Wat mijn leven zin en kracht geeft 1

Onderzoekscentrum maatschappelijke zorg Wat mijn leven zin en kracht geeft Antwoorden van Utrechtse mensen met meervoudige problemen Waarom dit onderzoek? Wat mijn leven zin en kracht geeft is Zingeving wordt in de praktijk en in de wetenschap steeds vaker genoemd als succesfactor in het proces van herstel van cliënten. Wanneer mensen weer een doel hebben om voor te gaan, of ergens houvast aan ontlenen, dan helpt dat hen hun leven weer op te bouwen en richting te geven. Maar wat is zingeving eigenlijk precies? Verschillen in interpretatie van het begrip zingeving zorgen vaak voor spraakverwarring. Daarom is er onderzoek gedaan naar zingeving. Dit onderzoek moest vooral verhelderen wat cliënten zelf onder zingeving verstaan. Het onderzoek is uitgevoerd onder drie groepen: 1. Cliënten 1 die zelfstandig wonen en daarbij begeleiding ontvangen vanuit OGGZ 2 -praktijken; 2. Cliënten die in de laagdrempelige opvang of in een woonvoorziening wonen, en; 3. Hulpverleners werkzaam binnen de OGGZ. Het verzoek voor dit onderzoek kwam van de Stedelijke werkgroep Zingeving in Utrecht en de afdeling Maatschappelijke Gezondheidsbevordering en Zorg (MGZ) van de GG&GD Utrecht. Dit informatieblad beschrijft de resultaten van het onderzoek. Methode Het onderzoek is opgezet volgens een speciale methode, die concept mapping heet. De concept mapping methode wordt met name gebruikt om diffuse begrippen te onderzoeken. Het onderzoek bestaat uit verschillende fasen. De eerste fase is een brainstorm. Aan deze brainstorm deden 6 zelfstandig wonende cliënten mee, 7 cliënten uit een woon- of opvangvoorziening en 12 hulpverleners. Deze mensen hebben de volgende focuszin met zoveel mogelijk uitspraken aangevuld: Van deze uitspraken zijn 89 kaartjes gemaakt. Op elk kaartje stond één uitspraak. Met deze kaartjes werd gewerkt in de tweede fase van het onderzoek. Daaraan deden mee: 19 zelfstandig wonende cliënten, 62 cliënten uit een opvang- of woonvoorziening en 20 hulpverleners. Deze deelnemers gaven in de tweede fase aan hoe belangrijk zij de uitspraken vonden. Zij scoorden dat op een 5 punts Likert schaal die loopt van 1, heel onbelangrijk, tot en met 5, heel belangrijk. Ook legden zij de kaartjes bij elkaar die qua thema of onderwerp bij elkaar pasten. 3 Aan hulpverleners is voor beide fasen gevraagd mee te denken vanuit het perspectief van hun cliënten. Prioritering van de uitspraken De 89 uitspraken - in aanvulling op de focuszin - zijn eerst geordend naar de hoogte van de scores. Dit is gedaan aan de hand van de gemiddelde scores, die (per uitspraak) zijn berekend over alle deelnemers. Een hoge score betekent dat de uitspraak voor veel mensen heel belangrijk is. En een lage score wil zeggen dat de uitspraak voor relatief veel mensen minder belangrijk is. De tien uitspraken die de totale groep deelnemers het meest belangrijk vonden, zijn: 1. een dak boven mijn hoofd hebben 2. mezelf kunnen zijn 3. te eten hebben 4. een vast inkomen hebben 5. een goede lichamelijke gezondheid hebben 6. houden van mijn dierbaren 7. (weer) zelfstandig wonen 8. voor mezelf zorgen 9. als mens gezien worden 10. me veilig voelen in mijn woonomgeving 1 Cliënten die begeleiding krijgen vanuit de OGGZ hebben meervoudige problemen (psychische en verslavingsproblemen, cognitieve beperkingen en/of inadequaat copinggedrag) en vaak een moeizame relatie met professionele hulp. 2 Openbare Geestelijke GezondheidsZorg. 3 Voor 35 van de 62 cliënten uit de opvang was dit laatste moeilijk of het duurde te lang; 27 cliënten uit de opvang konden dit wel afmaken. In beide andere groepen konden alle deelnemers deze taak uitvoeren. Wat mijn leven zin en kracht geeft 1

