Vlaams Gewest Gepubliceerd op: http://www.zorg-en-gezondheid.be/cijfers.aspx - 10/10/2007 Door: Ilse Weets, Belgisch Diabetesregister* * http://www.bdronline.be/
Inhoudsopgave... 1... 1... 1!""... 4 #$%&#$'()*($(... 5 +,-""... 5 +,/"... 5 +0,"... 6 #$%&#$'('$#,($(... 6 +,-""... 6 +,/"... 7 +0,"... 7 0 )#12$3$( 2)*($(... 7 0+ 4-5... 7 0+!!5!"6-//... 8 )#12$3$( 2'$#,($(... 9 + )... 9 + '4!"... 9 Afd. Informatie & Ondersteuning
Het aantal nieuwe gevallen van type 1 diabetes is over een periode van 15 jaar meer dan verdubbeld bij jongens onder de 10 jaar. Het gaat hier niet om een algemene toename van de incidentie van type 1 diabetes onder de 40 jaar, maar eerder om een vroeger optreden van de ziekte. Een groter aantal chronische ziektecomplicaties moet in de komende jaren gevreesd worden in afwezigheid van definitieve geneeswijzen. Sedert 1989 worden alle nieuwe gevallen van type 1 diabetes geregistreerd in het arrondissement Antwerpen in samenwerking met de Antwerpse geneesheren. De registratiegraad in Antwerpen bedraagt meer dan 90%. De incidentiegegevens worden continu gerapporteerd aan Europese epidemiologische studies voor vergelijking met buurlanden en voor het opsporen van tijdsgebonden trends in de incidentie (EURODIAB ACE Study Group. Lancet 355, 873-876, 2000 en Kyvik K et al. Diabetologia 47, 377-384, 2004). In de leeftijdsgroep onder de 40 jaar bedraagt de incidentie van type 1 diabetes 10,5 nieuwe gevallen per 100.000 inwoners en per jaar. In de oudste leeftijdsgroep bestaat er een belangrijk mannelijk overwicht (p<0,001). De incidentie van type 1 diabetes in de oudste leeftijdsgroep is lager dan de incidentie bij kinderen jonger dan 15 jaar. Dat verschil is het meest uitgesproken bij de vrouwen.! Kenmerk Leeftijd bij diagnose 0-39 jaar 0-14 jaar 15-39 jaar Incidentie (n/100.000/jaar) mannen + vrouwen 10,5 13,1 9,0 mannen 11,7 13,3 10,8 vrouwen 9,3 12,8 7,2 Aantal patiënten 746 319 427 Man/vrouw verhouding 1,35 1,08 1,60 bron:databestand: Belgisch Diabetesregister, 1989-2003 " In overeenstemming met observaties wereldwijd en vorige waarnemingen in België (Weets I et al. Diabetes Care 25, 840-846, 2002), werd voor de periode 1989-2003 een verdere toename geobserveerd van de incidentie van type 1 diabetes bij kinderen jonger dan 15 jaar (vooral bij kinderen onder de 10 jaar) (zie onderstaande figuur). Maar, aangezien we in België tijdens dezelfde periode ook over gegevens beschikken inzake de incidentie van diabetes in de leeftijdsgroep van 15 tot 39 jaar, kon aangetoond worden dat de toename bij kinderen gepaard gaat met een afname bij de volwassenen (p = 0,001; zie figuur). Er is dus geen algemene toename van de incidentie van type 1 diabetes onder de 40 jaar, maar eerder een vroeger optreden van de ziekte. Afd. Informatie & Ondersteuning - 1 -
# $%!&$&$' & bron: Databestand: Belgisch Diabetesregister, 1989-2003 De toename van de incidentie bedraagt jaarlijks 3,7% bij de kinderen jonger dan 15 jaar. Wanneer we kijken naar leeftijdsgroepen van 5 jaar, zien we dat de toename zich vooral voordoet in de jongste leeftijdscategorieën. Er werd meer dan een verdubbeling gezien in de groep jonger dan 5 jaar, bijna een verdubbeling in de groep 5-9 jaar terwijl in de oudste groep slechts een lichte toename voorkomt. De toename in incidentie bij kinderen is voornamelijk beperkt tot de jongens jonger dan 10 jaar (zie onderstaande figuur) waar ze oploopt tot 8,2% stijging per jaar (p = 0,001). Afd. Informatie & Ondersteuning - 2 -
# $%!&$&$' &&$ bron: BDR, 1989-2003 Deze observaties in Antwerpen konden eveneens bevestigd worden in de grotere - maar onvolledige doch representatieve - groep van Belgische type 1 diabetespatiënten. We zien hierbij dat de leeftijd bij de mannen significant daalt van gemiddeld 20 jaar in de periode 1989-1993 naar gemiddeld 15 jaar in 1999-2003. Dat fenomeen doet zich veel minder voor bij de meisjes. Meer details: Weets I, Rooman R, Coeckelberghs M, De Block C, Van Gaal L, Kaufman JM, Keymeulen B, Mathieu C, Weber E, Pipeleers DG, Gorus FK, and the Belgian Diabetes Registry. 