1 Voorwaardelijk gehuwd Zijn partners wel genoeg beschermd? Wonen voor senioren Nu nadenken over wensen voor later Kleinschaligheid is onze kracht Interview Charlotte van Leeuwen De wereld rond Zeven wereldreizigers over hun ervaringen pagina 2 pagina 11 pagina 10 pagina 12 Financial Focus is een uitgave van ABN AMRO MeesPierson. abnamromeespierson.nl twitter.com/aa_meespierson linkedin.com/company/ abn-amro-meespierson no 41 Jaargang 5 Smart devices CijferScan Voor altijd verbonden 300% Het zijn tegenwoordig niet alleen meer computers en smartphones die een verbinding hebben met het internet. Steeds meer draagbare elektronica en huishoudelijke apparaten gaan online. Dat maakt veel zaken een stuk makkelijker, maar aan dit gemak kleven ook enkele nadelen. Over een paar jaar is het de gewoonste zaak van de wereld als je horloge aangeeft dat er een e-mail binnenkomt. En waarschijnlijk komt onderin je brillenglazen een ondertiteling voorbij met daarin de vertaling van wat je buitenlandse gesprekspartner vertelt. Draagbare technologie die in verbinding staat met het internet - zoals horloges, sieraden of brillen - wordt aangeduid als wearables. Onderzoeksbureau ABI Research voorspelt dat het aantal verkochte wearables volgend jaar wereldwijd verdrievoudigt ten opzichte van, tot ruim 160 miljoen. In Nederland worden deze verkopen overigens vooralsnog gemeten in duizendtallen in plaats van miljoenen. Onderzoeksbureau Strategy Analytics meldde in het najaar dat in Nederland in 2014 circa 100.000 smartwatches over de toonbank gaan. Dat aantal zal naar verwachting volgend jaar verdrievoudigen. Volgens andere trendwatchers is die schatting overigens zeer conservatief. Marktonderzoeker Multiscope hield een enquête onder meer dan duizend Nederlanders. 19 procent van de ondervraagden gaf aan dat ze binnen een jaar een smartwatch willen kopen. Als die voornemens worden ingelost, zouden er voor eind 2015 ruim 3 miljoen internethorloges over de toonbank gaan in Nederland. Gemak De opkomst van wearables vormt een onderdeel van een bredere trend om apparaten met het internet te verbinden. Deze beweging wordt aangeduid als the internet of things. In het huis van de toekomst hebben onder meer de koelkast, centrale verwarming en verlichting toegang tot het internet. Lees verder op pagina 2 bron: Strategy Analytics bedraagt de maximale boete bij het verzwijgen van vermogen voor de Belastingdienst. (bron: Belastingdienst) 32% van de Nederlanders ontving een of meer betalingsherinneringen in. Het jaar daarvoor was dat nog 37 procent. (bron: onderzoek Wijzer in Geldzaken) 26 miljard apparaten zullen in 2020 wereldwijd te koppelen zijn via internet. Denk aan thermostaten en ijskasten, maar ook auto s. (bron: onderzoek consultant Gartner. Zie ook het artikel op deze pagina) 18% van de deelnemers aan het recente klantenonderzoek naar filantropie zet zich in als bestuurder bij een charitatieve instelling. Het onderzoek werd gehouden onder klanten van ABN AMRO MeesPierson. (bron: Van vermogen naar verandering, Onderzoek Filantropie, ABN AMRO MeesPierson en Maastricht University) De 14 van 2014 : eindejaarssuggesties Het jaar 2015 nadert. Wat is er financieel nog mogelijk in 2014? En wat kan beter worden uitgesteld tot 2015? Hier enkele van onze 14 suggesties. In 2014 maakten al veel mensen gebruik van de eenmalige vrijstelling aan kinderen - maar ook aan anderen - tot maximaal 100.000 euro per schenking, om te besteden aan de woning (het hoofdverblijf) van degene die de schenking ontvangt. Deze eenmalige vrijstelling geldt namelijk, onder bepaalde voorwaarden, alleen nog in 2014. Een alternatief is het gebruik van de jaarlijkse vrijstelling. Aan kinderen kan in 2014 tot 5.229 euro belastingvrij worden geschonken. Deze schenking kan zonder aangifte schenkbelasting plaatsvinden en is vrij te besteden. Voor kleinkinderen en anderen gaat het om een bedrag tot 2.092 euro. Wie meer ontvangt dan de schenkingsvrijstelling, moet over het meerdere schenkbelasting betalen. Ook is het mogelijk om aan goede doelen te geven en gebruik te maken van de fiscale voordelen, die afhankelijk zijn van de situatie van de schenker. Een DGA die werkzaam is in een bv die pensioen heeft toegezegd, moet in de meeste gevallen vóór 2015 de pensioenbrief aanpassen. Het kan voor een DGA interessant zijn om in 2014 dividend uit te keren uit de bv, bijvoorbeeld om een (rekening-courant)schuld bij de bv mee af te lossen. Tot 250.000 euro per fiscaal partner kan dat in 2014 nog tegen 22 procent inkomstenbelasting. De volledige 14 van 2014 is te vinden op financialfocus.abnamro.nl. Meer informatie? Neem contact op met de private banker.
2 3 Sleutel tot succes Samenwerking doet Schroder ISF Euro Bond Fonds goed De wijde wereld Per boot of bus naar de uithoeken van de aarde Stijgende vraag naar zorgvilla s Interview met NeVeP-voorzitter Puck Bulthuis (zie artikel op pagina 9) (zie artikel op pagina 12) (zie artikel op pagina 11) Wetsvoorstel Kan een ondernemer straks zonder huwelijkse voorwaarden? Een recent wetsvoorstel zorgt ervoor dat de afspraken over bezit en vermogen bij het sluiten van een huwelijk gemoderniseerd worden. Wat zijn de gevolgen voor de DGA? Binnenkort wordt er een wetsvoorstel aan de Tweede Kamer voorgelegd dat de gemeenschap van goederen binnen het huwelijk moet moderniseren. Doel is om in de wet meer nadruk te leggen op het vermogen dat gezamenlijk wordt opgebouwd. Als de DGA op dit moment trouwt zonder huwelijkse voorwaarden, gaat hij een algehele gemeenschap van goederen aan met zijn partner. Hierbij wordt al het aanwezige en toekomstige vermogen gemeenschappelijk eigendom. Om dat te voorkomen stellen de meeste ondernemers huwelijkse voorwaarden op. Dit heeft als voordeel dat de DGA bij een echtscheiding (de waarde van) zijn onderneming niet hoeft te delen. Voor de echtgenoot is dit doorgaans nadelig, maar deze partner heeft wel het voordeel dat zijn of haar vermogen bij een faillissement van de DGA buiten het bereik van de schuldeisers blijft. Hoeft de DGA door het nieuwe wetsvoorstel geen huwelijkse voorwaarden meer te laten opstellen? Wetsvoorstel Als het wetsvoorstel wordt aangenomen, is straks alleen het toekomstige, gezamenlijk opgebouwde vermogen gemeenschappelijk. Zowel het vermogen dat elke partner voor het huwelijk had, als schenkingen en erfenissen die tijdens het huwelijk verkregen worden, vallen buiten de huwelijksgemeenschap. Bestond de onderneming al bij aanvang van het