HOOFDSTUK 1 ethiek en organisatie Leerdoelen Na bestudering van dit hoofdstuk: kun je de termen ethiek en moraal en daarmee samenhangende begrippen omschrijven. heb je inzicht in het belang van ethiek voor het succesvol functioneren van een organisatie. kun je de praktische rol van ethiek bij public relations, marketing, strategisch en intern management overzien. heb je inzicht in de vijf vormen van maatschappelijke verantwoordelijkheid van een organisatie: juridische, ethische, economische, filantropische verantwoordelijkheid en de verantwoordelijkheid tot zingeving. kun je de problematiek van het analyseren van praktische ethische dilemma s in organisaties overzien. kun je reflecteren op eigen keuzes en gedrag bij ethische dilemma s in organisaties. heb je inzicht in de praktische mogelijkheden en kansen om aan de vijf vormen van maatschappelijke verantwoordelijkheid succesvol invulling te geven. 15
organisatie-ethiek Bron: Fortune, 2 augustus 2004 16
ethiek en organisatie 1.1 INLEIDING Zo n dertig jaar geleden kon je de uitspraak business and ethics don t mix ( zakendoen en ethiek gaan niet samen ) nog geregeld horen. In de afgelopen dertig jaar is die houding ten aanzien van ethiek en ondernemen drastisch veranderd. Een paar jaar geleden publiceerde Shell een lijvig rapport met de titel Profit or principles, does there have to be a choice? (vrij vertaald: Moet je bij het zakendoen wel kiezen tussen of winst maken of je houden aan principes? ). In dit rapport wordt uitgelegd dat dat niet hoeft, dat zakendoen en ethische principes heel goed samen kunnen gaan en zelfs samen móéten gaan. Dat is een enorme verandering, die niet alleen voor Shell geldt. Steeds meer bedrijven stellen codes voor moreel verantwoord gedrag op, leggen verantwoording af over hun omgang met werknemers, met klanten, met toeleveranciers uit de derde wereld en over hun omgang met milieu. En dat niet alleen, ze profileren zich ook maar al te graag als bedrijf dat er hoge ethische normen op na houdt. C&A maakt er folders over, McDonald s idem dito, KLM heeft een zeer uitgebreide gedragscode opgesteld, ABN Amro heeft een aparte afdeling values, die zich bezighoudt met het verbeteren van de normen en waarden van de werknemers, KPMG heeft een aparte divisie integrity consultancy enzovoort. Die enorme ommezwaai in de waardering van ethiek in het zakendoen heeft te maken met allerlei veranderingen in de wereld en in onze manier van werken, veranderingen die op hun beurt ervoor gezorgd hebben dat we anders kijken naar de wereld om ons heen en dat we een ander bewustzijn en een andere mentaliteit hebben ten aanzien van hoe we moeten samenleven en samenwerken. Die veranderingen betekenen overigens niet dat we nu allemaal opeens betere mensen zijn geworden. Nog steeds is er veel armoede, zijn er oorlogen en wordt er soms op grote schaal gefraudeerd om maar een paar pijnlijke en erg onethische zaken te noemen maar de veranderingen die we hierboven hebben aangestipt hebben ons wel nieuwe kansen gegeven om onze manier van samenleven anders in te richten en ons werk zinvoller, bevredigender en tegelijk succesvoller te organiseren. Over het beter samenleven in het algemeen zullen we het in dit boek niet hebben dat laten we over aan filosofen, politici en, zo je wilt, moraalridders. Dit boek gaat over hoe we onze organisaties beter, succesvoller en zinvoller kunnen laten functioneren, en welke belangrijke rol ethiek daarbij speelt. 1.2 ORGANISATIE-ETHIEK ALS INSTRUMENT Ethiek is een domein van studie binnen de filosofie. Organisatie-ethiek heeft derhalve onvermijdelijk ook een filosofische dimensie, die hier en daar ook aan de orde zal komen. Dit boek gaat echter vooral over de praktische kant van het vak, dat wil zeggen: organisatie-ethiek als instrument. We hanteren daarbij de volgende zeer praktische omschrijving van het vakgebied: 17