De tien laagst gescoorde uitspraken zijn: 1. gamen 2. drugs gebruiken 3. rituelen uitvoeren (bijv. kaarsje branden, etc.) 4. drinken 5. niet meer stelen 6. een boek lezen 7. naar de kerk of moskee gaan 8. horen bij een geloofsgemeenschap 9. Bijbel, Koran, etc. lezen 10. een verblijfsvergunning hebben In bijlage 1 zijn alle 89 uitspraken te vinden, met hun score voor de totale groep en voor de drie groepen deelnemers apart. De scores van de uitspraken liggen relatief dichtbij elkaar. Dit betekent dat de verschillen in prioriteit klein zijn. De totaalscore wordt in belangrijke mate bepaald door de cliënten in de opvang, omdat deze groep groter is dan de andere twee groepen (62 cliënten ten opzichte van 19 zelfstandig wonende cliënten en 20 hulpverleners). De visie van de drie groepen op zingeving komt in een aantal opzichten overeen. De 20 meest belangrijk gevonden uitspraken krijgen in de drie groepen vrijwel steeds een 4 of hoger. De uitspraak die bovenaan staat in de totaalscore ('een dak boven mijn hoofd hebben') krijgt in alle groepen een 4.50 of hoger. 'Drugs gebruiken' en 'drinken' scoren in alle groepen heel laag. Ook uitspraken over geloven en spiritualiteit krijgen lage scores. Behalve overeenkomsten, zijn er verschillen in perspectief. De gemiddelde scores van alle cliënten zijn vergeleken met die van de hulpverleners. Ook is een vergelijking gemaakt tussen de gemiddelde scores van beide cliëntengroepen. Verschillen van 0.60 of groter worden hieronder genoemd. Prioritering: verschillen tussen cliënten en hulpverleners Voor de cliënten zijn de volgende uitspraken belangrijker dan voor de hulpverleners: een goede lichamelijke gezondheid hebben, 'zelf bepalen met wie ik omga', 'van kleine dingen genieten', 'er goed uit zien', 'leren van mijn fouten', 'een warme douche kunnen nemen', 'me kunnen beheersen', 'open staan voor hulp', 'kracht en zin doorgeven aan de volgende generatie', 'anderen vergeven', 'met vakantie kunnen gaan' en 'een cursus doen'. Dat er mensen zijn die van mij houden vinden de hulpverleners juist belangrijker dan de cliënten. Dit geldt ook voor uitspraken als chillen, ontspannen, geaccepteerd worden door anderen, 'waardering krijgen van anderen', 'drugs gebruiken' en 'drinken'. Prioritering: verschillen tussen beide cliëntengroepen Voor zelfstandig wonende cliënten zijn de volgende uitspraken belangrijker dan voor cliënten in de opvang: 'zelf bepalen met wie ik omga', 'iets te doen hebben', 'een inspiratiebron hebben', 'anderen vergeven', '(vrijwilligers-) werk hebben', 'een lotgenotengroep', 'een huisdier hebben' en 'een boek lezen'. De uitspraken die voor cliënten in de opvang belangrijker zijn dan voor zelfstandig wonende cliënten, zijn: 'een levenspartner', 'van betekenis zijn voor mijn (klein)kind', 'onafhankelijk zijn van hulpverlening', 'seks hebben', 'een identiteitsbewijs hebben', 'vergeving krijgen van God, Allah, etc.', 'een verblijfsvergunning hebben', 'Bijbel, Koran, etc. lezen' en 'naar een kerk of moskee gaan' en 'drinken'. Clusters Op basis van de clusters die de deelnemers maakten, zijn er 13 clusters ontstaan. Figuur 1 geeft de clusters van de conceptmap zingeving weer. Hoe dichter de clusters bij elkaar staan, hoe meer die met elkaar samenhangen. Hoe verder de clusters uit elkaar liggen, hoe minder die met elkaar samenhangen. De dikte van de schaduwrand van de clusters laat nog zien hoe belangrijk de deelnemers die vinden. Hoe breder de schaduwrand, hoe belangrijker de deelnemers het cluster vinden. Deze 13 clusters raken met elkaar de kern van het begrip zingeving. Tabel 