huwelijk? Dan hoeft het vermogen niet gedeeld te worden. Voorwaarde daarbij is wel dat de DGA zichzelf jaarlijks een redelijk inkomen toekent. Startkapitaal Start de DGA zijn onderneming tijdens het huwelijk? Dan is het straks van belang met welk kapitaal hij dat doet. Doet hij dat met privévermogen, dan is de onderneming ook privé. Ook hier geldt de voorwaarde van een redelijk inkomen. Start hij met gemeenschappelijk vermogen, dan wordt de onderneming ook gemeenschappelijk. Bij een echtscheiding moet (de waarde van) de onderneming in dat laatste geval dus worden gedeeld. Geen redelijk inkomen Wat gebeurt er als de DGA zichzelf geen redelijk inkomen toekent? Het wetsvoorstel stelt dat ondernemingswinsten die de ondernemer tijdens het huwelijk heeft gerealiseerd, in redelijkheid tot de gemeenschap van goederen gerekend moeten worden. Keert de DGA zichzelf geen redelijk inkomen uit, dan loopt hij bij echtscheiding het risico dat de waarde van (een gedeelte van) de onderneming toch gedeeld moet worden. Huwelijkse voorwaarden kunnen dit voorkomen. Faillissement Momenteel worden huwelijkse voorwaarden door ondernemers gebruikt om de partner te beschermen bij een onverhoopt faillissement. In uitzonderingsgevallen kan een schuldeiser van de onderneming nu nog zijn schuld bij de ondernemer in privé neerleggen. Is er sprake van gemeenschap van goederen, dan kan de Wetsvoorstel is voor de echtgenoot van de DGA een verbetering schuldeiser de gemeenschap ook volledig aanspreken. Het wetsvoorstel stelt dat een schuldeiser nog steeds het privévermogen van de DGA, maar daarnaast slechts zijn aandeel in de gemeenschap, kan aanspreken. De helft van het totaal dus. Onder de huidige wetgeving kan het volledige gemeenschappelijke vermogen worden aangesproken. En dus moet de partner nog maar zien of hij zijn helft van de gemeenschap van de DGA terugkrijgt. Het wetsvoorstel is voor de echtgenoot van de DGA dan ook een verbetering ten opzichte van de huidige situatie. Norm Door het opstellen van huwelijkse voorwaarden kan nog steeds het beste aan de wensen van veel ondernemers voldaan worden. Door het opstellen van de juiste huwelijkse voorwaarden hoeft de onderneming bij echtscheiding in geen geval gedeeld te worden. Ook kan een schuldeiser niet aan het vermogen van de niet-ondernemende partner komen. Het wetsvoorstel sluit beter aan bij deze tijd, maar voor ondernemers zullen huwelijkse voorwaarden echter de norm blijven. Gordon Doull Vakspecialist Estate Planning Kenniscentrum VermogensAdvies & Beleggen Smart devices (vervolg pagina 1) Aanvankelijk zal het leven hierdoor een stuk gemakkelijker worden. De koelkast geeft een signaal aan het horloge als de melk bijna op is. Hij kan ook een complete boodschappenlijst opstellen van alle niet-voorradige waren wanneer in de supermarkt met een smartphone een bepaald recept wordt ingescand. The internet of things maakt het zo mogelijk om, ongeacht waar men zich bevindt, invloed uit te oefenen. Zoals het nu al mogelijk is om de thermostaat van afstand hoger of lager te zetten. In dat opzicht lijkt de trend veel op de opkomst van de mobiele telefoon. Een andere overeenkomst is dat de mogelijkheden op de langere termijn veel groter zijn dan op het eerste gezicht lijkt. De eerste mobiele telefoons die halverwege de jaren tachtig op de markt kwamen, waren zware bakbeesten die meer dan een kilo wogen. Omdat er nog maar weinig zendmasten waren, konden ze alleen in grote steden worden gebruikt. Dankzij de technologische vooruitgang kan er nu dertig jaar later bijna overal in de bewoonde wereld worden gebeld. Bovendien kan er met smartphones razendsnel over het internet worden gesurft. De opkomst van the internet of things wordt grotendeels gedreven door dezelfde factoren als de mobiele revolutie, zoals het steeds kleiner en krachtiger worden van computerchips en het sneller worden van informatienetwerken. Als deze trend dezelfde ontwikkeling doormaakt als mobiele telefonie, wordt niet alleen het leven een stuk makkelijker gemaakt, maar kan zelfs een bijdrage worden geleverd aan bepaalde uitdagingen waar de samenleving voor staat. Vergrijzing Een goed voorbeeld van die uitdagingen is de vergrijzing. Via the internet of things kan er heel specifieke informatie worden verzameld die het mogelijk maakt om ouderen echt zorg op maat aan te bieden. Het horloge of de armband meet de hartslag en de bloeddruk en de slimme deken verzamelt gegevens over het slaappatroon. Het intelligente toilet controleert de ontlasting op aanwijzingen voor allerlei aandoeningen en op afwijkingen van een evenwichtig voedingspatroon. Zo kan de gezondheid goed in de gaten worden gehouden, zonder dat er voortdurend een hulpverlener van vlees en bloed langskomt. De toekomstmogelijkheden van the internet of things krijgen steeds meer aandacht doordat grote technologiebedrijven hard bezig zijn om hun plek in het huis van de toekomst veilig te stellen. In januari van dit jaar betaalde Google bijvoorbeeld 3,2 miljard dollar voor Nest: een bedrijf dat thermostaten maakt en een jaaromzet Smart devices maken het mogelijk apparaten in huis, zoals de thermostaat, onafhankelijk van plaats te bedienen. heeft van minder dan 300 miljoen dollar. Google ziet in de nieuwe aankoop een mogelijkheid om meer gegevens te verzamelen van gebruikers. Bovendien beschouwt Google de thermostatenbusiness als toegang tot de woning, die een potentieel platform is voor nieuw te ontwikkelen diensten. Koppelen Aan de trend om steeds meer apparaten en wearables met het internet te verbinden, kleven ook nadelen. Een hacker die toegang krijgt tot Google glasses kan bijvoorbeeld meekijken als een nietsvermoedende drager zijn pincode intoetst. Criminelen zijn volgens Mireille Hildebrandt - Professor of Smart Environments, Data Protection and the Rule of Law aan de Nijmeegse Radboud Universiteit - niet de enigen waarover mensen zich Het aantal verkochte wearables verdrievoudigt volgend jaar wereldwijd ten opzichte van, tot ruim ruim 160 miljoen zorgen moeten maken: Iedereen die gebruikmaakt van apparaten met internettoegang dient zich zorgen te maken over zijn privacy. Daarbij moeten ook officiële instellingen en organisaties niet worden vergeten. Als voorbeeld verwijst ze naar de manier waarop de overheid het aantal geregistreerde bewoners in een woning controleert. Dit doet zij aan de hand van de hoeveelheid water die een huishouden verbruikt. Een beduidend hoger of lager verbruik kan wijzen op