Lesbrief voor bovenbouw havo/vwo/gymnasium Anton Heyboer DE HAARLEMSE JAREN Zijn leven en werk in de jaren 1942-1958 23 november 2012 t/m 19 mei 2013
Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 1.1 Anton Heyboer - De Haarlemse jaren 3 1.2 Lesprogramma en leerdoelen 3 1.3 Extra aandachtspunten bij het museumbezoek 4 2. Opdrachten 5 2.1 Voorbereidende les 5 Bijlage 1: Uitleg van het existentialisme Bijlage 2: Opdracht De zin van het bestaan en Anton Heyboer (hand-out) Bijlage 3: Opdracht De echtheid van Heyboer (hand-out presentatoren) Bijlage 4: Opdracht De echtheid van Heyboer (hand-out juryleden) Bijlage 5: Krantenartikel (uitdelen in museum bij bijlage 3 en 4)
1. Inleiding Het Historisch Museum Haarlem vertelt het verhaal van de geschiedenis van de stad en haar directe omgeving, vanaf haar vroege ontstaansgeschiedenis tot aan de meest recente gebeurtenissen. Het Historisch Museum Haarlem belicht daarnaast in regelmatig wisselende exposities specifieke onderwerpen uit de geschiedenis van de stad en streek. 1.1 Anton Heyboer - De Haarlemse jaren De lopende tentoonstelling gaat over de in 2005 overleden kunstenaar Anton Heyboer. Bij het grote publiek staat hij vooral bekend als de extravagante kunstenaar uit Den Ilp, die met zijn honden en vier van zijn vijf vrouwen in een afgelegen boerderij woonde. Deze tentoonstelling besteedt juist aandacht aan de vroege jaren van zijn leven waar weinig over bekend is. Het gaat om de periode 1942 tot 1958, toen Heyboer bijna onafgebroken in Haarlem woonde en werkte. Een deel van de tijd in verschillende huizen in de Heiliglanden, het gebied waar nu het museum staat. De tentoonstelling vertelt over Heyboers leven en werk, en de stroming waartoe Heyboer wordt gerekend, het existentialisme (zie bijlage 1). Er is aandacht voor zijn vriendschappen met andere beroemde Haarlemse kunstenaars en schrijvers als Henri Frédéric Boot, Kees Verwey, Harry Mulisch en Godfried Bomans. Zijn vroege tekeningen en etsen laten zien hoe deze geboren kunstenaar zich van technisch tekenaar bij machinefabriek Figee ontwikkelde tot meesteretser. Door dit verhaal in de context te plaatsen, wordt ook een beeld geschetst van Haarlem in de jaren 40 en 50 van de vorige eeuw. Naast werken uit museum- en rijkscollecties zijn ook bruiklenen te zien die beschikbaar zijn gesteld door particuliere verzamelaars. Veel van deze werken zijn nooit eerder tentoongesteld. 1.2 Lesprogramma en leerdoelen Het museum heeft speciaal voor deze tentoonstelling een lesprogramma ontwikkeld voor de bovenbouw in het voortgezet onderwijs (havo/vwo/gymnasium). Het programma bestaat uit een voorbereidende les en een museumbezoek waarbij twee verschillende opdrachten uitgevoerd kunnen worden. De eerste opdracht gaat over het leven en de werken van Heyboer en het existentialisme. De tweede opdracht gaat over de echtheid van de werken van Heyboer. De lessen sluiten prima aan bij zowel de leerspecifieke kerndoelen (waaronder: geschiedenis, wereldoriëntatie en taalverwerving), als de leergebied overstijgende kerndoelen (waaronder: werkhouding, werken volgens plan, gebruik van uiteenlopende leerstrategieën, sociaal gedrag en nieuwe media). De volgende algemene kerndoelen komen in meer of mindere mate aan bod in het lesprogramma: 5 De leerling leert in schriftelijke en digitale bronnen informatie te zoeken, deze informatie te ordenen en