuele thema's. Onderzoeksopzet Het onderzoek is gehouden onder n= 536 respondenten in de periode van 7 tot 26 april 2010. Daarvan waren er 161 Cultureel Creatieven. De Onderzoek Groep, het consumentenpanel van MarketResponse, levert de deelnemers aan het onderzoek. Cultureel Creatieven Cultureel Creatieven (ca. 15% van de volwassen Nederlanders) maken zich nadrukkelijk hard voor duurzaamheid. Wilt u meer weten over deze Nederlanders? Kijk op www.marketresponse.nl. Definitie van duurzaamheid Duurzaamheid is een breed begrip. Respondenten wordt gevraagd om spontaan aan te geven wat men onder duurzaamheid verstaat. Daarna wordt hen de volgende definitie meegegeven: Duurzaamheid is: Zorgen voor een balans tussen de economische, sociale en milieuaspecten. Het doel daarvan is te voorzien in de behoeften van nu, zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien in gevaar te brengen. Uw eigen positie in kaart MarketResponse en Schuttelaar & Partners bieden bedrijven en organisaties de gelegenheid om de eigen duurzaamheidpositie en beleidsalternatieven te evalueren door mee te lopen in onze reguliere monitor. U kunt zich aanmelden als participant. Meer informatie? Neem contact op met: Pauline Bron MarketResponse Suzanne van der Pijll Schuttelaar & Partners 2
Leeswijzer Aandachtspunten, goede scores en trends In dit rapport maken we gebruik van pictogrammen die de lezer attent maken op een aantal punten. Prima score, met deze pictogram leggen we de nadruk op onderzoeksresultaten die goed zijn. Aandachtspunt, met deze pictogram leggen we nadruk op onderzoeksresultaten die aandacht behoeven. Quote, met deze pictogram leggen we de nadruk op quotes uit onderzoek Nederlanders versus Cultureel Creatieven De uitkomsten van Nederland zijn vaak in het blauw weergegeven. Wanneer in de tekst of grafieken gesproken wordt over Nederland of Nederlanders is de basis alle n= 436 respondenten van dit onderzoek. De uitkomsten van de Cultureel Creatieven zijn in het groen weergegeven. Wanneer wordt gesproken over Cultureel Creatieven is de basis n= 161 respondenten. 3
Samenvatting van de resultaten (1) Helft van de Nederlanders vindt dat CO 2 footprint omlaag moet. Slechts 10% maakt zich veel zorgen over CO 2 uitstoot.. CO 2 uitstoot en klimaatverandering De helft van de Nederlanders gelooft dat C0 2 de oorzaak is van klimaatverandering en dat de uitstoot zeker verminderd moet worden. Meer dan de helft van de Nederlanders maakt zich daar enigszins zorgen over. Vooral bedrijven zijn aan zet. Zij moeten stappen ondernemen om de CO 2 footprint te reduceren en de consument daar op het punt van verkoop over informeren. Weinig kennis, behoefte aan meer voorlichting over CO 2 uitstoot Slechts 10% van de Nederlanders geeft aan veel over CO 2 uitstoot te weten. De meesten zeggen er weinig tot niets over te weten. Dit begrip wordt vooral geassocieerd met uitlaatgassen van auto s en schadelijke stoffen die bij productie vrijkomen. Helft Nederlanders gelooft in CO 2 uitstoot als oorzaak van klimaat verandering. Iets meer dan de helft van de Nederlanders gelooft dat CO 2 uistoot zeker of heel waarschijnlijk de oorzaak is van klimaatverandering en opwarming van de aarde. Slechts 10% is daar heel bezorgd over. De meesten maken zich daar een beetje (44%) of helemaal geen (25%) zorgen over. Vooral bedrijven zijn aan zet Iedereen die gelooft in de bijdrage van CO 2 uitstoot aan opwarming van de aarde vindt dat zeker stappen ondernomen moeten worden om de uitstoot terug te dringen (waar komt dit vandaan?). 