mogelijke uitkeringsfraude. De mogelijkheden om burgers op allerlei gebieden te controleren, nemen exponentieel toe naarmate meer en meer apparaten op het internet worden aangesloten. Het gaat echter nog een flink aantal jaren duren voordat veel mensen in het huis van de toekomst wonen. De vervangingcyclus voor huishoudelijke apparatuur is acht tot tien jaar en momenteel biedt slechts iets meer dan één op de tien verkochte apparaten toegang tot internet. Beleggen in The Internet of Things De opkomst van draagbare technologie en huishoudelijke apparaten met internetverbinding is een trend waarvan de effecten ook steeds beter zichtbaar worden op de aandelenmarkt. De belangrijkste winnaars zijn daar echter niet de bedrijven die wearables en andere apparaten fabriceren, waarschuwt Edith Thouin, hoofd thematisch onderzoek bij ABN AMRO: Grote technologieconcerns zoals Samsung en Apple spelen een grote rol op deze markt. Het eerstgenoemde bedrijf kampt echter met toenemende prijsconcurrentie op de belangrijke Chinese smartphonemarkt. Apple slaagt erin om veel nieuwe producten te introduceren en het bedrijf heeft op veel markten nog ruimte om hoge prijzen te hanteren. Maar ook deze onderneming begint langzaam prijsdruk te voelen op de smartphonemarkt in opkomende landen. Een stuk beter zijn de vooruitzichten voor technologiebedrijven die de netwerken exploiteren waar internetgebruikers straks, via steeds meer apparaten, gebruik van kunnen maken. Ondernemingen zoals Google, Facebook en LinkedIn hebben een sterke marktpositie en ze voelen niets van de prijsdruk waar hardwarefabrikanten steeds meer mee kampen, legt Thouin uit. Andere bedrijven die profiteren van deze trend zijn de ontwikkelaars van apps die voor de apparaten gebruikt worden. Tot slot heeft een onderneming als ASML ook goede vooruitzichten. Dit concern fabriceert de machines die gebruikt worden voor het produceren van chips in internetelektronica. Dankzij een grote technologische voorsprong heeft ASML een heel sterke marktpositie. Beleggers moeten er wel rekening mee houden dat deze markt zich kenmerkt door een sterke cyclus met een groot verschil tussen goede en minder goede tijden.' Bedrijfsoverdracht Voorbereid op een nieuw begin Na de verkoop van het eigen bedrijf ligt de wereld voor de ondernemer open. Een goede voorbereiding kan het succes van een nieuw begin vergroten. Jaarlijks verkopen meer dan vijfduizend ondernemers hun bedrijf, zo laten CBS-cijfers zien. Een aantal van hen blijft daarna nog aan de onderneming verbonden, bijvoorbeeld als adviseur. Voor de overige ondernemers ligt de wereld open. Toch wordt die vrijheid niet altijd als zodanig ervaren, weet arbeids- en organisatiepsycholoog Maarten van de Kimmenade. Menig ondernemer valt in het spreekwoordelijke zwarte gat na verkoop. Niet vreemd, volgens Van de Kimmenade. Een ondernemer is immers niet alleen financieel, maar ook psychologisch eigenaar van zijn bedrijf. Bij veel ondernemers is een belangrijk deel van hun identiteit met de onderneming verbonden. De verkoop van de onderneming maakt dat ze op zoek moeten naar een nieuwe rol en een nieuwe manier om het leven in te vullen. Emotioneel verkoopklaar Het vinden van die nieuwe rol en genieten van de nieuwe levensfase valt niet mee als de ondernemer moeite heeft met de manier waarop het bedrijf na de verkoop wordt voortgezet. Iets dat Van de Kimmenade vaak tegenkomt in zijn adviespraktijk. Een goede voorbereiding helpt om de verkoop met een positief gevoel af te sluiten. Een proces dat al vóór de verkoop begint, benadrukt hij. Nog steeds vergissen ondernemers zich hierin. Ze beseffen niet dat de verkoop naast een cijfermatig ook een emotioneel proces is. Van de Kimmenade promoveerde aan de Universiteit van Tilburg, op een onderzoek naar de beste manieren om een (familie)bedrijf te verkopen. Nu adviseert hij ondernemers hierover in de Familiebedrijven Adviesgroep. Daarnaast is hij ervaringsdeskundige: hij verkocht op 43-jarige leeftijd het dakbedekkingsbedrijf dat zijn opa ruim 80 jaar daarvoor had opgericht. Zijn overtuiging is dat de psychologische aspecten van bedrijfsverkoop worden onderschat. Zoals de ondernemer zijn bedrijf verkoopklaar maakt, moet hij zichzelf ook emotioneel verkoopklaar maken, zegt Van de Kimmenade. In het proces van het verkopen richten de ondernemer en de betrokken adviseurs zich in de praktijk echter voornamelijk op de prijs. Touwtjes uit handen De ondernemer moet zich ruim voor de verkoop gaan losmaken van de onderneming. Dit is niet alleen goed voor de ondernemer, maar ook voor de onderneming. Als de ondernemer alle touwtjes in handen wil houden, laat hij een kwetsbare onderneming achter. Een bedrijf dat nog volledig aan de vorige eigenaar hangt, is voor de koper lastig tot een succes te maken. Het installeren van een goed management team is daarbij cruciaal. Maar lastig, weet Van de Kimmenade. Hij ziet dat macht een belangrijke rol speelt bij het loslaten. Ondernemers zijn eraan gewend om invloed en controle te hebben en Na de verkoop van de onderneming moet de ondernemer op zoek naar een nieuwe invulling machtsverlies voelt onprettig. De ondernemer moet ervoor zorgen dat hij met enige afstand naar zijn bedrijf kan kijken. Van de Kimmenade adviseert ondernemers daarom in een vroeg stadium te gaan sturen op resultaat. Door een goede rapportage met daarin alleen de essentiële informatie kun je het bedrijf beter leiden in deze fase. Dit zorgt voor de gewenste afstand en zo wen je eraan dat zaken anders gaan dan je gewend bent als er straks een nieuwe eigenaar komt. Van de Kimmenade spreekt uit ervaring. De Britse onderneming De verkoop van een bedrijf is vaak het begin van een nieuwe ondernemende fase, maar er ontstaat ook ruimte voor ontspanning die zijn familiebedrijf kocht, verving direct het rapportage- en IT-systeem. Een onprettige ervaring, weet hij nog. Afstand De ene ondernemer is beter in loslaten dan de andere. Van de Kimmenade merkt dat jonge ondernemers minder moeite hebben met de periode na verkoop. Enerzijds omdat zij zich vaak richten op nieuwe zakelijke activiteiten. Anderzijds omdat hun bedrijven nogal eens een lossere structuur kennen. Vaak gaat het om bedrijven waar veel freelancers werken. Daardoor zijn ze gewend al wat meer op afstand te werken. Bij oudere ondernemers is de onderneming vaker een samenhangend geheel. In praktische zin adviseert Van de Kimmenade om ook letterlijk wat meer afstand te nemen van het bedrijf. Zet de