Leskist Oud papier nieuw papier Groep 5 en 6

BuitenWijs samen sterk in NME BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving Leskist Oud papier nieuw papier Groep 5 en 6

Dit is een NME product van BuitenWijs. BuitenWijs is een samenwerkingverband, waarbij de gemeenten Houten, Lopik, Nieuwegein en IJsselstein samen sterk in NME zijn. BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving. BuitenWijs Houten NME Houten Postbus 30 3990 DA Houten buitenwijs@houten.nl BuitenWijs IJsselstein Gemeente IJsselstein Postbus 21 3400 AA IJsselstein buitenwijs@ijsselstein.nl BuitenWijs Lopik Gemeente Lopik 3411 CH Lopik buitenwijs@nieuwegein.nl BuitenWijs Nieuwegein Gemeente Nieuwegein Postbus 1 3430 AA Nieuwegein buitenwijs@nieuwegein.nl Colofon Copyrights BuitenWijs Jaar van uitgave 2011 Eindredactie Kees van Wegen Illustraties Bart Groeneveld en Adrie Kerkhof Grafische vormgeving Maaike de Laat Met dank aan ANMEC en CNME Landgoed Schothorst BuitenWijs Oud papier nieuw papier 2

Inhoudsopgave 1 2 3 4 5 In het kort 4 Overzicht van de lessen 6 Beschrijving van de lessen 8 Achtergrondinformatie 22 Bijlagen 23 Werkbladen 37 BuitenWijs Oud papier nieuw papier 3

1 In het kort Inleiding Deze leskist gaat over papiergeschiedenis, gebruik van papier, toepassingen en over het vervolgtraject weggooien, inzamelen en recycling van papier. Met de materialen uit de leskist Oud papier nieuw papier kunt u met de klas papier maken. Doelgroep Groep 5 en 6 Leerdoelen De leerlingen:» zien in dat papier moeilijk weg te denken is uit onze wereld.» kennen de globale geschiedenis van papier.» weten waarom het belangrijk is om papier apart in te zamelen: het spaart bomen en beperkt afval.» weten door het maken van papier, hoe papier gemaakt wordt.» oefenen verschillende manieren van papiergebruik.» kennen de stappen van de papierkringloop. Aansluiting kerndoelen 39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu. 44 De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 4

Inhoud leskist Oud papier nieuw papier 1 Handleiding Oud papier nieuw papier met werkbladen 1 Brochure Plezier met papier, een uitgave: Informatiecentrum Papier en Karton 1 DVD De reis van de kraanvogels, een uitgave: Informatiecentrum Papier en Karton 1 Poster Kringloop van papier, een uitgave: Informatiecentrum Papier en Karton 9 Opdrachtkaarten 1 Opengemaakte envelop & 1 dichte envelop 1 Opengemaakte theedoos & 1 dichte theedoos Voorbeeldvel geschept papier 2 Geplastificeerde instructies: Zo maken we ons eigen papier 2 Papiermaaksets: 1 houten zeefraam, 1 houten schepraam en 2 houten persplankjes 10 Vliseline vellen 1 Waslijn en 60 wasknijpers in zakje 1 Staafmixer en 1 verlengsnoer (5 meter) 2 Plastic bekers 15 Regenboogringen 5 Kroontjespennen (houders en kroontjes) in een zakje 1 Flesje citroensap 5 Pincetten in een doosje 30 Satéprikkers 1 Aardappelschilmesje Spelkaarten in bakje: 30 stuks van elke kaartsoort. De school zorgt zelf voor: 2 Stapels boeken Blokjes Roller Klei + benodigdheden (schort, onderlegger) Leeg drinkpakje Schaar Oud papier 2 Emmers Kopjes + water Lijm Kleurpotloden Stevig papier / karton Aardappelen Aardappelschilmesje Verf en benodigdheden (kwasten, schort, onderlegger) Papier Schoteltje N.B. De kunststof kist kan als schepbak worden gebruikt. Ter voorkoming van schimmelvorming s.v.p. de kist open laten staan tot aan het vervoer. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 5