1 op de volgende pagina presenteert de clusters in volgorde van gewicht. Cluster 1 is dus het meest belangrijk en cluster 13 het minst belangrijk. Bijlage 2 geeft een overzicht van de clusters, de namen van de clusters en de uitspraken die bij de clusters horen. In tabel 1 is de totaalscore de gemiddelde score van alle deelnemers. De drie kolommen rechts ernaast vermelden de gemiddelde scores van de drie groepen. Hierbij geldt weer dat 1 het minst belangrijk is en 5 het meest belangrijk. Dus hoe hoger het cijfer hoe belangrijker het cluster. De score tussen haakjes geeft de volgorde in prioriteit aan. Als er tussen haakjes een 1 staat dan gaat het om het meest belangrijke cluster van alle 13 clusters. Als er tussen haakjes 13 staat dan vindt men dit cluster het minst belangrijk. Wat opvalt is, dat alle groepen het cluster 'bestaansvoorwaarden' het meest belangrijk vinden (dus prioriteit 1 geven). Ook cluster 2 'handelingscontrole en toekomstperspectief' scoort in alle groepen hoog. Aan de clusters 12 'niet meer stelen' en 13 'drank en drugs' hechten de drie groepen minder waarde. Er zijn ook opvallende verschillen tussen de perspectieven van de groepen (genoemd zijn de verschillen van 0.30 of groter): 2 Wat mijn leven zin en kracht geeft

De verticale as gaat van primaire bestaansvoorwaarden (boven) naar existentiële bronnen (onder). Waarbij aangetekend moet worden dat de deelnemers de primaire bestaansvoorwaarden veel belangrijker vinden dan de existentiële bronnen. De horizontale as gaat van individuele genoegens en ontspanning (links) naar verbinding met anderen (rechts). Zo geeft de conceptmap in één oogopslag de breedte van het concept zingeving weer en laat de map tevens zien waar cliënten de accenten leggen. Clusters: verschillen tussen cliënten en hulpverleners Drank en drugs' (cluster 13) vinden cliënten minder belangrijk dan hulpverleners doen. De clusters 5 'bestaanszekerheid en zelfzorg' en 8 'waardevolle activiteiten en ervaringen' vinden cliënten belangrijker dan hulpverleners. Clusters: verschillen tussen beide cliëntengroepen Motivatiebronnen (cluster 9) en vergeving' (cluster 7) zijn vooral voor zelfstandig wonende cliënten belangrijk, minder voor cliënten in de opvang. Geloof en spiritualiteit (cluster 11), 'niet meer stelen' (cluster 12) en 'drank en drugs' (cluster 13) zijn voor cliënten in de opvang belangrijker dan voor zelfstandig wonende cliënten. Samenhang tussen de clusters De deelnemers hebben de uitspraken op basis van bepaalde overwegingen samengevoegd of juist gescheiden. Uit de ordening in de conceptmap kunnen deze afwegingen afgeleid worden. De conceptmap heeft nog het meest de vorm van een paraplu. De map heeft een brede top die vooral aan de rechterkant het meeste gewicht heeft. Wat betreft de assen kan het volgende worden opgemerkt: De twee assen verdelen de conceptmap in vieren: Het kwadrant rechtsboven (het meest belangrijke) bevat een veelvoud aan thema's, waaronder mentale weerbaarheid, veiligheid, zelfacceptatie en zelfontwikkeling. Het kwadrant linksboven omvat basisbehoeften, bestaanszekerheid en verschillende vormen van dagbesteding. Beide onderste kwadranten bevatten een deel van het cluster 'geloof en spiritualiteit'. Het kwadrant rechtsonder omvat geloof en spiritualiteit in relatie tot anderen (blijkt uit clusters 'vergeving' en 'motivatiebronnen en uitspraken als 'horen bij een geloofsgemeenschap' en 'naar een kerk of moskee gaan'). Het kwadrant linksonder bevat in vergelijking met de andere kwadranten weinig uitspraken. De uitspraken verwijzen naar geloof en spiritualiteit zoals individuen hieraan uiting geven ('bidden, mediteren', 'Bijbel, Koran, etc. lezen'), naar zaken die voor het welzijn van mensen minder gunstig zijn ('drinken', 'drugs gebruiken') of verwijzen naar wat mensen juist niet meer willen ('niet meer stelen'). Conclusies en aanbevelingen In deze studie is zingeving onderzocht vanuit het perspectief van kwetsbare mensen met meervoudige problemen. Het resultaat is samengebracht in één conceptmap. De conceptmap geeft in één oogopslag de afzonderlijke elementen (uitspraken) en de clusters met de onderlinge relaties daartussen weer, alsmede de prioritering van de clusters. Er is uitgegaan van wat cliënten zelf onder zingeving verstaan. Zij, en overigens ook de hulpverleners, blijken het begrip zingeving breed op te vatten. Door te kiezen voor de concept mapping methode is het aantal deelnemers waarmee het begrip zingeving is verkend, niet heel hoog. De generaliseerbaarheid van de resultaten is daardoor beperkt. Andere (groepen) cliënten en hulpverleners kunnen mogelijk anders over zingeving denken, en ook andere prioriteiten stellen. Wat mijn leven zin en kracht geeft 3

De belangrijkste conclusies van de conceptmap zingeving zijn: Zingeving geeft mensen perspectief. Zingeving is van waarde voor de ervaren kwaliteit van leven. Dit blijkt onder meer uit heel concrete, soms uitermate basale zaken. Cliënten ontlenen zin en kracht in hun leven aan zeer uiteenlopende zaken. Wat zin en kracht geeft kan ook sterk tussen cliënten verschillen. Als het om zingeving gaat zijn primaire bestaansvoorwaarden het meest belangrijk. De uitspraken over spiritualiteit en religie scoren relatief laag, in het bijzonder de meer traditionele uitingsvormen (zoals 'naar de kerk of moskee gaan', 'rituelen uitvoeren', 'Bijbel, Koran, etc. lezen'). Hulpverleners hebben soms een ander beeld van wat belangrijk is aan zingeving dan cliënten. Aanbevelingen voor beleid en praktijk De resultaten van dit onderzoek zijn besproken met vertegenwoordigers van de gemeente Utrecht in de stedelijke stuurgroep zingeving, leidend tot de onderstaande aanbevelingen voor beleid en praktijk: Beschouw zingeving als een breed begrip en realiseer dat wat zin en kracht geeft van persoon tot persoon verschilt. Aandacht voor zingeving is maatwerk. Stel bij zingeving de behoeften van de cliënt centraal. Alleen dan kan er sprake zijn van een betekenisvolle bijdrage van zingeving aan herstelprocessen en het voorkomen van terugval. Aanbevelingen voor vervolg Onderzoek naar zingeving onder een grotere groep cliënten in de OGGZ is nodig om de resultaten te valideren. Nagegaan kan dan ook worden of er nog belangrijke elementen van zingeving missen. Dit onderzoekt roept nieuwe vragen op. Nu er meer zicht is ontstaan op wat zingeving is (volgens cliënten en hulpverleners), is het de vraag in hoeverre cliënten in hun leven zin en kracht ervaren. Komt hun leven tegemoet aan hun behoeften aan zingeving? Wat missen zij nog? Komt het OGGZ-aanbod in Utrecht tegemoet aan de zingevingbehoeften van cliënten? Wat is eigenlijk de rol van de professionele hulpverlening bij het verkrijgen van een zingevend bestaan? Vervolgonderzoek is nodig om hier antwoorden op te vinden. Zingeving is een prioriteit in de tweede fase van het Plan van Aanpak Maatschappelijke Opvang. Om hieraan inhoud te geven zijn voor de praktijk handvatten voor zingevingsvraagstukken onontbeerlijk. Met de stedelijke werkgroep zingeving, cliënten en betrokkenen bij de hulpverlening wil de gemeente in gesprek over het vervolg. Daarin zal gezocht worden naar: Een stedelijk gedeeld perspectief op zingeving voor cliënten met meervoudige problemen, en; Concrete handvatten of werkwijzen