telefoon wat vaker op stil en neem vakantie. Geen week, maar minimaal twee weken. Spreek met de secretaresse af dat ze alleen contact opneemt als er iets aan de hand is. Ook overleg met het thuisfront is belangrijk. Van de Kimmenade kent de voorbeelden uit de praktijk; ondernemers in ruste die thuis opeens deksels van de pan oplichten als hun vrouw staat te koken. Ondernemers zijn gewend alles te controleren, en gaan dat nu thuis ook doen. Dat kan tot problemen en zelfs echtscheiding leiden. Het is goed om in deze nieuwe fase de rolpatronen te doorbreken. Dat geldt overigens niet alleen voor de ondernemer, maar ook voor de partner. Daar moet je samen over praten en vervolgens de taken herverdelen. Op je pad Veel ondernemers die stoppen, hebben nog geen vastomlijnd plan van de toekomst. Dat is niet erg, weet Van de Kimmenade. Neem vooral de tijd om te kijken wat er op je pad komt. Dan wordt vanzelf duidelijk wat je wilt en wat niet. Hij kent diverse voorbeelden van ondernemers die dachten veel tijd in hun tweede huis door te gaan brengen. In plaats daarvan besloten ze het tweede huis te verkopen om te gaan reizen. Het is zijn ervaring dat de plannen die je maakt in aanloop naar de verkoop snel veranderen. Misschien wil je jonge ondernemers gaan helpen of gaan investeren. Ik had zelf bijvoorbeeld niet verwacht dat ik zou gaan studeren. Ook na ons vertrek moest het bedrijf blijven voortbestaan Roelf Jonkers is zo n ondernemer die onlangs zijn bedrijf verkocht. In 1977 begon hij als technisch adviseur in de handelsmaatschappij van zijn schoonvader, een bedrijf met een rijke geschiedenis. Negen jaar later werd hij samen met een compagnon eigenaar van het bedrijf. Zij bouwden Elcee Staal - van oorsprong een agentuurbedrijf - uit tot een middelgrote internationaal opererende organisatie, met onder meer een eigen vestiging in China. Een kerngezond bedrijf, vertelt Jonkers. We hóefden niet te verkopen. Maar doorgaan betekende wat mij betreft de verantwoordelijkheid om er nog zeker vijf jaar lang vol in te gaan. Dat was voor mij een brug te ver: dit jaar word ik 65. Door hun langdurige en intensieve verbondenheid met het bedrijf hechtten Jonkers en zijn compagnon veel waarde aan de intenties van de koper. We wilden niet verkopen aan iemand die het bedrijf zou gaan opsplitsen. We zochten iemand die het bedrijf verder wilde uitbouwen. Ook na ons vertrek moest het bedrijf blijven voortbestaan: er zijn 140 gezinnen van afhankelijk. Jonkers heeft zich tijdens de lange voorbereiding emotioneel los kunnen maken, maar blijft tegelijkertijd verbonden. Met de nieuwe eigenaar heb ik een overeenkomst tot het einde van het jaar, daarna blijf ik beschikbaar voor projecten en advies. Voorlopig hoeft Jonkers zich nog niet te vervelen: Nu krijg ik tijd voor verwaarloosde hobby s als golf, tennis, reizen en kunst. Bovendien ga ik wat advieswerk doen. Ik ben niet bang voor het zwarte gat.
4 5 Nieuwe lunchcultuur WE CANTEEN staat voor lokale kwaliteit en verse verrassingen De wereld in je broekzak Smart devices worden steeds kleiner, maar kunnen steeds meer Trouwen op voorwaarden Goede aspraken over geld en bezit in het huwelijk (zie artikel op pagina 10) (zie artikel op pagina 1) (zie artikel op pagina 2) Beleggingsvisie Macro-economie Beurzen reageren te scherp op sombere cijfers Op de financiële markten nemen de zorgen om een vertraging van de wereldeconomie flink toe. De vooruitzichten zijn echter beter dan een serie sombere cijfers doet vermoeden. Begin oktober vond in Washington de jaarvergadering van het IMF en de Wereldbank plaats. Dat leverde een stroom van sombere berichten op, vooral over de Europese economie. Die negatieve toonzetting werd door verschillende media overgenomen. Een bericht dat veel aandacht kreeg, was de voorspelling van het IMF dat er een kans van 40 procent is op een nieuwe recessie in Europa. Rond dezelfde tijd werden cijfers over de Duitse industrie in augustus bekend gemaakt. Zowel orders als productie waren fors gedaald, met respectievelijk 5 en 4 procent. In de daaropvolgende week bleken ook beleggers negatief over de investeringsmogelijkheden in zowel de Duitse als de gehele Europese economie. De turbulentie op financiële markten nam snel toe. Aandelenkoersen kelderden en de veilige havens van Amerikaanse en Duitse overheidsobligaties werden weer opgezocht. Veel wijst er echter op dat dit een overtrokken reactie is. Ongunstige samenloop In augustus was er sprake van een ongunstige samenloop van omstandigheden. De euro was al aan het dalen, maar het duurt altijd enige tijd voordat de voordelen van een goedkopere munt zichtbaar worden in cijfers over de Europese economie. Het beeld op de financiële markten werd dus nog bepaald door de effecten van de sterke euro in de eerste helft van het jaar. De spanningen tussen het Westen en Rusland over Oekraïne escaleerden in augustus met het neerschieten van de vlucht MH17 en de sancties werden opgevoerd. In Duitsland kregen de deelstaten de vrijheid om zelf de vakantieperiode te bepalen. Hierdoor ontstond een concentratie van vakanties in augustus. Als er in een maand met een normaal aantal Vooruitzichten economische groei (in %) 2012 2014p 2015p Eurozone -0,6-0,4 0,9 1,7 Verenigde Staten 2,3 2,2 2,2 3,8 Japan 1,5 1,5 1,5 1,4 China 7,7 7,7 7,5 7,0 India 4,7 4,7 5,0 5,5 Brazilië 1,0 2,5 0,5 2,5 p=prognose Online seminar werkdagen (circa 20) twee dagen minder wordt gewerkt, scheelt dat circa 10 procent in productie. Toen de cijfers over september werden afgezet tegen het lage productieniveau in augustus, tekende zich juist weer een forse stijging af. Beter perspectief De perspectieven voor de economie in de eurozone zijn veel beter dan de huidige somberheid in de media en ook op de beurzen doet vermoeden. Daar is een aantal redenen voor. Hoewel de Amerikaanse detailhandel in september betrekkelijk zwak oogde, is de onderliggende ontwikkeling van de Amerikaanse economie buitengewoon sterk. Dat zal een impuls blijven voor de wereld. Daarnaast zijn ook binnen de eurozone zelf verbeteringen zichtbaar. De werkloosheid lijkt in de meeste landen het dieptepunt te hebben bereikt. Door het herstel van de arbeidsmarkt nemen de bestedingsmogelijkheden toe en vermindert de druk op de overheidsfinanciën. De lage olieprijs en de lage financieringskosten vormen een lastenverlichting voor bedrijven en huishoudens. Geleidelijk wordt een verbetering van de kredietverlening aan het bedrijfsleven zichtbaar. Ten slotte