2 Overzicht van de lessen Les 1 INHOUD Over het belang van papier, hoe papier gemaakt wordt en werd. LOCATIE GROEPSVORM Klaslokaal Kringgesprek MATERIALEN UIT DE LESKIST VOORBEREIDING LEERKRACHT / MATERIALEN ZELF REGELEN 20 MINUTEN Papiermaterialen verzamelen zoals wc-papier, rekenboek, kartonnen doos. Nagaan hoe op school papier gescheiden wordt. Digibord gebruiken om afbeeldingen papier geschiedenis te laten zien. Les 2 INHOUD LOCATIE GROEPSVORM MATERIALEN UIT DE LESKIST VOORBEREIDING LEERKRACHT / MATERIALEN ZELF REGELEN 90-120 MINUTEN Papier maken in praktijk Opdrachtencircuit over papier maken, eigenschappen van papier en papiergebruik. Klaslokaal Werken in groepen Benodigdheden DVD De reis van de kraanvogels De opdrachtkaarten. Kopiëren werkblad 1: Afval scheiden Mogelijk een ouder vragen als begeleider bij het proces van papier maken. Uitproberen pulp maken en papier scheppen. Laat leerlingen de eerste portie papiersnippers en pulp al maken. Vul de leskist met (enigszins lauw) water op de plek waar u hem wilt gebruiken. Verdeel de klas in twee- of drietallen. Zet voldoende opdrachten en materialen klaar. Doe voor elk groepje een andere kleur tussen de knijper. Les 3 25-40 MINUTEN INHOUD LOCATIE GROEPSVORM MATERIALEN UIT DE LESKIST VOORBEREIDING LEERKRACHT / MATERIALEN ZELF REGELEN Een kringgesprek over de papierkringloop en het belang van hergebruik, met aansluitend een spel of werkblad over papierhergebruik. Klaslokaal of gymzaal Klassikaal of in groepjes Kopiëren werkblad:2: Papierhergebruik Spelkaarten Schaar en lijm BuitenWijs Oud papier nieuw papier 6

Les 4 INHOUD LOCATIE GROEPSVORM MATERIALEN UIT DE LESKIST VOORBEREIDING LEERKRACHT / MATERIALEN ZELF REGELEN? MINUTEN Toepassings activiteiten, zoals papier inzamelen, zelfgemaakt papier gebruiken, opnieuw papier maken en daarbij experimenteren, etc. Klaslokaal Tweetallen of gehele groep Afhankelijk van de keuze van de leerkracht Afhankelijk van de keuze van de leerkracht Les 5 20 MINUTEN INHOUD Wat weet je over papier? LOCATIE GROEPSVORM Klaslokaal Klassikaal MATERIALEN UIT DE LESKIST VOORBEREIDING LEERKRACHT / MATERIALEN ZELF REGELEN Bijlage 5.4 Quizvragen en antwoorden BuitenWijs Oud papier nieuw papier 7

3 Beschrijving van de lessen BuitenWijs Oud papier nieuw papier 8

Les 1: Lekker belangrijk!? Inleiding In een kringgesprek bespreekt u het belang van papier, hoe papier gemaakt wordt en de verschillende stappen in de ontwikkeling van papier. U betrekt in dit verhaal de rol van hout als grondstof voor papier en het belang van papierrecycling. Doelen De leerlingen:» ervaren dat papier moeilijk weg te denken is uit de wereld.» kennen de globale geschiedenis van papier.» weten waarom het belangrijk is om papier apart in te zamelen.» hebben een mening over de hoeveelheid verbruik van henzelf en anderen. 15 MINUTEN Voorbereiding Benodigde materialen Papiermaterialen zoals wc-papier, briefgeld, rekenboek, schrift, kartonnen doos, etc. Voorbereiding 1. Verzamel verschillende materialen die gemaakt zijn van papier voor de inleiding van het kringgesprek. 2. Ga na wat er met oud papier gebeurt op school: waar wordt het heen gebracht als het de school verlaat? Als uw school papier niet apart inzamelt, ga dan na waarom niet. Onderzoek wat de mogelijkheden zijn om het wel te doen. 3. Zet het werkblad Geschiedenis van papier klaar op het digibord. Dit kan via de link in de bevestigingsmail of via http://www.nmegids.nl/algemeen/lesaanbod, klik de juiste gemeente aan, ga naar aanbod, kies het juiste product en open de bijlage. De NME contactpersoon kunt u dit anders ook uitleggen. 15 MINUTEN Introductie Het belang van papier Leg verschillende voorwerpen naast elkaar die van papier gemaakt zijn (denk aan: wcpapier, briefgeld, rekenboek, schrift, kartonnen doos). Stel de volgende vragen.» Wat hebben de voorwerpen met elkaar te maken? (Ze zijn allemaal gemaakt van papier.)» Kijk eens goed rond in de klas, waar zie je papier? (Bijna overal )» Probeer je nu eens voor te stellen hoe het lokaal eruit ziet zonder papier. Wat zou er allemaal verdwijnen? (Lesboeken, schriften, posters, knutselmaterialen en knutselwerkjes van kinderen, zakdoekjes, opbergdozen, etc.)» Welke dingen kun je niet meer doen, als er geen papier is? (Lezen, rekenen, knutselen, betalen met briefgeld, materialen opbergen, je billen afvegen, etc. Zonder papier zouden we veel dingen niet kunnen doen op school.)» Kan een bakker, een politieagent, dokter of tramconducteur zijn werk doen, als er geen papier zou zijn? (Bakpapier, bonnen, recepten, tramkaartjes, etc. zijn allemaal van papier gemaakt en worden door mensen gebruikt.) Een andere vorm is de leerlingen te vragen wat er niet kan zonder papier. Samen inventariseert u de activiteiten en materialen. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 9