organisatie-ethiek Organisatie-ethiek is het toepassen van ethiek als middel tot optimalisering van: de bedrijfsprocessen de producten de vertrouwensrelaties met alle stakeholders (werknemers, consumenten, aandeelhouders enzovoort; zie hoofdstuk 2) met als doelstellingen: het verbeteren van het rendement het waarborgen van de continuïteit op de langere termijn het voldoen aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de onderneming In het kader van deze instrumentele omschrijving van het vakgebied kun je organisatie-ethiek zien als: 1 Instrument voor marketing en pr Om een goede relatie met stakeholders te krijgen en onderhouden moet een organisatie helder communiceren over allerlei zaken die in het bedrijf gebeuren, huidig beleid en toekomstplannen, kansen en bedreigingen. Daarmee kweekt het bedrijf vertrouwen en een goed imago. Om die reden moet het bedrijf ook blijk geven van betrokkenheid bij de belangen van de stakeholders en uiting geven aan verantwoordelijkheidsgevoel ten aanzien van de stakeholders. In al deze apecten is organisatie-ethiek een belangrijk onderdeel van marketing- en pr-beleid. 2 Instrument voor strategisch management Een langetermijnvisie en -beleid is cruciaal voor de continuïteit en het rendement van elke organisatie. Elk bedrijf moet derhalve anticiperen op veranderende verwachtingen van de stakeholders en toekomstige maatschappelijke issues. Wat is het beleid van de overheid (ook een stakeholder) en wat betekent dat voor onze langetermijnplannen? Welke crisissituaties kunnen er onverhoopt voor ons bedrijf ontstaan (oliecrisis, imagoschade, terreur, milieuschade enzovoort) en welke scenario s moeten we daarvoor ontwikkelen? 3 Instrument voor indirect management De manier waarop het bedrijf omgaat met de externe stakeholders is van grote invloed op het gedrag, de motivatie, de betrokkenheid van de werknemers, de interne stakeholders. Simpel gezegd: je werkt liever voor een bedrijf dat verantwoordelijkheid neemt en integer met belangen van anderen omgaat, dan voor een louche bedrijf dat winst behaalt via oneerlijke of schadelijke praktijken. Een bedrijf met een verantwoord ethisch beleid ten aanzien van de externe stakeholders heeft personeel (interne stakeholders) dat betrokkener is bij de organisatie, en meer inzet toont. 18
ethiek en organisatie 4 Instrument voor direct management Een organisatie functioneert optimaal als collega s goed samenwerken en op elkaar kunnen rekenen, als iedereen dezelfde normen en waarden binnen de organisatie belangrijk vindt, als managers integer zijn en zowel kritiek kunnen geven als ontvangen. Om dat te bereiken is beleid noodzakelijk waarmee expliciet deze vitale aspecten van de bedrijfsvoering worden ontwikkeld en onderhouden. 5 Instrument voor zingeving Dankzij het inzetten van organisatie-ethiek als instrument in de hierboven gegeven vier dimensies van activiteiten van een organisatie, kan het eveneens zin geven aan het bestaan voor je organisatie en haar werknemers. Waarom bestaat de organisatie eigenlijk? Waarom werk je gemotiveerd voor de organisatie en ben je betrokken bij haar doelstellingen? Omdat je je collega s kunt vertrouwen, omdat de organisatie op een of andere manier echt iets bijdraagt aan de samenleving. Deze en dergelijke vragen en antwoorden hebben alles te maken met zingeving. Tegelijkertijd is het vinden van antwoorden op deze vragen voor elke organisatie hedentendage van cruciaal belang voor het langetermijnsucces. In de navolgende hoofdstukken zullen al deze dimensies van organisatie-ethiek nader worden besproken. Nu zullen we allereerst wat dieper ingaan op de begrippen ethiek en moraal, om tot besluit van dit hoofdstuk vanuit die verdieping, terug te grijpen op deze dimensies en aan de hand van een heel simpele redenering duidelijk te maken dat voor blijvend succes van een onderneming ethisch beleid doorslaggevend is. 1.3 WAT IS ETHIEK? Een bekende Nederlandse wetenschapper in het vakgebied van de organisatie-ethiek, prof. Van Luijk, geeft onderstaande handige definitie van ethiek. De definitie is handig omdat ze makkelijk op te delen is in drie aparte onderdelen die samen de belangrijkste uitgangspunten van het vakgebied weergeven. De definitie van Van Luijk is als volgt: Ethiek is de reflectie op onze moraal, op de normen en waarden (1) waaraan wij onszelf en anderen in redelijkheid gehouden achten (2) bij de poging om ordening aan te brengen in het maatschappelijk verkeer (3). In het eerste deel van de definitie wordt duidelijk gemaakt waar ethiek kennelijk over gaat, namelijk: moraal, normen en waarden. Het is daarom voor een goed beeld van het domein van het vakgebied nodig nader in te gaan op wat deze drie kernbegrippen precies betekenen. 19