zijn de huizenprijzen in de meeste landen het dieptepunt gepasseerd. Hier en daar beginnen deze prijzen zelfs weer te stijgen. Dit verbetert de netto vermogenspositie van gezinnen, waardoor het bestedingspotentieel wordt vergroot. De wereldeconomie ontwikkelt zich per saldo redelijk goed, mede als gevolg van de nog verder dalende energieprijzen. In de Verenigde Staten is het vertrouwen bij bedrijven hoog. Bij consumenten blijft sprake van een toenemend vertrouwen. De terugval in de detailhandelsverkopen in september moet in dat licht als een incident worden Beleggen met impact Beleggingen kunnen bijdragen aan een meer duurzame wereld, zonder dat dit ten koste gaat van het financieel rendement. Het online seminar Beleggen met Impact laat zien hoe dat kan. De Financierings-Maatschappij voor Ontwikkelingslanden (FMO) en ABN AMRO hebben veel ervaring met duurzaam en impact beleggen. Hierbij wordt rekening gehouden met de impact op mens, milieu en maatschappij, zonder dat dit ten koste gaat van het financieel rendement: meer impact voor hetzelfde geld. Op woensdag 12 november vindt een online seminar plaats over impact beleggen. Een begrijpelijke uitleg, zonder verplichtingen. Deelnemers beschouwd. In de opkomende landen vindt wel enige terugval van economische groei plaats. Zeker in de landen met een zeer hoog groeitempo, zoals China, brengt dat de groei voor een langere periode op een houdbaarder peil. Door de toenemende omvang van een koopkrachtige middenklasse is de economie van deze landen steeds meer gericht op consumptie dan op export. Omdat hiervoor meer (westerse) invoergoederen worden gevraagd, dragen opkomende landen steeds meer bij aan de groei van de wereldeconomie. Ook de perspectieven voor Europa zijn niet zo slecht als de aandelenkoersen doen vermoeden. Bovendien werkt de situatie in Zuid-Europa niet meer zo verlammend als in 2011 en 2012. Veel van deze landen hebben hervormingen in hun economie doorgevoerd. De overheidsfinanciën zijn aanzienlijk gesaneerd en de economische groei keert geleidelijk terug, waardoor de werkloosheid begint te dalen. Centrale banken in actie Naar verwachting is op het moment van publicatie van deze Financial Focus door het beleidsbepalend comité van de Federal Reserve (Fed) besloten het opkoopprogramma van staatsobligaties volledig te beëindigen. De volgende stap is het verhogen van de zogeheten fed funds rate. Dat is het belangrijkste rentetarief waarmee de Fed invloed uitoefent op de economie. Ondanks de haperingen die zich af en toe voordoen in het economisch verloop - zoals onlangs bij de detailhandelsverkopen - zijn de meeste indicatoren sterk genoeg om een renteverhoging rond medio 2015 te rechtvaardigen. In de eurozone worstelt de Europese Centrale Bank (ECB) met andere problemen. De dreiging van deflatie is nog niet volledig afgewend. Bovendien zou de kredietverlening door banken aan met name het midden- en kleinbedrijf wel wat sterker mogen zijn. Banken hebben in september echter beperkt gebruikgemaakt van de mogelijkheid om voor dit laatste goedkoop geld bij de ECB te lenen. Het wachten is op december wanneer de volgende mogelijkheid wordt geboden. Inflatievooruitzichten (in %) 2012 2014p 2015p Eurozone 2,5 1,3 0,5 1,0 Verenigde Staten 2,1 1,5 2,0 2,2 Japan 0,0 0,4 2,5 1,7 China 2,6 2,6 2,0 2,9 India 9,7 10,0 8,0 7,5 Brazilië 5,4 6,2 6,5 6,3 Bijgewerkt 21 oktober 2014 kunnen daarna bepalen of beleggen met impact iets voor hen is. Details seminar Datum: woensdag 12 november 2014 Tijd: 20.30-21.15 uur Presentator: Mari Carmen Oudendijk Sprekers: Nanno Kleiterp, CEO FMO Eric Buckens, Directeur ABN AMRO Social Impact Fund Aanmelden: abnamro.nl/beleggenmetimpact Ben Steinebach is hoofd beleggingsstrategie van ABN AMRO MeesPierson. Elke maand signaleert hij voor Financial Focus de belangrijkste ontwikkelingen wereldwijd. Index: 50 = het groei-noch-krimp -niveau Index: 1 januari = 100 % t.o.v. een jaar eerder 70 65 60 55 50 45 40 35 30 160 140 120 100 80 60 40 30 20 10-10 -20-30 -40 % 8 1995 0 7 6 5 4 3 2 1 0 2008 Verloop van toonaangevende aandelenindices - 2014 S&P-500 Eurotop-100 Opkomende markten 2009 2011 Nikkei-225 AEX Na een periode van betrekkelijk ongestoorde koersstijgingen, zijn de aandelenkoersen vanaf medio september over een brede linie gedaald. In oktober versnelde de koersdaling toen het IMF voor een nieuwe Europese recessie waarschuwde en de Duitse industrie tekenen van verzwakking vertoonde. ISM-Verenigde Staten PMI-Eurozone 2008 2008 1998 Ondernemersvertrouwen 2009 2012 Orders en productie in de Duitse industrie Verloop van de 10-jaarsobligatierente 2009 2001 Verenigde Staten Duitsland Italië PMI-China IFO Duitsland (as rechts) 2004 In de Verenigde Staten is het ondernemersvertrouwen na zwakte in het begin van het jaar sterk verbeterd. In Europa is er daarentegen sprake van een verzwakking. Op basis van de positieve invloed van de lagere euro, mag tegen het einde van dit jaar een verbetering worden verwacht. De obligatierente staat in zowel de Verenigde Staten als in Europa weer onder druk. Oorzaak is een vlucht naar veilige havens, waardoor de Duitse rente zelfs verder onder de 1% is terechtgekomen. De Italiaanse rente heeft zelfs af en toe lager gelegen dan de Amerikaanse, maar is gedurende de recente onrust daar weer iets bovenuit gestegen. 2011 2011 2012 2012 Productie Orders Na een herstel in en 2014 is de Duitse industrie in augustus plotseling verzwakt. Vermoedelijk is dit veroorzaakt door een ongelukkige samenloop van een sterke euro, toenemende spanning rondom Oekraïne en concentratie van vakanties in die maand. De verwachting is dat in september een krachtig herstel volgt. 