Stelling: We verbruiken te veel papier. Wanneer vind jij dat je teveel papier gebruikt!? Wanneer moet je verminderen? Weet je hoeveel je per jaar gebruikt? Je verbruikt per jaar ongeveer 200 kg papier? Wat zijn de gevolgen hiervan, denk je? 5 MINUTEN Nabespreking Sluit dit gedeelte van het gesprek af met enkele conclusies zoals :» Papier is dus erg belangrijk voor ons.» We kunnen tegenwoordig eigenlijk niet zonder papier.» Het is goed om papier te scheiden en her te gebruiken om bomen te sparen. 15 MINUTEN Geschiedenis van papier Er is ook een tijd geweest dat papier niet bestond. Wat gebruikten de mensen toen in plaats van papier? Gebruik bij uw verhaal het werkblad Geschiedenis van papier Prehistorie: steen (rotstekeningen), verbleekte botten, huiden, schelpen, boombast Romeinse tijd: kleitabletten, potscherven Middeleeuwen: perkament (stevig, duurzaam, kostbaar), papyrus (goedkoper, minder stevig en duurzaam) Vertel hoe papier ontstaan is en in Nederland terecht kwam aan de hand van onderstaande informatie. 1. De papierwesp maakte als eerste papier, door plantenvezels te kauwen en te vermengen met speeksel. De Chinezen keken het proces af van de papierwesp en waren vanaf 200 voor Christus de enigen die papier konden maken. Omstreeks 740 na Chr. ontvoerden de Arabieren Chinese papiermakers tijdens een oorlog en keken de kunst van hen af. 2. In de 12e eeuw verspreidden kooplieden en kruisvaarders de uitvinding naar Europa. Ze ontdekten dat je in plaats van ruwe plantenvezels ook textiel kon gebruiken. Rond 1400 werden de eerste papiermolens in Nederland gebouwd. In de 17e eeuw (boekdrukkunst in opmars) kwamen er veel papiermolens op de Veluwe en ontstond een nieuw beroep: de voddenman. 3. Steeds meer mensen leerden lezen. Er waren daardoor ook meer boeken nodig. Zoveel, dat er niet genoeg vodden waren. Daarom ging men over op een nieuwe grondstof: hout. Sinds 1900 wordt papier in fabrieken gemaakt. De fabrieken gebruiken hout uit productiebossen in Scandinavië en Noord-Amerika. Deze bossen worden min of meer duurzaam beheerd. De papierindustrie gebruikt naast dunningshout en snoeihout ook hout van bomen. Hout groeit niet zo snel. Het meeste papier wordt tegenwoordig van een mengsel van hout (25%) en afvalpapier (75%)gemaakt. Afvalpapier en hout zijn tegenwoordig dus de belangrijkste grondstoffen voor papier. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 10

55 MINUTEN Verwerking Oud papier en recycling In de klas is ook afvalpapier. We noemen dit oud papier. Leg aan de kinderen uit dat gebruikt papier nog heel kostbaar is! Want oud papier is grondstof voor nieuw papier: je kunt het gebruiken om nieuw papier van te maken. Hergebruik of recycling heet dat. Hoe meer papier we hergebruiken, hoe minder hout er nodig is in de papierindustrie. Bespreek met de kinderen wat jullie met oud papier doen. Als papier in de klas wordt verzameld in een papierbak, weten de leerlingen dan waarom dit gedaan wordt? (Als papier niet apart ingezameld wordt, bespreek dan wat de mogelijkheden zijn om dit te doen.) 5 MINUTEN Afronding Vat het gesprek samen:» We weten nu dat we met zijn allen veel papier gebruiken en dat we niet meer zonder kunnen.» We weten dat papier vroeger van plantenvezels of textielvezels gemaakt werd en tegenwoordig van bomen (houtvezels) en oud papier.» Het is belangrijk om oud papier in te zamelen zodat het hergebruikt kan worden. Zijn de leerlingen benieuwd naar hoe zij zelf papier kunnen maken? Dat gaan ze uitvinden in de volgende les. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 11