85% van de mensen die vinden dat CO 2 moet worden verminderd geven aan dat bedrijven daar actief mee aan de slag moeten. Zij worden het meest met het uitstoten van CO 2 geassocieerd. Maar ook van de overheid (72%) en consumenten zelf (53%) verlangen zij actie. Cultureel Creatieven het meest bezorgd Cultureel Creatieven zijn beter geïnformeerd en geloven in veel sterkere mate dat CO 2 uitstoot resulteert in klimaatverandering. Zij maken zich daar dan ook veel meer zorgen over. Bijna driekwart van de Cultureel Creatieven verlangt actie om emissies te reduceren. 4
Samenvatting van de resultaten (2) Bedrijven moeten op punt van verkoop de betere CO 2 keuze makkelijk maken. Precieze betekenis Carbon Trust CO 2 footprint label nog onduidelijk.. De consument wil geïnformeerd worden met een CO 2 footprint op producten om de impact van eigen consumptiegedrag te verlagen. Het Carbon Trust logo wordt geassocieerd met CO 2 footprint. Er bestaat veel onduidelijkheid over de precieze betekenis. Helft Nederlanders wil steuntje in de rug om eigen CO 2 footprint te verlagen De helft van de Nederlanders vindt het belangrijk dat organisaties hen informeren over de CO 2 footprint van producten. Vooral de Cultureel Creatieven zijn op zoek naar informatie. Men wil bij het aankopen van producten kunnen kiezen voor alternatieven met een lagere CO 2 footprint. Vier op de tien Nederlanders hecht er waarde aan dat bedrijven hen ook informeren als zij hun best doen stappen te ondernemen om de footprint te verlagen. Liefst informatie in de winkel om verantwoorde keuze makkelijk te maken Nederlanders willen dat de informatie over de CO 2 footprint van een product tijdens het winkelen beschikbaar is. Bijna iedereen die geïnformeerd wil worden (90%) hoopt bij voorkeur de benodigde informatie op de verpakking van producten aan te treffen. Ruim een derde van de consumenten wil dat deze informatie in de winkel toegankelijk is. Daarnaast hechten zij belang aan informatie verstrekking via televisie commercials (33%) en informatiefolders of websites van fabrikanten (ruim 20%). Informatie op de kassabon wordt nauwelijks relevant gevonden. Het Carbon Trust logo wordt geassocieerd met (reductie van) CO 2 footprint. De precieze betekenis is onduidelijk. Het logo, dat nog op beperkte schaal wordt toegepast, is bij de meeste consumenten niet bekend. Als men een gok doet komt de interpretatie wel in de buurt van de werkelijke betekenis van het Carbon Trust logo. Er is echter veel onduidelijkheid over de precieze betekenis van het logo. Een wens is dat het logo ook informatie verstrekt over de referentie met andere producten of de mate van CO 2 reductie. 5
C0 2 footprint en klimaatverandering 6
Wat denkt u dat er met CO 2 uitstoot wordt bedoeld? CO 2 uitstoot wordt in beperkte mate spontaan geassocieerd met klimaatverandering of opwarming van de aarde en vooral met uitlaatgassen van auto s en stoffen die vrijkomen bij productie. Slechts 10% van de Nederlanders geeft aan veel over CO 2 uitstoot te weten. Er lijkt behoefte te zijn aan betere voorlichting over wat CO 2 uitstoot nu precies inhoudt. Hoeveel weet u over C0 2 uitstoot? Hoe groter de woorden, hoe vaker genoemd Nederland april '10 11% 45% 32% 12% Cultureel Creatieven april '10 12% 52% 26% 10% CO 2 uitstoot wordt in beperkte mate spontaan geassocieerd met klimaat verandering en opwarming van de aarde. Vrijwel alles (5) Veel (4) Veel, noch weinig (3) Weinig (2) Vrijwel niets (1) 7