2014 2014 2014 120 115 110 105 100 95 90 85 80 Index: 1997 = 100 Beleggingsvisie Allocatie Bedrijfsresultaten belangrijk voor koersherstel De resultaten over het derde kwartaal vormen een goede aanwijzing in hoeverre de zorgen van beleggers over een economische afzwakking gegrond zijn. AANDELEN De aandelenkoersen zijn wereldwijd fors gedaald en eerder dit jaar opgebouwde koerswinsten zijn, op een paar uitzonderingen na, volledig verdampt. Beleggers wijken uit naar traditioneel veilige schuilplaatsen. Dat zijn de markten voor overheidsobligaties van de Verenigde Staten en de kernlanden van de eurozone, zoals Duitsland. De daling van de aandelenkoersen begon op de meeste markten rond 19 september. De terugval kwam in de eerste twee volle weken van oktober in een stroomversnelling, toen er paniekachtige koersbewegingen ontstonden. De MSCI World Index, een graadmeter voor wereldwijde aandelenmarkten is bijna 9 procent gedaald. Hierdoor is de jaarwinst die op 19 september 4,8 procent bedroeg, omgeslagen in een daling van ruim 4 procent ten opzichte van eind. In de Verenigde Staten bleef de koersdaling beperkt tot 6,75 procent voor de S&P Beleggingsvisie INzoomen Sectoren Regionale spreiding aandelen Vastrentend Energie = Basismaterialen Industrie = Luxegoederen & Diensten = Consumptiegoederen Gezondheidszorg Financiële instellingen = Informatietechnologie Telecom Nutsbedrijven OBLIGATIES 500 Index. In Europa waren de koersdalingen echter groter. De Eurostoxx 600 Index verloor sinds 19 september ruim 11 procent van zijn waarde. De hardste terugval voltrok zich in de landen aan de grens van Europa, zoals Griekenland, Spanje en Italië. De staat van de wereldeconomie is echter niet zo slecht als de forse koersdalingen doen vermoeden. Dit voedt de verwachting dat we een correctie doormaken, net zoals in het voorjaar van, toen de Fed voor het eerst zinspeelde op het afbouwen van de stimuleringsmaatregelen. De belangrijkste indicator van de werkelijke stand van zaken op de aandelenmarkt is de kwaliteit van de resultaten over het Bovenstaand overzicht is een weergave van de huidige aanbevolen tactische allocatie voor de verschillende beleggingscategorieën. Deze allocatie is gebaseerd op een neutraal risicoprofiel. Bron: ABN AMRO MeesPierson Europa (incl. Nederland) Noord-Amerika Japan = Pacific ex-japan = Opkomende landen derde kwartaal. Veel bedrijven maken die in de tweede helft van oktober bekend. Tot dusverre zijn de cijfers alleszins redelijk, wat wijst op verbeteringen aan de omzetkant. Risicomijden op obligatiemarkt De obligatierentes zijn sinds begin september in de kernlanden van de eurozone tot historische laagtepunten gedaald. In Duitsland is het rendement op 10-jaars staatsobligaties gedaald tot 0,78 procent en in Nederland tot 0,99 procent. Voor kortere looptijden, bijvoorbeeld tot een periode van drie jaar, werden zelfs negatieve rendementen behaald. Samen met de LIQUIDITEITEN Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk waren dit duidelijk de laatste veilige havens op de obligatiemarkt. Andere segmenten van deze markt werden als meer risicovol gezien. Dat gold bijvoorbeeld voor de markten in de Zuid-Europese landen, waar de rentes vooral in de tweede volle week van oktober stegen. Ook op de markten van bedrijfsobligaties vonden koersdalingen plaats, waardoor de rendementsverschillen met staatsobligaties van vergelijkbare looptijd opliepen. Tegelijkertijd zijn de faillissementsrisico s van bedrijven juist afgenomen. Dit wijst erop dat de daling volledig toe te schrijven is aan een grotere risicoafkeer bij beleggers. ALTERNATIEVEN Staatsobligaties* Bedrijfsobligaties (hoge kwaliteit) Convertible obligaties = High Yield obligaties Schuld van opkomende landen = *Inclusief inflatiegerelateerde obligaties Onderwogen Overwogen = Portefeuille-invulling: Risico afbouwen De omslag op financiële markten heeft gevolgen voor de aanbevolen inrichting van de beleggingsportefeuille. Het aandelenbelang wordt iets teruggebracht en in het obligatiesegment wordt het risico licht verlaagd. Het positieve economische scenario, met een in 2015 verder accelererende groei van de wereldeconomie, is nog altijd van kracht. De onzekerheden zijn echter wat toegenomen. Dat maakt het verstandig om de risico's iets te verminderen, via een lichte verlaging van het directe aandelenbelang. De vrijkomende middelen worden gebruikt voor een vergroting van de positie in hedgefunds met strategieën die (indirect) blootgesteld zijn aan de koersbewegingen op de aandelenmarkten. Voor het overige blijft het beleggingsbeleid ongewijzigd. Er geldt een overweging in Europese aandelen en in aandelen in opkomende markten ten koste van Amerikaanse aandelen. Ook in de sectorale voorkeuren zijn geen wijzigingen aangebracht. Obligaties: kies kwaliteit De koersen van staatsobligaties van de Europese periferie en van bedrijfsobligaties zijn de afgelopen weken wat gedaald. Die terugval volgt echter op een flinke stijging in de voorgaande periode. Hierdoor zijn de rendementsverschillen afgenomen ten opzichte van staatsobligaties van sterkere landen met vergelijkbare looptijden. Omdat de risico s wat zijn toegenomen, verdient het aanbeveling om de belangen in High Yield obligaties (hoger renderende, maar risicovollere bedrijfsobligaties) te halveren. De vrijkomende middelen kunnen geïnvesteerd worden in zowel obligaties van bedrijven met een betere kredietwaardigheid als in staatsobligaties van landen aan de grens van Europa. Zoals Italië en Spanje. Gezien de afgenomen faillissementsrisico's is een koersherstel van deze laatstgenoemde categorie waarschijnlijker. Het risico van de totale obligatieportefeuille wordt op deze wijze wat verminderd. Voor obligaties als geheel blijft overigens een fors onderwogen belang gehandhaafd. Dit is gebaseerd op de verwachting dat vanaf het einde van 2014 de rente wereldwijd geleidelijk zal gaan stijgen. Opwaarts potentieel Om het directe risico van aandelen enigszins te beperken, wordt het belang van hedgefunds in de meer offensieve profielen enigszins uitgebouwd. In profiel 3 en 4 gaat het belang van neutraal tot overwogen en in de offensievere profielen 5 en 6 gaat het belang van onderwogen naar neutraal. Met de gekozen strategieën blijven beleggers blootgesteld aan het opwaarts potentieel van aandelenmarkten en kan worden geprofiteerd van koersstijgingen. De vooruitzich- ten voor vastgoedbeleggingen blijven goed, als uitvloeisel van de laagblijvende rente en het aantrekkelijke dividendrendement. Dat komt tot uitdrukking in een handhaving van het overwogen belang in zowel de defensievere profielen (2 en 3) als in de offensieve profielen (4 en 5). Regionaal geldt nog altijd een voorkeur voor Noord-Amerika boven Europa (neutraal) en Azië (onderwogen). Hoewel de gunstige economische vooruitzichten ook voor opkomende landen grondstofprijzen een duw in de rug kunnen geven, zijn veel grondstoffen de afgelopen maanden in prijs gedaald. Dat geldt bijvoorbeeld voor prijzen van edelmetalen, energie en de meeste agrarische grondstoffen. De neutrale weging blijft gehandhaafd. bron: ABN AMRO MeesPierson