te beoordelen op waarde voor hemzelf en anderen (voorbereidende les); 36 De leerling leert betekenisvolle vragen te stellen over maatschappelijke kwesties en verschijnselen, daarover een beargumenteerd standpunt in te nemen en te verdedigen, en daarbij respectvol met kritiek om te gaan (opdracht De zin van het bestaan en Anton Heyboer); 40 De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen of antwoorden te vinden op vragen, en hij leert daarbij ook de eigen cultuurhistorische omgeving te betrekken (opdracht De zin van het bestaan en Anton Heyboer en De echtheid van Heyboer);
48 De leerling leert door het gebruik van elementaire vaardigheden de zeggingskracht van verschillende kunstzinnige disciplines te onderzoeken en toe te passen om eigen gevoelens uit te drukken, ervaringen vast te leggen, verbeelding vorm te geven en communicatie te bewerkstelligen (opdracht De zin van het bestaan en Anton Heyboer); 50 Leerlingen leren, op grond van enige achtergrondkennis, te kijken naar beeldende kunst (voorbereidende les); 52 Leerlingen leren mondeling of schriftelijk te reflecteren op werk van anderen, waaronder kunstenaars (voorbereidende les). 1.3 Extra aandachtspunten bij het museumbezoek Begeleiding De groep wordt ontvangen door een gastheer/-vrouw van het museum. Na de ontvangst gaat de groep samen met begeleiders van het museum aan het werk. Het museum verwacht dat de school zelf voor minimaal één docent per klas zorgt. Extra begeleiders mogen uiteraard mee ter ondersteuning van de activiteiten en de leerlingen. Kosten Entree voor het museum is voor zowel de leerlingen als begeleiders gratis, de kosten voor het educatieve programma zijn 50 per klas.
2. Opdrachten 2.1 Voorbereidende les Tijdsduur: circa 1,5 lesuur Voorbereidende materialen voor de docent: - PowerPoint met afbeeldingen werken Heyboer die ook in de tentoonstelling te zien zijn of de catalogus (opgesteld door museum); - Tijdens museumbezoek: uitdelen krantenartikel (bijlage 2; dubbelzijdig kopiëren en per leerling meegeven) bij opdracht De echtheid van Heyboer. Lesinhoud: Met behulp van de PowerPoint neemt u de leerlingen mee door het leven en werk van Anton Heyboer. Hierbij gaat u kort in op de stroming existentialisme (bijlage 1). U kunt zelf bepalen hoe u deze informatie verwerkt in uw les. Dit kan door een vraag en antwoord, maar ook door een rollenspel. In het laatste geval speelt u of een van de leerlingen voor Anton Heyboer en andere leerlingen de interviewer. De leerlingen vormen groepjes die elk drie vragen formuleren die ze de kunstenaar zouden willen stellen (geef ze hiervoor tien minuten de tijd). Bij het interview laat u de groepjes roulerend aan bod komen tot uiteindelijk alle vragen zijn gesteld. Bij zeer algemene vragen kunt u de leerlingen stimuleren om door te vragen. Daarna legt u de twee opdrachten uit die in het museum aan bod komen. De zin van het bestaan en Anton Heyboer is een beeldende opdracht waarvoor de materialen door het museum verzorgd worden. De echtheid van Heyboer is een theoretische opdracht die in de tentoonstelling wordt gemaakt. De twee opdrachten worden op het bord gezet (Let op! Bij De echtheid van Heyboer: groepjes van drie leerlingen voor presentaties en twee leerlingen als juryleden). Ten slotte worden de hand-outs per desbetreffende leerling uitgedeeld (bijlagen 2, 3 en 4) en de regels van het museum uitgelegd.