'The age at diagnosis of type 1 diabetes continues to decrease in Belgian boys but not in girls: a 15 year survey'. Diab Metab Res Rev 23, 637-643, 2007. Afd. Informatie & Ondersteuning - 3 -
()*$&(& Diabetes is een chronische ziekte met een grote impact op de levenskwaliteit van de patiënt en een verhoogd risico op secundaire complicaties. Meer en meer families worden geconfronteerd met deze aandoening. Ongeveer 1 op de 10 personen zal - vroeg of laat - diabetes ontwikkelen. De ziekte ontstaat wanneer de insuline-producerende bètacellen in de pancreas niet meer in staat zijn om voldoende insuline vrij te maken om de bloedsuikerwaarden binnen de normale grenzen te houden. De huidige behandeling met aangepaste voeding, pillen en/of insuline kan de grote schommelingen van de glycemie niet volledig voorkomen. Dit kan op lange termijn leiden tot belangrijke verwikkelingen zoals nierfalen, hart- en vaatziekten, blindheid en amputaties van teen of voet. Vele factoren spelen een rol in het ontstaan van diabetes. De ziekte kan voorkomen op elke leeftijd en in verschillende vormen. Het wetenschappelijk onderzoek naar preventie - of zelfs genezing - van de ziekte en haar verwikkelingen zal sneller tot resultaten leiden wanneer experten uit verschillende domeinen samenwerken. Daarom werd in 1989 het Belgisch Diabetes Register (of BDR) opgericht. Ondertussen is dit initiatief uitgegroeid tot een nationaal netwerk van artsen (diabetologen, pediaters) en onderzoekers en hun medewerkers verbonden aan de Belgische universiteiten en niet-universitaire diabetesconventiecentra. Elk jaar komen er in België zo'n 500 nieuwe diabetespatiënten jonger dan 40 jaar bij. Meer dan de helft laat zich door zijn of haar behandelende arts registeren. Het BDR registreert nieuwe diabetespatiënten en hun genetische verwanten in eerste graad jonger dan 40 jaar met volgende doelstellingen: 1. Diabetes in kaart brengen In het arrondissement Antwerpen en in de provincie Luxemburg is de registratie zo goed als volledig. Deze regio's worden gebruikt om de omvang van het "probleem diabetes" te meten en op te volgen. Zo werd vastgesteld dat er meer kinderen met diabetes bijkomen. Echter, er is geen algemene toename van type 1 diabetes onder de 40 jaar maar eerder een vroeger optreden van de ziekte. Het aantal nieuwe gevallen van type 1 diabetes is over een periode van 15 jaar meer dan verdubbeld bij jongens onder de 10 jaar. 2. Zoeken naar oorzaken Het onderzoek van de gegevens uit de BDR vragenlijsten en de resultaten van gespecialiseerde bloedtests helpen het onderzoek naar de oorzaken van de ziekte. Deze oorzaken kunnen afkomstig zijn uit de omgeving of kunnen aangeboren zijn. 3. Voorbereiden en ondersteunen van experimentele behandelingen bij diabetespatiënten en hun verwanten Bepaalde bloedtesten laten toe verwanten met een hoog risico op het ontwikkelen van diabetes te identificeren. Het is de bedoeling dat deze verwanten kunnen deelnemen aan een experimentele behandeling ter preventie van de ziekte. Bij patiënten hebben de experimentele behandelingen - een medicatie of transplantatie van betacellen - tot doel het ontstaan van de chronische verwikkelingen te voorkomen. 4. Informeren over nieuwe ontwikkelingen Regelmatig informeert het register de medische wereld, de overheden, de patiënten en de algemene bevolking over de omvang van het diabetesprobleem en de recente vorderingen in het onderzoek naar de oorzaken, vroege diagnose en preventie van de ziekte. Dankzij nationale en internationale steun kunnen patiënten en verwanten sinds 1989 worden geregistreerd. Dit is zeer belangrijk. We zien immers dat het aantal diabetesgevallen toeneemt bij jonge kinderen. En omdat zij juist de grootste kans hebben om ooit Afd. Informatie & Ondersteuning - 4 -