Bezorgdheid over CO 2 uitstoot De helft van de Nederlanders gelooft dat CO 2 uitstoot de oorzaak is van klimaatverandering. 10% maakt zich daar veel zorgen over. In hoeverre denkt u dat CO 2 uitstoot (door menselijk handelen) de oorzaak is van klimaatverandering en de opwarming van de aarde? Nederland april '10 10% 42% 52% 32% 12% 4% Meer dan de helft van de Nederlanders gelooft dat CO 2 uitstoot zeker of heel waarschijnlijk de oorzaak is van klimaatverandering en de opwarming van de aarde. Cultureel Creatieven april '10 68% 16% 52% 25% Zeker wel (5) Waarschijnlijk wel (4) 6% 1% Slechts een op de tien is zeer bezorgd. Ruim de helft van de Nederlanders maakt zich enigszins zorgen. De meesten maken zich daar een beetje (44%) of geen (25%) zorgen over. Misschien wel / misschien niet (3) Waarschijnlijk niet (2) Zeker niet (1) In hoeverre maakt u zich zorgen over klimaatverandering vanwege de uitstoot van CO 2 (door menselijk handelen)? Nederland april '10 Cultureel Creatieven april '10 10% 21% 44% 54% 56% 21% 77% 18% 13% 7% 8% 2% Cultureel Creatieven geloven in sterkere mate dat CO 2 uitstoot resulteert in klimaat-verandering (bijna zeven op tien). Vergeleken met andere Nederlanders maken zij zich daar ook veel meer zorgen over (bijna acht op tien). (Veel) zorgen (5) Een beetje zorgen (4) Neutraal (3) Niet echt zorgen (2) Helemaal geen zorgen (1) 8
Bezorgdheid over CO 2 uitstoot Helft Nederlanders vindt dat CO 2 uitstoot moet worden verminderd. Vooral bedrijven zijn aan zet. Vindt u dat er wat gedaan moet worden om de hoeveelheid uitstoot van CO 2 te verminderen? Nederland april '10 Cultureel Creatieven april '10 50% 74% 40% 22% 6% 5% 2% 2% De helft van de Nederlands vindt de CO 2 uitstoot zeker moet worden verminderd. Bijna driekwart van de Cultureel Creatieven is daarvan overtuigd. Ja, zeer zeker Ja, misschien Nee Weet ik niet Wie zouden er in uw ogen actief aan de slag moeten met de vermindering van CO 2 uitstoot? 53% 68% 72% 83% 85% 92% 37% 42% 85% van de mensen die vinden dat CO 2 moet worden verminderd geven aan dat bedrijven actief aan de slag moeten met de vermindering van CO 2 uitstoot. Zij worden het meest met het veroorzaken van uitstoot geassocieerd. Consumenten Overheid Bedrijven Maatschappelijke organisaties Nederland april '10 Cultureel Creatieven april '10 8% 3% Weet niet Driekwart van de Nederlanders geeft aan dat ook de overheid zich nadrukkelijk voor de reductie van de CO 2 footprint moet inzetten. 9
Informatie over CO 2 footprint op producten Consument wil geïnformeerd worden over CO 2 footprint om de impact van eigen consumptiegedrag te verminderen. Vindt u het belangrijk dat organisaties u informeren over de CO 2 footprint van producten? 51% Nederland april '10 9% 42% 36% 9% 3% De helft van de Nederlanders vindt het belangrijk dat organisaties hen informeren over de CO 2 footprint van producten. 75% Cultureel Creatieven april '10 19% 56% 23% Heel belangrijk (5) Belangrijk (4) Niet belangrijk niet onbelangrijk (3) Onbelangrijk (2) Heel onbelangrijk (1) Waarom vindt u het belangrijk dat organisaties u informeren? 66% 69% 53% 52% 42% 40% 36% 41% 1% Vooral de Cultureel Creatieven vinden informatievoorziening met betrekking tot C02 uitstoot belangrijk. Men wil bij het aankopen van producten kunnen kiezen voor alternatieven met een lagere CO 2 footprint en om producten te kunnen vergelijken. Vier op de tien Nederlanders hecht er waarde aan dat bedrijven hen ook informeren als zij hun best doen stappen te ondernemen om de footprint te verlagen. Om te kunnen kiezen voor producten met een lage(re) CO² footprint Om producten te kunnen vergelijken Dan weet ik dat de producent zijn best doet om de CO² footprint van producten te verminderen Om te weten hoeveel impact mijn consumptiegedrag heeft op de de CO² uitstoot Nederland april '10 Cultureel Creatieven april '10 10