Les 2: Papier maken Inleiding De leerlingen doen in kleine groepjes allerlei opdrachten die met papier te maken hebben. Zij ervaren daarbij de verschillende stappen van de papierkringloop. In dit hoofdstuk vindt u tips bij de opdrachtkaarten. Doelen De leerlingen:» weten waarom het belangrijk is om papier apart in te zamelen.» weten uit ervaring, hoe papier gemaakt wordt.» ontdekken de kenmerken van papier 15 MINUTEN Voorbereiding 1. Een extra begeleider die het pulp maken en papierscheppen begeleidt verlicht de taak van de leerkracht. Die begeleider kan ook het werken met de staafmixer in de gaten houden. 2. Tip: Probeer het maken van pulp en papier (samen met de begeleider) van tevoren uit. 3. Zorg dat de eerste portie papiersnippers en pulp al klaar staan. Laat dat eventueel voorafgaand aan de les alvast door de kinderen maken. De leerlingen kunnen dan sneller beginnen met pulp maken en papier scheppen. 4. Vul de leskist met (enigszins lauw) water op de plek waar u hem wilt gebruiken. Eenmaal gevuld is de kist niet gemakkelijk meer te verplaatsen. Het werkt prettiger als het water niet ijskoud aanvoelt. 5. Verdeel de klas in twee- of drietallen. 6. Zet voldoende materialen klaar, zodat de groepjes tegelijk aan dezelfde opdracht kunnen werken. Zet voldoende opdrachten klaar, zodat er altijd een aantal opdrachtplekken onbezet is. Dit voorkomt opstoppingen in het circuit. Laat de leerlingen werken in de volgorde van de regenboog. Pas wanneer zij alle kleuren gehad hebben, mogen ze een tweede of derde opdracht van dezelfde kleur gaan doen. Met de regenboogringen kunnen groepjes zelfstandig hun werkvolgorde bijhouden. Doe voor elk groepje een andere kleur tussen de knijper. Deel de ringen uit. Laat elk groepje beginnen bij een opdracht met de kleur die tussen de knijper zit. Klaar met die opdracht? Doe het volgende kleurenkaartje tussen de knijper. Het verwijst meteen naar de volgende opdracht. 10 MINUTEN Introductie Dvd De reis van de kraanvogels Op de dvd zien we dat Lea en Sebastiaan kraanvogels knutselen. Als ze opruimen, gooien ze de vogels weg in de papierafvaldoos. De doos legen ze in een papiercontainer Die wordt leeggegooid in een vrachtwagen en die brengt het oud papier naar de papierfabriek. Daar zien we het proces van papier- en karton maken. Tenslotte zien we de beide kinderen weer aan tafel. Nu met opnieuw gemaakt papier. Zo zien ze hun kraanvogels weer in verpakkingen op tafel terug. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 12

Op de dvd is te zien hoe papier wordt gemaakt. In de papierfabriek wordt van oud papier nieuw papier gemaakt. Van de grote bergen papier worden hele kleine stukjes gemaakt, pulp heet dat. Voor echt stevig papier heb je ook hout nodig. Eerst moet de schors van de stammen af, met een speciale machine. Daarna maken ze er ook kleine stukjes van. De houtpulp gaat bij de papierpulp en dan op een zeef. Het water lekt weg. Daarna moet het drogen, er komt damp af. Uiteindelijk is er dan een dikke rol nieuw papier. (Ook op de beeldbank te zien: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030701_papier03 ) Letterlijke tekst uit de clip Wat heb je nou eigenlijk nodig om papier te maken. Kijk, oud papier, een bakje,een mixer,o,ja een, zeef en ja lapjes. Eerst doe je het oud papier in een bak met water, dan wordt het lekker zacht en kun je er goed stukjes afscheuren. Nou dat doen ze hier,o dat gaat prima en dan komt de mixer en met die mixer maak je er een lekker papje van. Net zo als in de fabriek, weet je nog wel. Dat heette papierpulp. De volgende stap kun je hier zien de pulp gaat in het water, even lekker roeren. Nou dat wordt ook zeer zorgvuldig gedaan. Dan schep je met een zeef de papierpulp uit de bak en laat het water er uit lekken. Precies zoals je hier kunt zien. Nu mag de rand eraf, maar er moet nog meer water uit. En daarom moet je het op een doek leggen, zodat het water uit het papier in de doek kan trekken. Het leuke is het lijkt al op een velletje papier. Zo nu nog een velletje papier scheppen. Ja, op dezelfde manier natuurlijk. Nou als dat velletje niet droog wordt dan weet ik het niet meer. En als het meeste vocht er dan uit is, kun je hem heel voorzichtig los trekken. Ja en dan ophangen aan een waslijn, want zo kan het papier dan verder drogen. En na een paar uur is het eigen gemaakte tekenvel dan klaar! En dan kan je er dus een huisje, boompje, beestje op tekenen. Ook op de beeldbank te zien: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20050115_papierfabriek01 Letterlijke tekst uit de clip Papier en karton horen in de papierbak. En hoe gaat dat dan verder? Het gaat naar de papierfabriek. Hier komt al dat oude papier bij elkaar om er nieuw papier van te maken. Eerst wordt het papier fijngemaakt tot papierpulp. Bomen? Zijn die ook nodig? Ja, voor het maken van stevig papier heb je wat hout nodig. Eerst moet het vuil van de stammen af. Ook het hout wordt tot pulp vermalen. De houtpulp en de papierpulp komen samen in een grote bak met veel water. De pap gaat op een grote zeef. Zo kan het water eruit stromen. Het papier wordt op maat gesneden met een straaltje water. En daarna gedroogd in de droogmachine. Je ziet de damp er zelfs vanaf komen. Het nieuwe papier is klaar! BuitenWijs Oud papier nieuw papier 13