BIJLAGE 1 Heyboer en het existentialisme Het existentialisme is een 20 e -eeuwse stroming in de literatuur en filosofie die individuele vrijheid, verantwoordelijkheid en subjectiviteit vooropstelt. Subjectiviteit houdt in het persoonlijk oordeel of de persoonlijke zienswijze van een individueel persoon, dat betrekking heeft op of uitgaat van de persoonlijke zienswijze of smaak. Met andere woorden: iets wat je zelf meemaakt, wordt als een subjectieve ervaring aangegeven. Het tegenovergestelde is objectiviteit; het object is doel geworden in plaats van het individu. De Franse filosoof Jean-Paul Sartre (1905-1980) schrijft een theorie over het existentialisme. Deze theorie omschrijft hij met de volgende zin: "l'existence précède l'essence" Dit betekent dat iemand eerst verschijnt op deze wereld, dan existeert (bestaan/ leven), en uiteindelijk zichzelf definieert (nauwkeurig bepaalt met woorden) door middel van zijn eigen daden. De existentie (het bestaan) gaat vooraf aan de essentie (de zin van het zijn). Je bent wat je doet en wat je bent is niet meer dan de som van je eigen daden). Sartre is een van de uitdragers van het existentialisme. De grondlegger van deze stroming is Søren Kierkegaard (1813-1855). Hij bedenkt de term existentialisme en zet zich daarbij af tegen de scholastiek uit de Middeleeuwen; existentie was in de Middeleeuwen een toevallige verschijningsvorm. Je was er op de wereld en volgde de regels die je werden opgelegd door de kerk. De essentie van het mens was toen nog niet aan de orde. Kierkegaard verbindt existentie met het concrete, unieke menselijke bestaan van het individu (dus zonder de invloed van de kerk). Andere uitdragers van het existentialisme zijn: Friedrich Nietzsche (1844-1900) en de literaire schrijvers Fjodor Dostojevski (1821-1881) en Franz Kafka (1883-1924). Vooral Nietzsches opvatting over existentialisme is interessant. Hij vindt dat de mens, bevrijd van alle angsten en één met de natuur, meester moet worden van zijn eigen lot en hij is alleen zichzelf verantwoording schuldig. De manieren van denken vanuit het existentialisme passen naadloos aan op de levenswijze van Heyboer. Zo heeft Heyboer een fase gekend waarin hij natuur als onderwerp van zijn werken had. In 1952 maakt hij etsen van elementaire (in basisvorm) figuren en dieren met als doel zijn belevenissen uit de periode in het psychiatrisch ziekenhuis te verwerken. In deze etsen schrijft hij woorden en zinnen als: de erkenning, het tijdloze werk en het bewustzijn van de wonde. Hij voelt dat hij bij mensen iets kan aanraken, ze onschuld kan laten zien, die hen over hun eigen mens-zijn te denken zou geven. Dit denken over hun eigen mens-zijn laat zien dat Heyboer existentialistische ideeën had. Het grijpt terug op de kernbegrippen individuele vrijheid, verantwoordelijkheid en (vooral in dit voorbeeld) subjectiviteit. Naast het creëren van een bewustwording van het mens-zijn bij hemzelf en in zijn omgeving, ziet Heyboer zichzelf ook als een redder; een Messias voor zijn vrouwen. Hij haalt ze op uit de harde maatschappij en zorgt voor veiligheid in zijn eigen huis. Ook in zijn kunst is te zien dat hij de vrouw redt. Een aantal van zijn schilderijen spelen op dit thema in. Daarnaast komt de nutteloosheid van de mens en zijn zinloze leven (waarin mislukkingen en toevalligheden gepaard gaan) aan bod in zijn oeuvre. Het existentialisme speelt dus een grote rol in het leven en werk van Anton Heyboer. Bovenstaande toont aan dat Heyboer veel van het gedachtegoed van deze stroming in zijn leven toepaste. Zowel bij hemzelf als in zijn directe omgeving. De theorie is nu bekend. Hoe het in de praktijk te zien is, kunnen u en de leerlingen ervaren in de museumopdracht De zin van het bestaan en Anton Heyboer.
BIJLAGE 2 - Hand-out Opdracht: De zin van het bestaan en Anton Heyboer Tijdsduur: 1,5 uur (met uitloop naar circa 2 uur) Achtergrond: Tijdens de les is er kort ingegaan op het existentialisme: een stroming in de literatuur en filosofie die individuele vrijheid (je kunt doen en laten wat je wilt), verantwoordelijkheid (je bent de baas over je eigen daden) en subjectiviteit (het persoonlijk oordeel of wel: hoe kijk je naar de mens) vooropstelt. De Franse filosoof Jean-Paul Sartre (1905-1980) schrijft een theorie over het existentialisme: "l'existence précède l'essence". Existentie (het bestaan) gaat vooraf aan de essentie (de zin van het zijn). Je bent wat je doet, en wat je bent is niet meer dan de som van je eigen daden. Dit draagt een enorme verantwoordelijkheid met zich mee. Opdracht: Kies een werk van Heyboer uit de tentoonstelling en teken hem na op een wit A4 (voorkant). Schrijf op de achterkant de antwoorden van de volgende vragen (minimaal 100 woorden): Wat vind je mooi aan dit werk? Wat vind je minder mooi? Koppel je gekozen werk aan de stroming existentialisme: - Beschrijf het werk: wat zie je? - Kies 1 van de 3 woorden die jij het beste vindt passen bij je gekozen werk (individuele vrijheid, verantwoordelijkheid of subjectiviteit); - Hoe heeft Heyboer, volgens jou, dat woord gebruikt in dit werk? Koppel het woord dus aan wat je ziet. Als je klaar bent, heb je de volgende opties: Bekijk op je gemak de tentoonstelling; Laat je tekening zien aan je klasgenoten en/of begeleiders en bespreek je antwoorden; Of ga naar de filmzaal en kijk naar de presentaties en de uitslag van de jury bij de opdracht De echtheid van Heyboer. Veel succes!