Informatie over CO 2 footprint op producten Informatie over CO 2 footprint moet op het moment van aankoop beschikbaar zijn Hoe wilt u over de CO 2 footprint van producten geïnformeerd worden? Op verpakkingen van producten In de winkel In televisiecommercials Via (informatie)folders van de fabrikant Op de website van de fabrikant Op de kassabon Nederland Cultureel Creatieven 92% 95% 35% 37% 34% 37% 23% 18% 21% 22% 5% 8% Nederlanders die het belangrijk vinden om geïnformeerd te worden willen het liefst dat de informatie over de CO 2 footprint van een product tijdens het winkelen beschikbaar is. Ruim negen op de tien van de Nederlanders vindt deze informatie bij voorkeur op de verpakking van producten terug. Ruim een derde wil dat deze informatie in de winkel toegankelijk is. In mindere mate wordt er belang gehecht aan informatie via televisiecommercials (33%) en informatiefolders of websites van fabrikanten (ruim 20%). Informatie op de kassabon wordt nauwelijks relevant gevonden. 11
Wat zegt dit logo volgens u? Het Carbon Trust logo wordt, hoewel onbekend, geassocieerd met (reductie) van CO 2 footprint. Stel dat u dit logo op bijvoorbeeld een zak chips in de supermarkt ziet. Wat zegt dit logo volgens u over deze chips? Logo onbekend, maar als ik er naar kijk zegt het me dat er 100 gram CO 2 is veroorzaakt voor het maken van deze zak chips. (NL) Niets want je hebt geen referentie. (NL) Dit zegt mij niet zo veel. Waarschijnlijk is berekend dat bij de productie van de chips, al dan niet inclusief verpakking, mogelijk ook met het vervoer rekening gehouden, er 100 gram CO 2 in de atmosfeer is gekomen. Dit natuurlijk door een 'onafhankelijk' instituut berekend en gecontroleerd. (CC) Dat er bij de productie van de chips rekening is gehouden met CO 2 uitstoot en dat ze die waarschijnlijk zo laag mogelijk hebben gehouden. (CC) Logo is mij niet bekend. Zou de hoeveelheid uitstoot aan kunnen geven. (CC) Dat ze gecontroleerd worden op CO 2 uitstoot/footprint en samenwerken om deze kleiner te maken. Er staat bij het logo zelf niet hoe groot de CO 2 footprint is, dat is wel jammer. (CC) Over het Carbon Trust logo Het doel van de Carbon Trust is het verminderen van de CO 2 uitstoot van producten. Het Carbon Trust footprint reduction label is in 2007 geïntroduceerd. Een van de voorwaarden voor het verkrijgen van het logo is dat het bedrijf zich committeert aan CO 2 reductie. Eind 2009 was de footprint van meer dan 5500 producten berekend, waaronder voedingsmiddelen zoals chips, chocola, vruchten en dranken. Met name in Engeland zijn producten met carbon footprint logo in de schappen te vinden. Het logo is bij de meeste consumenten niet bekend. Als men een gok doet komt de interpretatie wel in de buurt van de werkelijke betekenis van het Carbon Trust logo. Een wens is dat het logo ook informatie verstrekt over de referentie met andere producten of de mate van CO 2 reductie. 12