verwikkelingen te krijgen gewoon door de langere blootstelling aan de ziekte is het ons doel om de risicobepaling verder te verfijnen en nieuwe experimentele behandelingen uit te testen. We hebben dus - via dit BDR netwerk - vele duizenden verwanten getest om enkele tientallen verwanten te vinden met een hoog risico op de ziekte welke in aanmerking kwamen voor deelname aan een experimentele behandeling. Dit toont aan dat dergelijke onderneming slechts op regionaal of nationaal vlak mogelijk is. We zijn er ook in geslaagd om een experimentele behandeling bij patiënten op te starten en tot een goed einde te brengen. De resultaten van de CD3-antistof behandeling werden immers gepubliceerd in één van de belangrijkste wetenschappelijke tijdschriften uit de medische wereld. Het is van belang om deze of gelijkaardige behandeling nu ook uit te testen op symptoomvrije personen met een hoog risico op de aandoening omdat men er dan misschien toe kan komen om het uitbreken van de ziektetekens tegen te houden of in ieder geval uit te stellen. Om deze innovatieve behandelingen snel te kunnen uittesten wanneer ze beschikbaar worden, is het dus noodzakelijk om deelnemers te vinden. En, om dit snel te kunnen doen moeten we verder gaan met het registreren van patiënten en het opsporen van hoog risicoverwanten. Immers als we hiermee nu zouden stoppen dan zou het opnieuw jaren duren vooraleer we een experimentele behandeling zouden kunnen testen. Daarvoor is het dus noodzakelijk om het netwerk dat nu werd uitgebouwd te behouden en liefst verder uit te breiden. Meer informatie over de registratie van patiënten en hun verwanten of over de verschillende projecten van het Belgisch Diabetes Register kan u vinden op de website: www.bdronline.be. Contact Belgisch Diabetes Register Laarbeeklaan 101 1090 Brussel Telefoon: 02/477.45.46 e-mail: contact@bdronline.be Verwante links www.betacelltherapy.org www.diabetes-vdv.be +#,-"+"#./0"1/"#/ 2 34&&5 Pas ontdekte diabetespatiënten die voldoen aan volgende criteria: o jonger dan 40 jaar bij diagnose o ALLE vormen van diabetes = type 1, type 2, niet classificeerbare vormen, secundaire diabetes, zwangerschapsdiabetes o liefst minder dan 1 week, zeker minder dan 18 maand na diagnose o wonend in België minstens 6 maand voor diagnose 2 3%&5 De registratie gebeurt via de arts die de patiënt behandelt. Na informatie en schriftelijke toestemming, gebeurt er een bloedafname en wordt er een BDR vragenlijst ingevuld. En dit wordt nadien jaarlijks herhaald. De verzamelde gegevens worden strikt vertrouwelijk behandeld en opgeslagen in een beveiligde databank. Afd. Informatie & Ondersteuning - 5 -
2! 3&5 De resultaten van de gespecialiseerde bloedtests worden naar de behandelende arts teruggestuurd. Ze kunnen helpen bij de bepaling van het type van diabetes en bijdragen tot de behandeling. Voor het BDR is deze registratie zeer belangrijk voor het verwerven van een beter inzicht in de omvang en oorzaken van diabetes. Deze zijn nog onvolledig gekend en multipel. Met de informatie uit de vragenlijst en bloedstalen genomen in verschillende ziektestadia kan de aandoening in kaart gebracht worden en kunnen op termijn de verschillende oorzaken en stadia van de ziekte beter ontrafeld worden. Een betere kennis hieromtrent is absoluut nodig om nieuwe geneeswijzen van diabetes te helpen ontwikkelen. Gezien de heterogeniteit van de aandoening en haar evolutie moet men leren uitzoeken welke patiënten en welk ziektestadium het meest gevoelig zouden zijn aan een welbepaalde nieuwe behandeling. Dit kan enkel als men over een groot aantal gegevens beschikt die regionaal of nationaal gecollecteerd worden. # $% $%&&6 +#,-"+"#./.