BIJLAGE 3 Hand-out presentatoren Opdracht: De echtheid van Heyboer Tijdsduur: 1 uur voor de opdracht, 0.5 uur voor de presentaties (met uitloop naar circa 2 uur) Achtergrond: Lees het uitgedeelde krantenartikel: 'Megazwendel' met werk Anton Heyboer, Karolien Knols (De Volkskrant, 14-02-2012). Dit artikel geeft je een beeld van de discussie die is ontstaan rond de echtheid van de collectie Heyboer. Tevens geldt hij als voorbereiding op deze opdracht. Jullie gaan namelijk een zelfgekozen werk van Heyboer presenteren aan een jury: waarom is dit werk een echte Heyboer? Waarom is het geen vervalsing of een kopie? Opdracht: Kies in groepjes van 3 een werk uit van Heyboer uit de tentoonstelling; Verdeel het groepje in 3 rollen (zie hieronder) en schrijf eerst ieder voor zich op wat je wilt vertellen over het schilderij; Dan maak je met je groepje een presentatie (minimaal 5 minuten) waarbij je uitlegt waarom jullie gekozen werk een echte Heyboer is en geen vervalsing of kopie. Deze presentatie wordt gehouden in de filmzaal voor de klasgenoten die deze opdracht ook hebben gekozen. Gebruik de catalogus als beeldmateriaal (of een door jullie nagetekende tekening van het gekozen werk) om jullie keuze aan de rest van de klasgenoten te laten zien; 1 uur na begin van de opdracht worden de leerlingen door de docent of begeleider naar de Filmzaal gestuurd. De spreektijd van de presentaties wordt dan door de docent of begeleider in de gaten gehouden. Er zit een jury bij (tweetal) die de presentaties beoordeeld en de beste verkiest als Heyboerkenner 2012! Rolverdeling groepjes in tentoonstelling: 1 leerling gaat wat vertellen over het thema (wat zie je?); 1 leerling gaat wat vertellen over de sfeer van het werk (wat voel je als je het werk ziet?); 1 leerling vertelt wat over de technische gegevens (titel, datum van maak, afmetingen, materiaal en hoe is het werk gemaakt?) Veel succes!
BIJLAGE 4 Hand-out juryleden Opdracht: De echtheid van Heyboer Tijdsduur: 1 uur voor de opdracht, 0.5 uur voor de presentaties (met uitloop van circa 2 uur) Achtergrond: Lees het uitgedeelde krantenartikel: 'Megazwendel' met werk Anton Heyboer, Karolien Knols (De Volkskrant, 14-02-2012). Jullie krijgen als jury enkele Heyboers gepresenteerd die de leerlingen proberen te verkopen als echte Heyboers. Dit artikel geeft je een beeld van de discussie die is ontstaan rond de echtheid van de collectie Heyboer. Opdracht Loop met zijn tweeën door de tentoonstelling en bekijk de werken van Heyboer; Noem bij elk werk één tegenargument waarom jullie denken dat deze Heyboer niet echt zou kunnen zijn. Dit is ter voorbereiding op het tweede deel van jullie opdracht; Bepaal wie van jullie tijdens de presentaties let op de vorm en wie er let op de inhoud; Schrijf voor jezelf op een A4 op welke dingen je gaat letten tijdens de presentaties. Bijvoorbeeld: Inhoud: zijn de argumenten goed?, welke tegenargumenten zou je kunnen gebruiken?; Vorm: wordt er duidelijk gesproken?, hoe komt de presentatie over?, wordt er duidelijk oogcontact gemaakt met het publiek? Let op! Dit zijn voorbeelden. Bedenk er zelf ook nog 1 punt bij waarop je als jurylid wil letten en wat met je rol te maken heeft. 1 uur na begin van de opdracht worden de leerlingen door de docent of begeleider naar de Filmzaal gestuurd. De spreektijd van de presentaties wordt dan door de docent of begeleider in de gaten gehouden. Als alle presentaties zijn gedaan, nemen jullie even afstand van de groep en overleggen jullie (maximaal 5 minuten) welke presentatie het beste was. Dus bij welk werk zijn jullie het er over eens dat het om een echte Heyboer gaat? De overige presentaties bespreken jullie kort (wat was goed? Wat niet?). De groep die de beste presentatie heeft gedaan, wordt dan door jullie benoemd als Heyboer-kenner 2012! Veel succes!