6 7 Kompas op voedsel Compass Group PLC is een van de grootste spelers in food- en supportdiensten wereldwijd (zie artikel op pagina 9) Lees meer Op financialfocus.abnamro.nl is relevante en actuele informatie te vinden voor de vermogende particulier en ondernemer. Neutrale optie in grondstoffen Veel grondstoffen zijn in prijs gedaald (zie artikel op pagina 4) Funds recommended list in euro per eind september 2014 % laatste % laatste % afgelopen % sinds drie twaalf drie jaar 1 januari lopende Beleggingsstijl maanden maanden cumulatief rendement 2014 % risico kosten categorie/indexnaam fondsnaam valuta Koers rendement in euro rendement in euro rendement in euro rendement in euro drie jaar * per jaar DUURZAAM AANDELEN duurzaam Wereldwijd / Best in class ABN AMRO GLOBAL SUSTAINABLE EQUITIES FUND EUR 116,22 5,1 13,9 9,0 0,9 Wereldwijd / All Cap / Groei F&C STEWARDSHIP INTERNATIONAL EUR 12,92 7,0 14,3 61,1 7,9 7,8 1,9 Wereldwijd / Large Cap ING SUSTAINABLE GROWTH FD EUR 238,46 5,6 17,2 60,0 11,0 7,6 1,9 Wereldwijd / Passief VANGUARD SRI GLOBAL STOCK FD EUR 115,72 5,8 13,0 0,3 Wereldwijd / Passief / Gelijkgewogen THINK SUSTAINABLE EQUITIES ETF EUR 63,56 5,2 18,9 11,7 0,3 Wereldwijd / Passief ISHARES DJ GLOBAL SUSTAINABILITY SCREENED ETF USD 25,37 5,5 19,0 63,5 13,9 8,0 0,6 Groei CALVERT EQUITY USD 50,33 10,2 26,0 78,8 14,5 11,3 1,2 Duurzaam / Large Cap CANDRIAM SUSTAINABLE NORTH AMERICA FD EUR 37,43 7,2 25,0 84,4 16,4 11,3 1,8 Large Cap / Groei ROBECOSAM SUSTAINABLE EUROPEAN EQUITIES EUR 44,31 1,9 14,8 60,6 7,1 9,9 1,5 Duurzaam CANDRIAM SUSTAINABLE EUROPE FD EUR 17,99 0,0 6,7 46,0 3,1 9,9 1,8 Europa / Passief VANGUARD SRI EUROPEAN STOCK FD EUR 111,07 0,6 7,1 0,2 Europa / Passief ISHARES DJ EUROPE SUSTAINABILITY SCREENED ETF JPY 34,31 1,5 16,0 68,0 9,7 9,8 0,5 Duurzaam CANDRIAM SUSTAINABLE PACIFIC FD EUR 2.733,00 4,7 8,8 41,8 9,7 18,1 1,9 Opkomende landen / Groei NORDEA EMERGING STARS EQUITY EUR 84,58 6,0 19,7 50,0 16,7 14,3 1,9 Alternatieve energie / Groei ROBECOSAM SMART ENERGY FD EUR 18,27-1,2 13,1 27,3 9,9 9,2 2,2 Alternatieve energie / Groei PICTET CLEAN ENERGY FD EUR 66,82-0,6 16,2 52,2 7,4 10,2 1,8 Water / All Cap PICTET WATER FD EUR 237,31 1,4 16,4 9,5 1,9 Water / Small & Mid Cap ROBECOSAM SUSTAINABLE WATER FD EUR 210,04-0,3 16,1 69,1 8,8 8,0 2,2 Staatsobligaties PETERCAM GOVERNMENT SUSTAINABLE EUR 1.240,86 2,5 8,0 14,4 7,9 4,0 0,6 Duurzaam / Gemengd CANDRIAM SUSTAINABLE EURO BONDS EUR 266,10 2,2 7,6 14,9 7,2 3,3 0,9 Bedrijfsobligaties ROBECO EURO SUSTAINABLE CREDITS EUR 102,60 1,4 6,6 23,8 5,6 3,8 0,9 Duurzaam CANDRIAM SUSTAINABLE EURO CORPORATE BONDS EUR 307,01 1,7 7,2 21,8 6,1 4,1 0,8 Obligaties opkomende landen PIMCO SOCIALLY RESPONSIBLE EMERGING MARKET BONDS EUR 11,67-1,8 6,2 19,0 5,9 7,3 1,2 AANDELEN Wereldwijd Wereldwijd / Best in class ABN AMRO GLOBAL SUSTAINABLE EQUITIES FUND EUR 116,22 5,1 13,9 9,0 0,9 Duurzaam / All Cap / Groei F&C PORTFOLIO STEWARDSHIP INTERNATIONAL EUR 12,92 7,0 14,3 61,1 7,9 7,8 1,9 Duurzaam / Large Cap ING SUSTAINABLE GROWTH FD EUR 238,46 5,6 17,2 60,0 11,0 7,6 1,9 Wereldwijd / Passief VANGUARD SRI GLOBAL STOCK FD EUR 115,72 5,8 13,0 0,3 Wereldwijd / Passief / Gelijkgewogen THINK SUSTAINABLE EQUITIES ETF 63,56 5,2 18,9 11,7 0,3 Duurzaam / Passief ISHARES DJ GLOBAL SUSTAINABILITY SCREENED ETF EUR 25,37 5,5 19,0 63,5 13,9 8,0 0,6 Large Cap JP MORGAN GLOBAL FOCUS FD EUR 117,10 4,1 18,2 12,4 1,2 Large Cap / Kwaliteit ABERDEEN WORLD EQUITY FD EUR 15,20 4,6 14,8 54,3 14,0 9,0 1,7 Groei tegen redelijke prijs FIDELITY GLOBAL FOCUS FD EUR 42,87 6,1 17,0 64,1 11,6 7,6 2,0 Hoog Dividend DWS TOP DIVIDENDE EUR 105,16 5,5 18,4 51,7 14,0 7,6 1,5 Hoog Dividend KEMPEN GLOBAL HIGH DIVIDEND FD EUR 26,61 1,9 12,2 53,9 10,3 8,3 1,5 Hoog Dividend THREADNEEDLE GLOBAL EQUITY INCOME EUR 1,48 2,5 12,3 42,5 8,5 10,1 0,9 Hoog Dividend M&G GLOBAL DIVIDEND FD EUR 21,46 3,9 16,6 72,3 10,3 9,8 1,0 Contrair / Waarde SKAGEN GLOBAL FD NOK 1.150,75 1,3 14,5 61,0 8,2 9,5 1,3 Gediversificeerd BLACKROCK GLOBAL ALLOCATION FD EUR 34,60-1,2 6,6 28,0 1,8 8,5 1,8 Sector-rotatie / Fundamenteel DB PLATINUM CROCI SECTORS FD EUR 120,19 7,9 20,3 0,9 Passief, ontwikkelde landen, indexfund VANGUARD GLOBAL STOCK INDEX FD EUR 116,01 6,0 13,3 0,2 Passief, ontwikkelde landen, ETF ISHARES CORE MSCI WORLD ETF EUR 28,69 6,4 20,6 73,0 13,7 7,6 0,5 Passief, alle landen VANGUARD FTSE ALL WORLD ETF USD 69,27 6,3 19,8 14,0 0,3 Passief / Gelijkgewogen-250 THINK GLOBAL EQUITY ETF EUR 32,31 5,0 16,5 68,6 10,2 8,5 0,2 noord-amerika All Cap ROBECO US PREMIUM EQUITIES FD EUR 256,02 8,5 24,2 98,9 15,9 9,7 1,7 All Cap / Groei ALGER AMERICAN ASSET GROWTH USD 46,50 10,8 29,2 97,8 18,5 12,3 2,2 Large Cap JP MORGAN US VALUE USD 119,23 8,3 25,4 17,2 1,2 Large Cap BLACKROCK US GROWTH EUR 13,38 10,5 23,3 12,3 1,8 Large Cap / Waarde AMUNDI US RELATIVE VALUE FD USD 151,30 6,3 23,3 98,8 13,4 13,7 1,9 Large & Mid Cap JP MORGAN HIGHBRIDGE STEEP US EUR 93,49 9,5 27,6 18,7 1,2 Large Cap / Groei / Kern LEGG MASON CLEARBRIDGE US APPRECIATION USD 115,86 9,2 1,1 Groei CALVERT EQUITY USD 50,33 10,2 26,0 78,8 14,5 11,3 1,2 Duurzaam / Large Cap CANDRIAM SUSTAINABLE NORTH AMERICA FD USD 37,43 7,2 25,0 84,4 16,4 11,3 1,8 Passief BLACKROCK NORTH AMERICA EQUITY INDEX EUR 141,35 8,9 26,7 17,8 0,2 Large Cap / Passief VANGUARD S&P 500 ETF USD 37,74 10,1 28,6 19,2 0,1 Mid Cap / Passief SPDR S&P 400 US MIDCAP ETF EUR 30,29 5,1 20,5 13,4 0,3 Passief / NASDAQ LYXOR ETF NASDAQ 100 USD 53,03 9,3 13,9 12,4 21,5 10,4 1,0 Passief / Hoog Dividend SPDR S&P DIVIDEND ARISTOCRATS ETF EUR 30,00 7,3 21,6 14,6 0,4 Passief / Laag risico ISHARES S&P 500 MINIMUM VOLATILITY ETF USD 34,64 10,4 25,0 18,8 0,2 Europa All Cap OYSTER EUROPEAN OPPORTUNITIES FD EUR 382,57-1,8 9,4 58,8 0,7 10,2 1,9 All Cap / Waarde JP MORGAN EUROPE STRATEGIC VALUE FD EUR 114,41-0,8 15,3 6,0 1,2 All Cap / Groei tegen redelijke prijs HENDERSON PAN EUROPEAN EQUITIES EUR 22,15 1,3 11,1 68,5 3,8 10,4 1,9 Large & Mid Cap BLACKROCK EUROPEAN FD EUR 99,24-0,8 6,8 61,1 0,6 10,1 1,8 Small & Mid Cap / Kwaliteit / Groei THREADNEEDLE PAN EUROPEAN SMALLER COMPANIES EUR 1,87-0,9 9,3 67,9 3,0 9,9 1,7 Small Cap / Groei FIDELITY EUROPEAN SMALLER COMPANIES FD EUR 35,10-2,4 9,3 63,7 0,7 11,1 1,9 Small Cap DBX MSCI EUROPE SMALL CAP ETF EUR 28,62-2,8 12,0 80,2 3,1 11,4 0,4 Defensief / Groei tegen redelijke prijs COMGEST GROWTH EUROPE EUR 17,31 1,2 7,2 66,5 4,7 8,2 1,6 Hoog Dividend JP MORGAN EUROPE STRATEGIC DIVIDEND EUR 112,13-0,3 16,6 7,8 1,2 Fusies, overnames en herstructureringen EDM ROTHSCHILD EUROPE SYNERGIE EUR 160,67-1,7 6,8 55,5 3,5 8,6 1,9 Flexibel / Opportunistisch FIDELITY ACTIVE STRATEGY EUROPE FD EUR 306,81 1,7 13,1 61,4 5,4 