organisatie-ethiek Uit het tweede deel wordt duidelijk dat ethiek te maken heeft met redelijkheid. Ethiek is blijkbaar iets dat je kunt en moet onderzoeken vanuit de rede, vanuit het verstand. Ethiek is dus een analytische methode om bij morele kwesties (dilemma s) door middel van logische argumentatie te komen tot een weloverwogen keuze voor een handeling. Ethiek is dus niet een kwestie van gevoel of van de ene persoonlijke mening tegenover de andere. Het derde deel ten slotte zegt ons dat we kennelijk normen en waarden keihard nodig hebben om te kunnen samenleven en samenwerken. Blijkbaar is ons hele stelsel van vastgelegde wetten en voorschriften op zich niet voldoende om ons maatschappelijk verkeer in goede banen te leiden, maar hebben we daarvoor ook nog moraal, normen en waarden nodig. Hieronder zullen we dieper ingaan op deze definitie door te beschrijven wat de begrippen moraal, normen en waarden betekenen (deel 1 van de definitie), en nader te bekijken hoe deze zich verhouden tot ons hele stelsel van wet- en regelgeving (deel 3). Het tweede deel van de definitie suggereert dat er een rationele methode kan worden gegeven voor de analyse van ethische dilemma s. Die methode zullen we apart behandelen in het volgende hoofdstuk. 1.4 MORAAL, NORMEN EN WAARDEN Bij een ethische afweging gaat het om de vraag welke handeling het meeste welzijn voor betrokkenen oplevert. Welzijn is een breed begrip waarbij je kunt denken aan financieel welzijn, materieel welzijn, emotioneel welzijn enzovoort. Het feit dat het begrip welzijn vele dimensies heeft, plus het gegeven dat er bij een ethisch dilemma altijd meerdere betrokkenen zijn, met uiteenlopende belangen, maakt duidelijk dat de oplossing voor een ethisch dilemma nooit zwart-wit is. Aan elke keuze, aan elke beslissing kleven ook minder goede kanten. Ethiek probeert derhalve een (argumentatie)methode te geven waarmee je op een verantwoorde manier de balans tussen positieve en negatieve consequenties van een handeling kan opmaken en kunt beoordelen of de balans naar de positieve of de negatieve kant doorslaat. En de bedoeling daarvan is natuurlijk uiteindelijk een beslissing te nemen die de balans naar de positieve, goede kant laat overhellen. Dat streven, om het goede te doen, heeft alles te maken met het feit dat iedereen een bepaalde moraal hanteert. Het begrip moraal kun je als volgt definiëren: Moraal is het geheel van normen en waarden, dat weergeeft wat wij zien als goed en verantwoord gedrag. 20
ethiek en organisatie Iedereen heeft, door opvoeding en socialisatie, een geweten ontwikkeld en iedereen hanteert vanuit zijn geweten een bepaalde moraal. Dat wil zeggen dat iedereen probeert het goede te doen, wat dat dan ook is, vanuit zijn visie op wat goed en verantwoord gedrag is. En die visie wordt, zoals de definitie van moraal al aangeeft, gevormd door onze normen en waarden. Normen en waarden zijn nooit per individu verschillend en niemand heeft dus een eigen moraal. Normen en waarden zijn criteria die ontstaan zijn vanuit de noodzaak tot samenleven en de behoefte om dat samenleven plezierig, voorspelbaar, efficiënt en zingevend te laten zijn. Dat we het af en toe oneens zijn over de geldigheid van bepaalde normen doet niets af aan het feit dat normen vanuit een collectief bewustzijn en een collectieve noodzaak om samen te leven ontwikkeld worden en dus altijd daarvan onderdeel zijn. De onenigheid en de discussies die we af en toe hebben over onze moraal zijn juist een noodzakelijk middel om in de dynamiek van ons samenleven onze