Krantenartikel Megazwendel met werk Anton Heyboer, Karolien Knols. De Volkskrant, 14-02-2012 'Megazwendel' met werk Anton Heyboer Karolien Knols 14/02/12, 06:21 Anton Heyboer, overleden in 2005 ANP De tentoonstelling Anton Heyboer - Missing Years? in Museum de Fundatie in Zwolle gaat niet door. De eigenaren stellen het werk van Heyboer niet meer ter beschikking nu directeur Ralph Keuning meer duidelijkheid over de herkomst wenst. De 150 schilderijen en etsen uit de verzameling van de in 1988 overleden Haarlemmer Jozef Santen zijn sinds 2004 in bezit van de Amsterdamse kunsthandelaren en vrienden van Heyboer: Georges Knubben en Couzijn Simons. Volgens hen gaat het om werken gemaakt tussen 1953 en 1960, Heyboers 'Haarlemse periode'. De weduwen van Heyboer twijfelden al langer aan de authenticiteit van het werk. Heyboer zelf heeft altijd beweerd dat alles wat hij in deze periode heeft gemaakt, is vernietigd. Discussie Ralph Keuning betreurt de beslissing van Knubben en Simons. 'Ik vind het mooi en interessant werk en ik had de discussie over echt of nep graag in ons museum gevoerd. Maar ik kan het me niet permitteren om iets op te hangen waarvan ik de herkomst niet ken, zeker niet als er over de authenticiteit wordt gestreden. Ik heb de heren meerdere malen gevraagd mij in contact te brengen met de bron van het werk, maar dat is niet gelukt.' Knubben en Simons verkopen al vijfenveertig jaar werk van Heyboer. 'Wij weten als geen ander wat echt is en wat niet.' In 2004 kregen ze, na een oproep in de krant, een onbekende ets uit 1957 uit de verzameling van Santen aangeboden. Met tussenpozen hebben ze zo honderden schilderijen en etsen verworven. Georges Knubben: 'Tot een paar weken geleden kwam iemand uit de kringen van Jozef Santen dat werk brengen. Maar we hebben hem nu al een tijd niet meer gezien.'
Megazwendel Taxateur Willem de Winter van het televisieprogramma Tussen kunst en kitsch, vermoedt een 'megazwendel' en is een onderzoek naar het werk gestart. 'Ik wil de argeloze kunstkoper beschermen tegen valse handel. Iedereen die het werk van Heyboer kent, ziet dat er van alles mis is met deze zogenaamde verzameling. Ik kan in het belang van het onderzoek alleen niet zeggen wat dat is.' De Winter heeft Ralph Keuning een paar weken geleden gewaarschuwd dat er een luchtje aan de verzameling zat. 'Ik heb gezegd dat een zichzelf respecterend museum dit werk niet kan tentoonstellen. Ik vond het moeilijk voor te stellen dat Keuning zich voor het karretje van de twee heren liet spannen. Want met het predicaat 'museaal tentoongesteld' zou het werk natuurlijk meteen in waarde stijgen.' Laster Cozijn Simons noemt de aantijging van De Winter pure laster. 'Hij is nooit bij ons langs geweest om het werk te bekijken. Hoe kun je dan zeggen dat het vals is? We hebben hier bewijzen: stempels van de stad Haarlem, brieven van Heyboer. Alles is origineel. De Winter handelt in opdracht van die vier weduwen die jaloers zijn dat wij mooier werk hebben dan zij.'