#+3/"#/ 2 34&&5 Genetische verwanten in eerste graad die voldoen aan volgende criteria: o jonger dan 40 jaar - ook pasgeborenen o wonend in België tenminste sedert 6 maand o ouder, broer/zus of kind van een diabetespatiënt met volgende kenmerken: diagnose vóór de leeftijd van 35 jaar OF diagnose tussen 35 en 50 jaar én BMI 28 kg/m 2 én insulinedosis 0,25 eenheden per kg lichaamsgewicht per dag o de duur van de diabetes of de leeftijd van de patiënt zijn NIET belangrijk Afd. Informatie & Ondersteuning - 6 -
2 3%&5 De geïnteresseerde verwanten worden door BDR regionale teams uitgenodigd voor een bloedafname en het invullen van een korte vragenlijst in een bloedtransfusiecentrum of diabetesconventiecentrum in de buurt van de woonplaats van de verwanten. In een eerste fase worden 4 bloedafnames voorzien telkens met een interval van een jaar. Nadien gebeurt de opvolging in functie van de resultaten. De verzamelde gegevens worden strikt vertrouwelijk behandeld en opgeslagen in een beveiligde databank. 2! 3&5 Type 1 diabetes wordt meestal pas vastgesteld wanneer al een groot deel van de betacellen vernietigd werden. Het ogenblik van de diagnose "diabetes" wordt voorafgegaan door een "sluimerfase" die meerdere jaren kan duren. Voortekens kunnen in veel gevallen opgespoord worden door een bloedonderzoek. Op die manier kan worden nagegaan wie er al dan niet een verhoogd risico heeft om type 1 diabetes te ontwikkelen. Verwanten met een verhoogd risico kunnen in aanmerking komen voor deelname aan studies die preventie van het uitbreken van de ziekte beogen. Gelukkig wordt slechts bij een minderheid van de verwanten van type 1 diabetespatiënten een verhoogd risico vastgesteld. De meerderheid van de verwanten heeft een laag risico wat betekent dat hun risico vergelijkbaar is dat van mensen zonder een familielid met type 1 diabetes. Ze kunnen gerustgesteld worden omtrent hun risico op de aandoening. # $% $%&&! 0+78#9"#/*80"1/"#/!2 ' 46 Type 1 diabetes is het gevolg van een sterke vermindering in het aantal insulineproducerende betacellen. De betacellen worden vernietigd door een bepaald type witte bloedcellen. Tijdens een eerste experimentele behandeling werd een antistof - de CD3- Afd. Informatie & Ondersteuning - 7 -
antistof - gebruikt dat werd ontwikkeld om de functie van deze witte bloedcellen te blokkeren en te ontwapenen waardoor ze niet langer in staat zijn betacellen te vernietigen. Patiënten die onmiddellijk na diagnose behandeld werden met de antistof, behielden gedurende minstens 18 maanden een hogere insuline productie dan patiënten die een placebo kregen toegediend. Ze moesten hierdoor minder insuline spuiten om hun bloedsuiker optimaal onder controle te houden. Deze resultaten van de eerste 18 maanden na behandeling werden in 2005 gepubliceerd in de het gezaghebbende medisch tijdschrift "New England Journal of Medicine". Het is een belangrijke stap naar methodes om type 1 diabetes te voorkomen en af te remmen door het verloop van de ziekte te wijzigen. De deelnemers worden verder opgevolgd om na te gaan hoe lang het effect van deze behandeling aanhoudt. Op basis van deze resultaten zullen nieuwe experimentele behandelingen ondernomen worden.!2 "$ $6 $&:4%% Bij mensen met type 1 diabetes worden de insuline-producerende betacellen grotendeels vernietigd door het eigen afweersysteem. Wanneer de ziekte reeds een lange tijd aanwezig is, maakt het eigen lichaam zelfs helemaal geen insuline meer. Daarom moeten patiënten dagelijks insuline spuiten. Maar deze inspuitingen kunnen niet altijd een goede controle van de bloedsuikerwaarden garanderen. Dit kan op lange termijn leiden tot complicaties. Het doel van de transplantatie