normen en waarden telkens opnieuw te bevestigen en waar nodig te herijken. Dat collectieve bewustzijn is overigens niet gelijk voor de hele mensheid. Je ziet wat dat betreft dat je een onderscheid kunt maken in verschillende culturen waarbinnen een deels verschillende moraal is ontwikkeld. Het is handig om in dit verband een onderscheid te maken tussen de begrippen waarden en normen, die al in de definitie zijn opgenomen, en daaraan nog een derde begrip, regels, toe te voegen. Waarden zijn morele noties, noties dus over goed en kwaad in relatie tot ons samenleven, die het meest algemeen geldig zijn en het meest duurzaam. Iedereen, wereldwijd, erkent ze en die erkenning is van alle tijden. Normen zijn afgeleid van die algemene waarden, zijn talrijker in aantal, maar zijn minder duurzaam en kunnen bovendien per cultuur verschillen. Regels ten slotte zijn op hun beurt afgeleid van normen, zijn bijna oneindig in aantal, kunnen per cultuur sterk uiteenlopen en kunnen bovendien na relatief korte tijd hun geldigheid verliezen en ingeruild worden voor weer andere regels. Zo zou je, als voorbeeld, het begrip respect een waarde kunnen noemen. In elke cultuur wordt het tonen van respect gezien als iets dat belangrijk is voor de kwaliteit van ons samenleven. Dat is ook altijd zo geweest. Aantal en aard van de normen die vervolgens worden afgeleid van deze waarde kunnen per cultuur verschillen. Een voorbeeld van een norm afgeleid van deze waarde is dat je in bepaalde situaties beleefdheid moet tonen, als uiting van respect. In welke situaties je beleefdheid moet tonen kan per cultuur enigszins verschillen. De regels ten slotte die gekoppeld zijn aan de voorgeschreven norm van beleefdheid tonen in gegeven situaties verschillen per cultuur enorm en zijn bovendien erg tijdgebonden. Zo is het in sommige culturen erg onbeleefd om iemand bij een eerste kennismaking direct aan te kijken, terwijl dat nu juist in de westerse cultuur een dwingende regel is om je respect te tonen. Grafisch zou je dus ons stelsel van normen, waarden en regels in een piramide voor kunnen stellen, zoals in figuur 1.1. Bovenin de waarden, het geringst in aantal en het meest duurzaam en universeel geldig, daaronder de van de waarden afgeleide normen 21
organisatie-ethiek en de daarvan afgeleide regels, met aflopende mate van universele geldigheid en toenemende mate van veranderlijkheid door de tijd heen. Waarden Normen Regels Figuur 1.1 Het stelsel van regels, normen en waarden in piramidevorm 1.5 MORAAL, MAATSCHAPPELIJKE VERANTWOORDELIJKHEID EN WETGEVING Een afweging vanuit de ethische invalshoek kun je zien als een afweging van waaruit je je afvraagt: is wat ik ga doen moreel goed? Anders gezegd: slaat bij afweging van de belangen van mezelf en de belangen van andere betrokkenen de balans inzake de voorgenomen handeling positief uit? Voorwaarde voor het meewegen van bepaalde belangen in de ethische analyse is dat deze belangen gerechtvaardigd moeten zijn. Gerechtvaardigde belangen zijn belangen die gekoppeld kunnen worden aan erkende sociale of maatschappelijke verantwoordelijkheden van betrokkenen. Zo geldt voor bedrijven dat ze onderstaande maatschappelijke verantwoordelijkheden hebben. 1 Economische verantwoordelijkheid Een bedrijf heeft de verantwoordelijkheid te streven naar economische groei en zo veel mogelijk winst. 2 Juridische verantwoordelijkheid Een bedrijf heeft de verantwoordelijkheid de wet te gehoorzamen. 3 Ethische verantwoordelijkheid Een bedrijf heeft de verantwoordelijkheid te doen wat goed, rechtvaardig en eerlijk is en het toebrengen van schade te vermijden. 22