Beoordeling Carbon Trust logo - CO 2 footprint Bijna de helft van de Nederlanders geeft aan dat duidelijk is waar het logo voor staat. Ruim 10% heeft daar persoonlijk wat aan. In hoeverre is het u duidelijk waar dit logo voor staat? Carbon Trust 4% 36% 27% 21% 12% Heel duidelijk (5) Duidelijk (4) Neutraal (3) Onduidelijk (2) Heel erg onduidelijk (1) In hoeverre heeft u zelf iets aan de informatie die dit logo u geeft? Ruim 10% geeft aan persoonlijk erg veel/veel aan de door het Carbon Trust verstrekte informatie te hebben. Veel meer mensen niet. De relevantie wordt op dit moment door de meerderheid niet gezien. Er lijkt ruimte te zijn om de communicatiekracht van het logo te verbeteren. Carbon Trust 11% 36% 30% 8% 13% Erg veel aan (6) Veel aan (5) Wel wat aan (4) Niet zo veel aan (3) Weinig aan (2) Helemaal niets aan (1) 13
Beoordeling Carbon Trust logo - CO 2 footprint Een derde van de Nederlanders vindt het logo aansprekend en geloofwaardig. In hoeverre vindt u dit logo aansprekend? Carbon Trust 4% 29% 31% 22% 13% Spreekt me heel erg aan (5) Spreekt me aan (4) Neutraal (3) Spreekt me niet aan (2) Spreekt me helemaal niet aan (1) In hoeverre vindt u dit logo geloofwaardig Carbon Trust 28% 49% 15% 6% Heel geloofwaardig (5) Geloofwaardig (4) Neutraal (3) Ongeloofwaardig (2) Heel erg ongeloofwaardig (1) 14
Duurzaamheid trends Duurzaamheidkompas #3 #4 2010 15
Duurzame merken volgens consument Max Havelaar is het meest duurzame merk Duurzame top tien: Nederland 1. Max Havelaar 6. Essent 2. Philips 7. FSC hout 3. Eneco 8. Miele 4. Fair Trade 9. Greenpeace 5. Nuon 10. Albert Heijn Cultureel Creatieven Steeds meer consumenten zijn in staat om één duurzaam merk te noemen. In voorgaande metingen was vier op de tien consumenten daartoe in staat. Nu is dat gestegen naar vijf op de tien. Shell en auto merken in zijn algemeenheid (vooral Hummer) zijn merken /organisaties die volgens de consument juist niet duurzaam zijn. Hoe groter, hoe vaker genoemd Duurzaamheidkompas #2 #4 2009 2010 16 16
Waaraan moet een duurzaam product voldoen? Duurzame producten gaan lang mee, hebben een hoge kwaliteit en zijn goed voor het milieu. Cultureel Creatieven Nederland Hoe groter, hoe vaker genoemd 17
Belang van duurzaamheid Bedrijven moeten onverminderd bezig zijn met duurzaamheid Hoe belangrijk vindt u het dat bedrijven zich bezighouden met duurzaamheid? Nederland 11% 14% 12% 56% 63% 59% 33% 22% 26% Nederland maart '09 Nederland oktober '09 Nederland april '10 Ruim acht op de tien Nederlanders en vrijwel alle Cultureel Creatieven geeft aan het (heel) belangrijk te vinden dat bedrijven zich bezig houden met duurzaamheid. Cultureel Creatieven 3% 3% 4% 40% 50% 52% 57% 46% 44% Cultureel Creatieven maart '09 Cultureel Creatieven oktober '09 Cultureel Creatieven april '10 Heel belangrijk Niet belangrijk, niet onbelangrijk Heel onbelangrijk Belangrijk Onbelangrijk Duurzaamheidkompas #3 #4 2010 18
Duurzaam consumptiegedrag Eigen duurzame consumptiegedrag stabiel. Een kwart van de Nederlanders gedraagt zich bewust duurzaam. Nederland Hoe bewust bent u zelf met duurzaamheid bezig als u kijkt naar uw eigen consumptiegedrag? 19% 22% 24% 44% 45% 47% 37% 33% 29% Hoewel consumenten het belangrijk vinden dat organisaties nadrukkelijk met duurzaamheid bezig zijn geeft een op de drie Nederlanders aan er zelf een (heel) bewust consumptiegedrag er op na te houden. Onder Cultureel Creatieven is dat de helft. Nederland maart '09 Nederland oktober '09 Nederland april '10 (heel) bewust bezig Neutraal (helemaal) niet bewust bezig Cultureel Creatieven 8% 6% 14% 35% 39% 30% 57% 54% 56% Cultureel Creatieven maart '09 Cultureel Creatieven oktober '09 Cultureel Creatieven april '10 (heel) bewust bezig Neutraal (helemaal) niet bewust bezig Duurzaamheidkompas #3 #4 2010 19