9,2 1,9 All Cap / Kwantitatief / Lage volatiliteit INVESCO PAN EUROPEAN STRUCTURED EQUITIES EUR 14,07 1,1 18,1 71,2 9,6 8,5 1,6 Medium risico NEUFLIZE OPTIMUM EUR 680,67-1,0-1,7-5,3-1,1 4,4 1,7 Duurzaam / Large Cap / Groei SAM SUSTAINABLE EUROPEAN EQUITIES EUR 44,31 1,9 14,8 60,6 7,1 9,9 1,5 Duurzaam CANDRIAM SUSTAINABLE EUROPE FD EUR 17,99 0,0 6,7 46,0 3,1 9,9 1,8 Passief / Indexfund BLACKROCK EUROPE EQUITY INDEX EUR 126,16 0,2 13,0 7,0 0,2 % laatste % laatste % afgelopen % sinds drie twaalf drie jaar 1 januari lopende Beleggingsstijl maanden maanden cumulatief rendement 2014 % risico kosten categorie/indexnaam fondsnaam valuta Koers rendement in euro rendement in euro rendement in euro rendement in euro drie jaar * per jaar Europa Passief ISHARES MSCI EUROPE ETF EUR 21,67 0,8 13,3 63,3 7,0 9,8 0,4 Duurzaam / Passief VANGUARD SRI EUROPEAN STOCK FD EUR 111,07 0,6 7,1 0,2 Duurzaam / Passief ISHARES DJ EUROPE SUSTAINABILITY SCREENED ETF EUR 34,31 1,5 16,0 68,0 9,7 9,8 0,5 Eurostoxx 50 / Passief ISHARES CORE EUROSTOXX 50 ETF EUR 88,34 0,2 15,7 67,3 7,2 14,6 0,1 individuele landen Europa Nederland ROBECO HOLLANDS BEZIT EUR 24,62 0,8 16,4 57,6 7,2 13,4 0,1 Nederland / Passief THINK AEX ETF EUR 42,17 2,5 15,0 63,9 7,1 11,7 0,3 Nederland / Midcap / Passief THINK AMX ETF EUR 60,17-6,1 6,4 40,7-3,3 11,5 0,4 Groot-Brittannië / Passief ISHARES CORE FTSE 100 ETF EUR 8,49 1,8 13,5 58,6 6,8 9,3 0,4 Duitsland / Passief DB X-TRACKERS DAX ETF EUR 93,17-3,8 9,6 70,4-1,4 13,7 0,1 Frankrijk / Passief AMUNDI ETF CAC 40 EUR 55,55-0,1 9,9 65,1 6,1 12,3 0,3 japan Core SCHRODER JAPANESE EQUITIES JPY 976,76 6,4 9,5 39,7 8,7 17,2 1,1 Large Cap / Contrair GLG JAPAN CORE ALPHA FD EUR 137,85 3,9 9,2 38,9 6,9 13,4 1,1 Passief DBX NIKKEI 225 ETF EUR 11,67 7,1 7,7 4,9 0,1 asia / Pacific Kwaliteit ABERDEEN ASIAN PACIFIC EQUITY FD USD 74,11 6,8 12,1 37,6 15,3 15,2 2,0 Hoog Dividend HENDERSON ASIAN DIVIDEND INCOME FD USD 11,79 5,8 11,1 46,1 11,5 14,0 2,2 Hoog Dividend NEWTON ASIAN INCOME FD EUR 1,11 4,8 10,1 14,9 1,7 Duurzaam CANDRIAM SUSTAINABLE PACIFIC FD JPY 2.733,00 4,7 8,8 41,8 9,7 18,1 1,9 Opkomende landen Large & Mid Cap COMGEST GROWTH EMERGING MARKETS EUR 26,35 5,2 14,6 35,4 12,1 11,4 1,6 Kwaliteit ABERDEEN GLOBAL EMERGING MARKETS EQUITY FD USD 65,68 3,9 9,3 30,9 12,9 17,9 2,0 Agressief ROBECO EMERGING STARS EQUITY FD EUR 168,43 3,8 10,9 34,5 9,0 14,2 1,8 Contrair / Waarde SKAGEN KON TIKI NOK 626,93-2,6 8,6 33,8 3,9 12,0 2,1 Defensief / Kwantitatief ROBECO EMERGING CONSERVATIVE HIGH DIVIDEND EQUITIES EUR 114,57 5,7 13,8 48,3 15,3 10,3 1,7 Flexibel / Opportunistisch FIDELITY FAST EMERGING MARKETS USD 133,95 4,4 12,0 7,3 2,1 Large & Mid Cap / Kwaliteit FIDELITY EMERGING MARKETS FUND USD 23,20 4,6 12,1 45,3 7,9 15,4 2,0 Duurzaam / Large Cap / Groei NORDEA EMERGING STARS EQUITY EUR 84,58 6,0 19,7 50,0 16,7 14,3 1,9 Next-11 GOLDMAN SACHS NEXT-11 EQUITY PORTFOLIO EUR 12,49 6,0 16,4 33,9 14,9 11,2 2,2 Passief / Indexfund BLACKROCK EMERGING MARKETS EQUITY INDEX EUR 104,25 4,6 12,2 12,6 0,4 Passief ISHARES CORE MSCI EMERGING MARKETS IMI ETF EUR 19,55 4,7 0,3 Verre Oosten excl. Japan Large & Mid Cap FIDELITY SOUTH-EAST ASIA FD EUR 10,99 3,6 11,0 7,5 2,0 Gemengd ABN AMRO ASIAN EQUITIES USD 107,06 5,3 8,5 5,8 0,9 Individuele landen Azië Taiwan SCHRODERS TAIWANESE EQUITIES USD 15,23 3,2 19,1 49,9 14,2 14,4 2,0 Korea JF KOREA EQUITY FD EUR 83,70 1,4 3,7 2,7 1,2 Hong Kong ALLIANZ RCM HONG KONG USD 230,22 9,4 14,5 46,4 9,8 17,1 2,1 India GOLDMAN SACHS INDIA EQUITY FD USD 13,43 12,9 74,0 50,6 1,4 Indonesië FIDELITY INDONESIA FD USD 27,87 11,3 24,4 18,1 35,5 21,4 2,0 China / Groei tegen redelijke prijs FIDELITY CHINA FOCUS FD EUR 10,37 10,6 11,9 38,8 7,4 13,6 2,0 China / Passief ISHARES FTSE CHINA 25 ETF GBP 6.660,00 11,1 12,4 37,7 10,7 18,3 0,7 Greater China SCHRODER ISF GREATER CHINA FD EUR 45,32 9,2 18,1 50,6 14,3 16,6 1,3 Greater China / Mid & Small Cap UBS GREATER CHINA FD USD 234,65 10,8 14,9 56,7 9,4 17,4 2,4 China / Mid & Small Cap UBS CHINA OPPORTUNITIES FD USD 102,61 13,5 1,6 Latijns Amerika Gemengd JP MORGAN LATIN AMERICA FD USD 28,21 1,0 4,5 14,5 8,3 21,9 1,9 Large Cap / Groei tegen redelijke prijs AMUNDI LATIN AMRICA EQUITIES FD USD 467,37 1,1 4,2 6,0 8,4 23,5 2,3 Brazilië / Passief ISHARES MSCI BRAZIL ETF EUR 27,95-0,3 0,9-3,9 9,4 24,6 0,7 Centraal & Oost Europa Large Cap SCHRODER EMERGING EUROPE FD EUR 22,60-3,1-5,5 29,4-5,5 17,8 2,0 thema's Agri / Mid & Small Cap DWS INVEST GLOBAL AGRIBUSINESS FD EUR 134,42 1,4 12,3 34,2 10,2 11,7 2,0 Alternatieve energie / Groei ROBECOSAM SMART ENERGY FD EUR 18,27-1,2 13,1 27,3 9,9 9,2 2,2 Alternatieve energie / Groei PICTET CLEAN ENERGY FD EUR 66,82-0,6 16,2 52,2 7,4 10,2 1,8 Consumptie opkomende landen UBS ASIAN CONSUMPTION FD USD 110,18 6,8 10,6 29,7 9,7 13,6 2,1 Terugkeer van de consument PICTET PREMIUM BRANDS EUR 137,81-0,9 2,3-2,2 1,9 Terugkeer van de consument ROBECO CONSUMER TRENDS EQ FD EUR 123,75 4,5 9,5 83,7 3,5 10,6 1,7 Infrastructuur INVESCO ASIA INFRASTRUCTURE FD USD 13,18 6,7 12,8 22,6 14,0 14,7 2,1 Water / All Cap PICTET WATER FD EUR 237,31 1,4 16,4 9,5 1,9 Water / Small & Mid Cap ROBECOSAM SUSTAINABLE WATER FD EUR 210,04-0,3 16,1 69,1 8,8 8,0 2,2 Frontier markets SCHRODER FRONTIER MARKETS EUR 152,17 16,1 50,5 37,6 1,6 OBLIGATIES Wereldwijd Staatsobligaties / Euro-hedged ROBECO LUX -O- RENTE FD EUR 130,97 1,9 3,7 5,1 4,6 3,8 0,8 Staatsobligaties JP MORGAN GLOBAL GOVERNMENT BOND FD EUR 12,21 1,7 5,6 9,6 5,6 2,9 0,6 Investment Grade PIMCO GLOBAL INVESTMENT GRADE CREDIT FD EUR 13,09 0,3 6,4 21,0 5,6 4,2 0,8 Investment Grade / Euro-hedged SCHRODER GLOBAL CORPORATE BOND FD EUR 104,68-0,1 6,8 16,5 4,8 4,0 1,1 Inflatie SCHRODER GLOBAL INFLATION FD EUR 30,26 1,2 5,8 10,1 6,6 4,8 0,7 Inflatie / Passief ISHARES GLOBAL INFLATION-LINKED GOVERNMENT BONDS ETF GBP 92,07 6,0 10,7 14,2 13,2 6,5 0,3 Inflatie / Inv Grade / Euro-hedged PIMCO GLOBAL REAL RETURN EUR 13,26 0,8 5,2 10,8 7,1 5,7 0,8 Gediversificeerd PIMCO DIVERSIFIED INCOME EUR 14,28-1,9 6,6 23,1 4,9 5,4 1,0 Total return / Laag risico JP MORGAN INCOME OPPORTUNITY FD EUR 76,41-0,4 1,1 0,3 0,8 Total return / Laag risico M&G GLOBAL MACRO BOND FD EUR 11,13 4,5 2,2 3,4 0,8 Absolute return / Laag risico M&G OPTIMAL INCOME FD EUR 19,12 0,2 6,9 32,9 4,2 5,1 1,0 Euro-zone Gemengd BLACKROCK EURO BOND FD EUR 24,55 2,6 11,2 26,0 9,4 4,0 1,0 * Schommeling van het rendement, gemeten als standaarddeviatie op jaarbasis. Voor actuele gegevens over deze fondsen kijk op: abnamromeespierson.nl/fondsen