is voldoende donor betacellen in te spuiten zodat de productie van insuline in het lichaam wordt hervat. Dit kan een belangrijke verbetering geven van de bloedsuikercontrole. Volgende voorwaarden zijn van belang om in aanmerking te komen voor betaceltransplantatie: o type 1 diabetes onder insuline behandeling met pomp o leeftijd tussen 18 en 65 jaar o niet aanvoelen van een ernstige hypoglycemie of beginnende schade door diabetes aan ogen of nieren o lichaamsgewicht onder de 80 kg o niet-roker Uit een eerste onderzoek moet blijken dat de eigen betacellen geen insuline meer aanmaken. Vervolgens worden er nog een aantal bijkomende testen gedaan om na te gaan of een persoon in aanmerking komt. Eens dit bevestigd is, wordt hij of zij op een wachtlijst geplaatst. Het aantal transplantaties per jaar is beperkt en hangt vooral af van de hoeveelheid aangeboden donororganen en de bloedgroep van de patiënt. Het JDRF Center for Beta Cell Therapy in Diabetes heeft in het gezaghebbend Amerikaans tijdschrift Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA zijn resultaten gepubliceerd over betaceltransplantatie bij 22 patiënten met type 1 diabetes. De studie geeft aan hoeveel donor insuline-producerende betacellen moeten worden getransplanteerd om de insuline injecties te kunnen stoppen, en om gedurende minstens één jaar de bloedsuikerwaarden binnen normale waarden te houden en zo ook hypoglycemie te vermijden. Eén jaar na transplantatie maken deze patiënten belangrijke hoeveelheden eigen insuline aan met een maximale productie capaciteit die één vierde bedraagt van deze in personen zonder diabetes. Deze gegevens leggen de basis voor een celtherapie bij diabetes. Ze vormen een referentiepunt voor vervolgstudies die de combinatie van betaceltherapie met afstotingswerende medicatie proberen te optimaliseren. Hierbij wordt jarenlange normalisatie van de bloedsuikerwaarden nagestreefd met minimale nevenverschijnselen van de behandeling. Afd. Informatie & Ondersteuning - 8 -
0+78#9"#/*8.#+3/"#/ 2 0 Op basis van de beschikbare gegevens uit wetenschappelijk onderzoek bij proefdieren en bij mensen werd besloten een preventiestudie op te starten. Broers, zussen en kinderen met een zeer hoog risico op type 1 diabetes kregen de kans om deel te nemen aan deze preventiestudie. Een dertigtal verwanten neemt deel aan dit project. Er kunnen echter op dit ogenblik geen nieuwe risicoverwanten meer deelnemen. Twee maal per dag moesten ze een kleine hoeveelheid insuline spuiten, niet voor altijd, enkel voor een periode van 3 jaar. Het is de bedoeling om na te gaan of deze tijdelijke vroege behandeling met een kleine hoeveelheid insuline het ontstaan van diabetes kan vertragen of zelfs stoppen. Verder was er geen aanpassing van de levensstijl of voeding nodig, maar er waren wel regelmatige bloedafnames ter controle. De resultaten van deze studie worden nog verwerkt. We weten al wel dat de speciale testen die gebruikt werden - de zogenaamde clamptesten - personen kunnen aanduiden die zeer snel diabetes zullen krijgen. Bij deze clamptesten wordt de hormoon vrijstelling door insuline cellen gemeten tijdens een langdurige stimulatie met een constant hoog gehouden glucose spiegel (via een glucose infuus). 2.' $& Aan verwanten met verschillende gradaties van risico op diabetes gaan we voorstellen om deze clamptesten te laten uitvoeren. Het is onze bedoeling om aan de hand van de resultaten bekomen met deze gespecialiseerde testen een nog beter idee te krijgen van de kans op diabetes. Met deze test kunnen we nagaan in welke mate de nog aanwezige betacellen insuline aanmaken en vrijstellen. Dit zal ons toelaten om juist die personen te herkennen die het meest zouden kunnen profiteren van toekomstige experimentele behandelingen. Afd. Informatie & Ondersteuning - 9 -