Hoe uiten consumenten hun duurzame gedrag? Liever duurzamer consumeren dan minderen. Duurzaam gedrag uit zich vooral in het bewust aanschaffen van meer duurzame alternatieven, het zuiniger omgaan met energie, het beperken en scheiden van afval en het kopen van biologische producten. Cultureel Creatieven kopen zoveel mogelijk biologische producten, gaan vaker zuinig om met energie en kopen milieubewust. Goed nadenken en vergelijken voor aankoop Opletten op duurzaamheid 21% 21% 19% 20% (Zoveel mogelijk) biologische producten kopen Zuinig omgaan met energie 17% 15% 20% Afval scheiden Consumptie beperken/ zo min mogelijk weggooien Op verpakking letten Milieubewust kopen Prijs/kwaliteit Zo min mogelijk auto gebruiken 7% 10% 10% 10% 12% 9% 11% 9% 13% 9% 8% 12% Informatie verkrijgen/ zoeken Let op keurmerken Koop weinig/ geen vlees 8% 5% 7% 8% 5% 8% Groene stroom 5% 8% Meer fietsen 5% 8% Nederland april '10 (potentieel) Cultureel Creatieven april '10 25% Duurzaamheidkompas #4 #3 2010 20
Positieve effecten van duurzaamheid Duurzaam zijn heeft voordelen. De trend is stabiel. Beveelt duurzame merken eerder aan Zou duurzame merken eerder aanschaffen Werkt liever voor een duurzame werkgever 59% 61% 64% 74% 75% 69% 62% 65% 45% 37% 41% 56% 50% 50% 42% 40% maart '09 oktober '09 april '10 maart '09 oktober '09 april '10 oktober '09 april '10 76% 59% Wil (iets) meer betalen voor duurzame merken 73% 50% 75% 54% maart '09 oktober '09 april '10 Nederland 82% 58% Krijgt eerder een goed gevoel bij duurzame merken 76% 77% 53% 56% maart '09 oktober '09 april '10 (Potentiële) Cultureel Creatieven Duurzame merken hebben een streepje voor bij de consument. Zij worden eerder aanbevolen en eerder gekocht. Ook zegt meer dan de helft van de Nederlanders meer voor duurzame merken te willen betalen. Dit is zelfs driekwart van de (potentieel) Cultureel Creatieven. Daarnaast is duurzaamheid ook goed voor het imago. De helft van de Nederlanders krijgt een goed gevoel bij een duurzaam merk. De trend is zeer stabiel. Duurzaamheidkompas #3 #4 2010 21
Het onderzoeksbureau Over MarketResponse MarketResponse is één van de grootste onafhankelijke research consultancy bureaus van Nederland. MarketResponse streeft naar een zo groot mogelijke effectiviteit voor haar klanten. Op basis van kwantitatief en kwalitatief onderzoek helpen wij onze klanten maximaal rendement te halen uit het managen van klanten, medewerkers, portfolio en communicatie, zodat zij hun bedrijfsdoelstellingen kunnen realiseren. MarketResponse heeft dit jaar precies 25 jaar ervaring in het faciliteren van besluitvorming op basis van marktonderzoek. www.marketresponse.nl Duurzaamheidkompas #3 #4 2010 22
Het communicatieadviesbureau Over Schuttelaar & Partners Schuttelaar & Partners is een groot en snel groeiend communicatieadviesbureau dat draagvlak creëert voor innovaties op het gebied van voeding, gezondheid en duurzaamheid. Samen met onze klanten faciliteren wij maatschappelijke dialoog over ontwikkelingen in de landbouw, de biotechnologie, de gezondheidszorg en consumentengedrag. Als adviesbureau geloven wij dat de tijd rijp is om te investeren in innovaties die leiden tot meer gezondheid en duurzaamheid. Door middel van strategisch advies, onderzoek en communicatie helpen wij onze klanten een aanpak te kiezen die oog heeft voor science, society & sense. www.schuttelaar.nl Duurzaamheidkompas #4 #3 2010 23