ethiek en organisatie 4 Filantropische verantwoordelijkheid Een bedrijf heeft de verantwoordelijkheid bij te dragen aan de kwaliteit van het leven, het behoud en onderhoud van de aarde, het creëren van een betere wereld. Net zoals bij de hierboven besproken instrumentele dimensies van organisatie-ethiek (paragraaf 1.2), kun je ook aan deze vier vormen van verantwoordelijkheid een vijfde toevoegen die te maken heeft met het geven van zin aan je bestaan. 5 Verantwoordelijkheid tot zingeving Verantwoordelijkheid hebben kan soms lastig zijn en moeilijk om te dragen, maar het is nu eenmaal een gegeven dat iedereen altijd een zekere mate van verantwoordelijkheid heeft en ook wil hebben. Verantwoordelijkheid, voor je naasten, voor je collega s, voor je omgeving, voor de samenleving of voor de aarde (milieu) geeft zin aan je bestaan. We hebben het hier natuurlijk over morele verantwoordelijkheid, niet over bijvoorbeeld de verantwoordelijkheid om een bepaalde taak die je is opgedragen goed uit te voeren. Morele verantwoordelijkheid geeft zin, betekenis en maakt gelukkig. Deze vijfde dimensie van verantwoordelijkheid ligt als het ware als een schil om de andere vier heen. Het op je nemen, als organisatie, van de eerste vier dimensies van verantwoordelijkheid maken het mogelijk om zin te geven aan je bestaan. In figuur 1.2 is dit grafisch weergegeven. verantwoordelijkheid tot zingeving Economische verantwoordelijkheid Juridische verantwoordelijkheid verantwoordelijkheid tot zingeving Ethische verantwoordelijkheid Filantropische verantwoordelijkheid Figuur 1.2 De vijf dimensies van verantwoordelijkheid 23
organisatie-ethiek Deze vijf dimensies van de maatschappelijke verantwoordelijkheid van ondernemingen de laatste klinkt misschien nu nog wat vaag, maar we komen hier in de loop van het boek uitgebreid op terug zijn erkende morele verantwoordelijkheden omdat ze allemaal direct het welzijn van de gemeenschap raken. Vanuit deze verantwoordelijkheden kunnen vervolgens allemaal evenzeer erkende belangen worden afgeleid, die in het kader van een ethische analyse relevant zijn. Een erkend belang van een bedrijf is bijvoorbeeld dat het winst maakt en dat dus bij de kans op verlies bij een bepaalde beleidskeuze er wel sterke andere belangen in het geding moeten zijn om die beleidskeuze te accepteren. Hierbij kun je denken aan bijvoorbeeld winst maken versus misbruik maken van gebrek aan regels in derdewereldlanden (ethische verantwoordelijkheid), of winst maken versus overtreding van de wet (juridische verantwoordelijkheid). 1.5.1 Morele normen, regels en de wet Het derde deel van de eerder gegeven definitie van ethiek...bij de poging om ordening aan te brengen in het maatschappelijk verkeer suggereerde dat we kennelijk naast ons omvangrijke stelsel van wet- en regelgeving ook een stelsel van morele normen en regels nodig hebben om ons samenleven en -werken in goede banen te leiden. In de opsomming van verantwoordelijkheden wordt dat bevestigd. Immers, daar wordt een onderscheid gemaakt tussen juridische en ethische verantwoordelijkheid. Toch is dat onderscheid niet zo vanzelfsprekend en is dat zeker lange tijd niet geweest in het denken over de verantwoordelijkheid van ondernemingen. In het verleden verdedigden ondernemingen hun handelingen en beleid vaak met de stelling: De wet bepaalt wat wel en niet mag, wat goed en slecht is, daar houden wij ons aan en verder gaat onze verantwoordelijkheid niet. Dit soort redeneringen wordt ook wel aangeduid met de term legalistische ethiek, ethiek die is bepaald door de grenzen van de wet. Dat een dergelijke legalistische opvatting ontoereikend is en tegenwoordig, met name door de globalisering, bijna nooit meer wordt geuit heeft de volgende redenen: 1 Juridische en ethische normen vallen niet altijd samen. Er zijn vier mogelijkheden, die in een kwadrant zijn weergegeven in figuur 1.3. Dat een handeling moreel goed is en wettelijk toegestaan komt natuurlijk vaak voor, net zoals handelingen die onwettig zijn en moreel laakbaar. Het komt echter ook vaak voor dat een handeling moreel goed is, maar indruist tegen de wet. Als bijvoorbeeld iemand een doodziek kind met hoge snelheid over een landweggetje naar een ziekenhuis rijdt, is hij wettelijk in overtreding, maar in moreel opzicht misschien wel een held. En bisschop Muskens verdedigde een aantal jaren geleden het zwart bijklussen en zelfs het stelen van eten door diegenen die een bijstandsinkomen of nog minder hadden. Zo zijn er ook 24