120 MINUTEN Kern Alle opdrachten duren ongeveer 15 minuten. *Deze materialen zitten niet in de leskist. Opdrachtkaarten Leerdoel Materialen Sterk papier Kleitablet maken Afval scheiden Drinkpakje onderzoeken Pulp maken (begeleiding nodig) Papier scheppen, persen en drogen (begeleiding nodig) Envelop vouwen Doosje maken Stempelen met aardappelen Geheimschrift op papier De leerling ontdekt de kracht van papier. De leerling ervaart het gebruik van een kleitablet in plaats van papier. De leerling weet wat wel en niet in de papierbak mag. De leerling weet dat erin een drinkpakje papier en plastic zit. De leerling leert pulp maken. De leerling leer papier maken. De leerling oefent een manier van papiergebruik. De leerling oefent een manier van papiergebruik. De leerling oefent een manier van papiergebruik. De leerling demonstreert verschillende manieren van papiergebruik. vellen papier* (1 per groepje) 2 stapels boeken* blokjes* roller* klei + benodigdheden (schort, onderlegger)* satéprikkers gekopieerd werkblad Afval scheiden rood en blauw potlood* pincet leeg drinkpakje* schaar* staafmixer (+ stroom en begeleiding) 10 vellen oud papier* 2 emmers* kopje + water* instructiekaart papier maken papierkist, voor 2/3 gevuld met water onderleggers en persplankjes zeef en schepraam kopje* waslijn en wasknijpers mal van envelop (zie bijlage) 1 vel papier per leerling* potlood, schaar en lijm* kleurpotloden* mal van doosje (zie bijlage) stevig papier / karton* potlood, schaar en lijm/plakband* kleurpotloden* aardappelen* aardappelschilmesje verf en benodigdheden (kwasten, schort, onderlegger)* papier* kroontjespen flesje citroensap schoteltje papier* BuitenWijs Oud papier nieuw papier 14

Tips: Sterk papier U kunt de leerlingen ook zelf een onderzoeksvraag en -opzet laten bedenken. Kleitablet maken Verdeel de klei van tevoren in porties. Zorg voor een plek waar de kleitabletten kunnen drogen. Afval scheiden Deze opdracht kan ook met echt afval gedaan worden. Pulp maken Werk bij voorkeur in een goed schoon te maken ruimte, in de buurt van een stopcontact Werk in kleine groepjes (2 tot 4 leerlingen) De snippers mogen niet groter dan 2x2 cm zijn Instrueer de leerlingen om schoon te werken Snippers die op de grond vallen meteen opruimen. Geen water in de snipperhoek Wit papier met weinig inkt erop (zoals werkbladen, stencils) geeft een minder grauw resultaat dan krantenpapier. 1 emmer vol met droge snippers is genoeg voor 25-30 vellen. Voor het mixen van de snippers is een stopcontact en begeleiding van een volwassene nodig. Vul voor 1 portie pulp (voor ong. 4 vellen) een emmer met 5 cm water. Doe er 2-3 handen papiersnippers bij. Zorg dat alle snippers onder water zijn. Pureer alles met de staafmixer. Blijf mixen tot je geen grote snippers meer ziet. Haal af en toe de mixer uit de emmer, en roer met je hand de snippers die aan de bodem van de emmer plakken even los. Mix niet té lang, je moet nog vezels kunnen onderscheiden. Papier scheppen, persen en drogen Werk bij voorkeur in een goed schoon te maken ruimte Leg een zeil of oude handdoeken onder de werktafels Vul de bak voor tweederde met water op de plek waar u deze gaat gebruiken. Werk in kleine groepjes (2 tot 4 leerlingen) Zorg voor begeleiding door een volwassene (die al eens papier gemaakt heeft of er even mee geoefend heeft) Doe de handeling droog voor: er zijn niet genoeg vliselinedoekjes in de kist om voor elk groepje een voorbeeldvel te scheppen. Voeg regelmatig een portie pulp toe aan het water (steeds na 4-5 keer scheppen). Begin met een dubbele portie pulp. Schep eventueel wat extra vellen als er doekjes over zijn. Hiermee kunnen eventuele mislukkingen gecompenseerd worden. Pers pas aan het eind van de les het water uit de stapels papier Hang de waslijn niet boven spullen die niet nat mogen worden. De vellen moeten ongeveer 24 uur drogen, voordat ze van de doeken afgehaald kunnen worden. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 15