voor het in de dagelijkse praktijk omgaan met zingevingsvraagstukken van cliënten met meervoudige problemen. Uitvoering en contactpersonen Dit onderzoek is een samenwerkingsproject van het Onderzoekscentrum Maatschappelijke Zorg (Omz) van het UMC St Radboud Nijmegen en de unit Epidemiologie van de GG&GD Utrecht. De projectleiding was in handen van Judith Wolf en Lisette Oliemeulen van Omz. Uitvoerders van dit onderzoek waren Lisette Plantinga-Muis en Regien Vleems van de GG&GD Utrecht en Lisette Oliemeulen en Nicoline Jansen van Omz. Voor vragen of meer informatie kunt u contact opnemen met Lisette Plantinga (mail: l.plantinga@utrecht.nl; tel.nr.: (030) 286 32 66) of met Judith Wolf (mail: j.wolf@elg.umcn.nl; tel.nr.: (024) 361 43 65). Met dank aan Dank gaat uit naar alle deelnemers aan dit onderzoek. Daarnaast gaat dank uit naar de mensen die hebben meegedacht in de klankbordgroep (Bert Beentjes van de SBWU, Ferdinand Pierik van het Leger des Heils, Huub Beijers van het Steunpunt GGZ en Dick Reinking en Willem Wiersma van de GG&GD Utrecht). Bronvermelding bij gebruik van dit informatieblad is: Plantinga L., Oliemeulen L., Vleems R., Jansen, N., Wolf J. (2011). Wat mijn leven zin en kracht geeft Antwoorden van Utrechtse mensen met meervoudige problemen. Nijmegen: Onderzoekscentrum maatschappelijke zorg, UMC St Radboud Nijmegen. 4 Wat mijn leven zin en kracht geeft

Bijlage 1 In tabel B1 staan alle 89 uitspraken die aanvulling waren op de zin 'wat mijn leven zin en kracht geeft is '. De totaalscore is de gemiddelde score van alle deelnemers. In de drie kolommen rechts staan de gemiddelden van de drie deelnemersgroepen. Het getal 1 staat voor 'minst belangrijk' en 5 voor 'meest belangrijk'. Dus hoe hoger het cijfer hoe belangrijker de uitspraak. De score tussen haakjes geeft de rangorde weer. Wat mijn leven zin en kracht geeft 5

6 Wat mijn leven zin en kracht geeft

Bijlage 2 In deze bijlage staan de dertien clusters van de conceptmap zingeving. De nummering van de clusters is in volgorde van prioriteit: cluster 1 is het meest belangrijk, cluster 13 relatief het minst belangrijk. Elk cluster heeft een naam die zo goed mogelijk de lading dekt van alle uitspraken die tot het cluster horen. De afzonderlijke uitspraken staan in volgorde van toegekend gewicht: de eerstgenoemde uitspraak is het meest belangrijk, de laatst weergegeven uitspraak het minst belangrijk. 1 Bestaansvoorwaarden Dit cluster bevat primaire levensbehoeften en lichamelijke gezondheid. De uitspraken in dit cluster zijn: een dak boven mijn hoofd hebben een vast inkomen hebben een goede lichamelijke gezondheid hebben (weer) zelfstandig wonen open staan voor hulp sturing krijgen van iemand die ik respecteer 2 Handelingscontrole en toekomstperspektief Dit cluster omvat uitspraken die verwijzen naar controle op je bestaan, het hebben van perspectief en doelen, een goede psychische gezondheid en zelfzorg, probleemoplossend vermogen en rust en veiligheid. De uitspraken die bij dit cluster horen, zijn: voor mezelf zorgen me veilig voelen in mijn woonomgeving een goede psychische gezondheid hebben een doel hebben om voor te gaan me thuis voelen problemen kunnen oplossen mijn doelen bereiken me kunnen beheersen 3 Persoonlijke acceptatie en groei Dit cluster verwijst naar zelfbepaling, zelfacceptatie, persoonlijke identiteit en autonomie, en groeien door leerprocessen. De uitspraken van dit cluster zijn: mezelf kunnen zijn geloven in mijn eigen kunnen hoop op een betere toekomst mezelf kunnen accepteren zelf bepalen met wie ik omga het kunnen verwerken van tegenslagen en verlies met mijn beperkingen kunnen omgaan een