Envelop vouwen In het infomapje in de kist zit een opengewerkte voorbeeldenvelop, te gebruiken als mal. Leg papier klaar dat iets groter is dan de voorbeeldenvelop. Doosje vouwen In het infomapje in de kist zit een opengewerkt voorbeelddoosje, te gebruiken als mal. Leg papier klaar dat iets groter is dan het voorbeelddoosje Stempelen met aardappelen Maak van te voren een aantal aardappelstempels: Snij een aardappel door midden. Teken met een mes een figuurtje op het platte deel Snij voorzichtig een plakje van de aardappel af, precies om het figuurtje Laat de leerlingen eventueel zelf een stempel maken Zorg voor een handenwasgelegenheid Geheimschrift op papier Zet de kroontjespennen in elkaar Schenk wat citroensap op het schoteltje. 10 MINUTEN Nabespreking Kennis die de leerlingen opdoen tijdens het werken aan de opdrachten.» Dat er veel van papier gemaakt is en dat er veel soorten papier zijn!» Dat er aan papier veel te onderzoeken is.» Karton bestaat uit heel veel velletjes op elkaar.» Dat je door papier heen kunt kijken.» Hoe papier ruikt.» Een melkpak is glad van binnen.» Spiegelpapier is heel mooi, maar je kunt er niet op schrijven.» Op de achterkant weer wel.» Papier kan niet tegen water. 10 MINUTEN Opruimen Nooit pulp door de gootsteen spoelen! Maak de leskist schoon en droog voordat de materialen er weer in gaan! Let op dat de volgende materialen schoon en droog opgeborgen worden in de leskist: het bakje voor citroensap, de 60 wasknijpers in het zakje, de 30 vliseline doekjes, het houten schepraam en de 2 houten persplankjes. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 16

Les 3 Inleiding Bespreek in het kringgesprek met de leerlingen de opdrachten na. Vraag hen wat ze nodig hadden om papier te maken en laat hen vertellen hoe papier gemaakt wordt, hoe pulp gemaakt wordt, hoe je aan pulp komt, enz. Laat bij elke stap een plaat zien. Doelen De leerlingen kennen de stappen van de houtvezels bij het hergebruiken van papier. 10 MINUTEN Voorbereiding Voor het kringgesprek: De grote poster Voorbereiding Maak een keuze tussen het werkblad of het kringloopspel (U kunt ook voor beiden kiezen.) Kopieer de werkblad 2: Papier hergebruik of gebruik de spelkaarten. 10 MINUTEN Kern Plaat Bijbehorende opdracht 1 Inzamelen Afval scheiden Drinkpakje onderzoeken 2 Pulp maken Pulp maken 3 Papier scheppen Papier scheppen, persen en drogen 4 Papier drogen Papier scheppen, persen en drogen 5 Papier gebruiken Envelop vouwen Doosje maken Stempelen met aardappelen Geheimschrift op papier Constateer samen dat de (hout)vezels in een kringetje rond gaan. Het is een kringloop die een aantal keren werkt! Laat de poster van de papierfabriek zien. Men voegt houtpulp toe, om de kwaliteit van het papier goed te houden en te zorgen dat er voldoende grondstof is (niet al het papier wordt ingezameld). Sluit het gesprek af met de conclusie dat wij kunnen bijdragen aan het hergebruiken van papier door zelf papier in te zamelen. 15 MINUTEN Verwerking Werkblad Papierhergebruik De leerlingen knippen de plaatjes uit, leggen ze in de goede volgorde en plakken ze op het werkblad. Spel Papierhergebruik Doel van het spel is zoveel mogelijk sets van vijf kaartjes te verzamelen. Als een groepje 7 punten heeft, hebben de leerlingen van dat groepje gewonnen. Verloop van het spel Markeer 5 plaatsen in de ruimte, iedere plek is een stap uit de cyclus van hergebruik van papier. Op elke plek komt één leerling te staan met een stapel (dezelfde) kringloopkaartjes. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 17

De andere leerlingen rennen van plek naar plek om vijf kringloopkaartjes te verzamelen. Is een set compleet? Dan levert de leerling deze in bij de leerkracht en krijgt een punt. Het wordt de verzamelaars moeilijk gemaakt door 2 of 3 papierversnipperaars aan te wijzen (1 papierversnipperaar per 4 tot 5 rennende kinderen). Dit zijn tikkers. Deze leerlingen kunt u een lint laten omdoen. Als een leerling door een papierversnipperaar wordt getikt, moet het alle kaartjes aan de tikker geven en opnieuw beginnen met verzamelen. Bespreek in de klas wie de winnaar van het spel was en hoe het spel is verlopen. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 18

Les 4: Keuzeactiviteiten Inleiding Met onderstaande activiteiten kunnen de leerlingen hun nieuwe kennis toepassen. Welke activiteit u kiest is afhankelijk van de leerdoelen die u voor ogen heeft en de beschikbare tijd. Activiteit 1: Papier inzamelen Inhoud De leerlingen weten nu dat het belangrijk is om zuinig met papier om te gaan en oud papier te recyclen. Dit gaan ze in praktijk brengen. Doel De leerling weten waarom het belangrijk is om papier apart in te zamelen. Tijdsbesteding les en benodigde materialen Eigen inschatting, afhankelijk van hoe uitgebreid u de opdracht maakt. Lesbeschrijving Herhaal de conclusie van het kringgesprek: het is belangrijk om zuinig met papier om te gaan en oud papier te recyclen. Vraag de klas hoe je dat doet, recyclen. Leg uit dat u met de klas papier gaat recyclen: Activiteit 2: Een papierbak in de klas Versier een kartonnen doos tot opvallende papierbak, en let erop dat iedereen hem gebruikt. Kijk na een week wat erin zit, en hoeveel erin zit. Is alles wat erin zit papier? Is de klas zuinig geweest met papier? Wat moet er nu met de inhoud gebeuren? Kijk ook in de prullenbak: zit daar afval in dat in de papierbak had gemoeten? Herhaal dit na een maand nog eens. Is de klas nu bewuster met papier omgegaan? Activiteit 3: Papierrecycling op school Wilt u een stapje verder gaan, laat de leerlingen dan eens onderzoeken hoe er in de rest van de school met papier omgegaan wordt. Dit kan bijvoorbeeld door een onderzoeksvraag op te stellen en een aanpak te bedenken. Vervolgens voert elk groepje zijn onderzoek uit en beantwoordt de vraag. Mogelijke onderzoeksvragen: Welke klassen hebben een papierbak en welke niet? Waarom wel of niet? Hoeveel (kilo, dozen, containers) papier gooit de school per week / maand weg? Wordt er dubbelzijdig gekopieerd en geprint? Is dubbelzijdig printen in het kopieerapparaat en de printer in te stellen? Activiteit 4: Campagne over oud papier laten bedenken. Bijvoorbeeld door posters te ontwerpen die duidelijk maken waarom het belangrijk is om oud papier in te zamelen en zuinig te zijn met papier. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 19

Activiteit 5: Zelf gemaakt papier gebruiken Inhoud De leerlingen maken iets moois van hun eigen papier. Leerdoel De leerling oefent verschillende manieren van papiergebruik. Tijdsbesteding les en benodigde materialen Eigen inschatting, afhankelijk van hoe uitgebreid u de opdracht maakt. Lesbeschrijving liefdesbrieven schrijven. schatkaarten tekenen. ansichtkaarten en fotolijstjes maken: snij of knip een mooie rechthoek uit het midden van je vel. Gebruik de rechthoek als ansichtkaart, en versier de rand die overblijft als lijst voor rondom een tekening of foto. natuurcollage maken: verzamel materialen uit de natuur en maak er een kunstwerk van door ze in een leuke vorm op je papier te plakken. een gedichtenbundel maken, met het zelfgeschepte papier als kaft. Activiteit 6: Kringlopen en recycling Vraag de leerlingen welke andere materialen ook ingezameld worden om hergebruikt te worden. Vraag de leerlingen of zij het proces van recyclen in beeld kunnen brengen. Laat hen daar een poster of een strip van laten maken. Op internet is voldoende informatie voor handen. Zo zijn er kringlopen zoals bij GFT. En is er hergebruik bij kruk. Van glas kan eindeloos glas gemaakt worden. En bij groen fruit en tuinafval wordt er compost gemaakt dat weer door de planten opgenomen wordt. Maar van kurk kunnen andere voorwerpen gemaakt worden. Hoe zit het dan bij metaal en plastic? BuitenWijs Oud papier nieuw papier 20