levenspartner fouten die ik gemaakt heb weer goed maken onafhankelijk zijn van anderen leren van mijn fouten open staan voor hulp sturing krijgen van iemand die ik respecteer 4 Betekenisvolle verbinding met anderen Tot dit cluster horen uitspraken over relaties met anderen. Het gaat om contact hebben met anderen en daarin je eigen verantwoordelijkheden nemen. De uitspraken verwijzen ook naar wederkerigheid in de relaties, wat essentieel is voor je zelfacceptatie en zelfwaardering. Tot de 'anderen' horen familie, ouders en kinderen, maar ook betrouwbare vrienden. De uitspraken zijn: houden van mijn dierbaren als mens gezien worden betrouwbare vrienden hebben dat er mensen zijn die van mij houden liefde geven aan anderen (weer) contact hebben met mijn familie vertrouwen krijgen van anderen iets betekenen voor anderen geaccepteerd worden door anderen van betekenis zijn voor mijn (klein)kind steun en hulp krijgen van anderen waardering krijgen van anderen kracht en zin doorgeven aan de volgende generatie mijn rol als opvoeder 5 Bestaanszekerheid en zelfzorg Cluster 5 gaat over basale behoeften en voorwaarden om je leven te leven. De uitspraken die tot dit cluster horen zijn: te eten hebben geen schulden hebben een warme douche kunnen nemen een identiteitsbewijs hebben (vrijwilligers-) werk hebben mijn pillen goed innemen 6 Een stabiel en positief bestaan De uitspraken in cluster 6 verwijzen naar rust, positief in het leven staan, onafhankelijkheid en stabiliteit. De uitspraken zijn: samen lachen (humor) mijn talenten gebruiken met rust gelaten worden Wat mijn leven zin en kracht geeft 7

van kleine dingen genieten er goed uit zien me veilig voelen in contact met hulpverleners onafhankelijk zijn van hulpverlening leren omgaan met geld mijn verslaving onder controle hebben toegang hebben tot instanties dezelfde hulpverlener houden een verblijfsvergunning hebben 7 Vergeving Vergeving staat centraal in cluster 7. De twee uitspraken van dit cluster zijn: anderen vergeven vergeving krijgen van anderen 8 Waardevolle activiteiten en ervaringen Cluster 8 verwijst naar nuttige of fijne ervaringen die samenhangen met levensbehoeften. De uitspraken van dit cluster zijn: iets te doen hebben seks hebben kunnen bellen een cursus doen een huisdier hebben 10 Ontspanning en vermaak Cluster 10 beschrijft het doen van leuke, ontspannende dingen. De uitspraken zijn: chillen, ontspannen muziek luisteren met vakantie kunnen gaan roken tv kijken sporten internetten (msn, hyves, facebook, etc.) muziek maken een boek lezen gamen 11 Geloof en spiritualiteit Dit cluster omvat uitspraken over religie, levensbeschouwing en spiritualiteit, namelijk: mijn geloof, levensovertuiging vergeving krijgen van God, Allah, etc. mediteren, bidden me geliefd weten door God Bijbel, Koran, etc. lezen horen bij een geloofsgemeenschap naar een kerk of moskee gaan rituelen uitvoeren (bijv. kaarsje branden, etc.) 9 Motivatiebronnen Dit cluster verwijst naar motivatiebronnen. Bedoeld worden daarmee mensen of ervaringen die je stimuleren in het leven. Een stimulans kan ook uitgaan van de afwezigheid van mensen of zaken die niet goed voor je zijn. De uitspraken van dit cluster zijn: een inspiratiebron hebben geen contact meer hebben met vrienden die niet goed voor mij zijn niet bestraft worden voor de dingen die ik doe een lotgenotengroep 12 Niet meer stelen Dit cluster bevat slechts één uitspraak, en gaat over het breken met een mogelijke 'oude gewoonte': niet meer stelen 13 Drank en drugs Dit cluster omvat twee uitspraken: drinken drugs gebruiken www.werkplaatsoxo.nl 8 Wat mijn leven zin en kracht geeft Vormgeving: Final Design