Les 5: Wat heb ik geleerd? Inleiding Tijdens deze afsluitende les staan de leerlingen stil bij wat ze geleerd hebben door middel van quizvragen. Rond vervolgens het papierproject af met een kort gesprek. Doelen» De leerling evalueert wat hij of zij geleerd heeft tijdens de papieropdrachten 5 MINUTEN Voorbereiding Breng de ruimte voor de quiz in gereedheid; markeer drie plaatsen met A, B en C. 15 MINUTEN Quiz Door middel van een quiz peilt u de papierkennis van de leerlingen. Neem de klas mee naar een ruimte waar ze kunnen rennen en markeer 3 plaatsen met A, B en C. Verzamel de groep en leg de meerkeuzevragen als een quizmaster aan hen voor. Laat de leerlingen hun antwoord kiezen door naar A, B of C te rennen ( Ren je rot! ). In bijlage 5.4 staan de vragen, de dikgedrukte antwoorden zijn juist. Bespreek steeds kort de antwoorden. 5 MINUTEN Nabespreking Aan de quiz was te merken hoeveel de leerlingen nu weten over papier. Zijn de leerlingen tevreden over het resultaat? Bent u tevreden? Blik gezamenlijk terug op het papierproject. Dit kunt u doen door:» op te sommen wat de klas allemaal gedaan heeft.» elke leerling iets te laten noemen, wat hij/zij nieuw geleerd heeft van het project.» leerlingen te laten vertellen, wat ze het leukste vonden aan het project.» zelf zuinig zijn met papier en papier zoveel mogelijk dubbelzijdig te gebruiken.» oud papier te scheiden en in de papierbak te gooien. Sluit het gesprek af door te benoemen hoe de klas nu verder gaat: BuitenWijs Oud papier nieuw papier 21

4 Achtergrondinformatie Een Europeaan verbruikt per jaar 200 kg papier. Een Europeaan gebruikt 4 maal meer papier dan het wereldgemiddelde. Als iedereen wereldwijd evenveel papier zou verbruiken als Europeanen zou dit de volgende gevolgen hebben: een verviervoudiging van de huidige papierconsumptie en een verdubbeling van de huidige volumes van commerciële houtkap (voor zowel hout als papiertoepassingen) enkel voor papierproductie. Wereldwijd wordt 42% van al het hout dat commercieel gekapt wordt, verwerkt tot pulp voor papierproductie. Dergelijke volumes zijn uiteraard niet enkel afkomstig uit dunningshout of afval van zagerijen. Een deel van dit hout komt uit goed beheerde bossen, maar veel van het gebruikte hout is afkomstig uit illegale houtkap en onverantwoorde exploitatie van waardevolle bosgebieden. Naast het kappen van bossen is een nog ander probleem: de onvoldoende bescherming van die waardevolle bossen. Dit resulteert in habitatverlies voor o.a. de grizzly beren, de puma s en wolven in Canada en andere bosdieren in Finland, Zweden en Rusland. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 22

5 Bijlagen BuitenWijs Oud papier nieuw papier 23

5.1 Zo maken we ons eigen papier Wat heb ik nodig? grote bak met 30 cm. water zeefraam pulp onderleggers schepraam twee persplankjes staafmixer r 1 Maak zo n 300 gram oud papier doornat onder de kraan of in een bak met water. 2 Snipper het doornatte papier klein in een schaal en klop deze massa tot er een smeuïge 3 Giet nu in een ruime bak ongeveer 30 cm. brei ontstaat waarin geen stukjes papier meer water (de zeef met het raam moet er met te herkennen zijn: PULP. beide handen in ondergedompeld kunnen worden!). 4 Leg een persplankje klaar met daarop een kletsnatte onderlegger. 5 Schep 5 kopjes pulp in de bak water en roer goed door tot alle pulp gelijk verspreid is. 6 Neem nu de zeef, met het gaas naar boven, en leg daar het schepraam bovenop. Pak dit met beide handen vast en schuif het met een rustige glijbeweging diep in de bak. 7 Haal de zeef met het raam er stevig op (nog steeds met beide handen), horizontaal omhoog en laat het water er even rustig uitzakken. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 24

9 Door nu heel licht met de vingertoppen over het gaas te drukken (vooral langs de kanten) laat de pulp van de zeef los en kan deze eraf getild worden zonder het natte pulpvelletje te beschadigen. De nieuwe onderlegger kan hier droog opgelegd 8 Nu kunt u het schepraam van de zeef worden omdat ze vanzelf nat wordt. U aftillen en de zeef met het natte pulplaagje schept een half kopje pulp in de bak erbij en erop, omdraaien op de natte, vooraf begint opnieuw. Als de laatste onderlegger klaargelegde, onderlegger op het persplankje. op de stapel ligt, moet het andere persplankje De zeef ligt nu dus op z n kop bovenop het erop gelegd worden en kan het water er natte pulplaagje. zoveel mogelijk met de handen uitgedrukt worden. Daarna kunt u zelf voorzichtig op de stapel gaan staan bv. in een douchebak, buiten of met een dweil eronder tot er geen water meer uitkomt. 10 Als het uitpersen goed gebeurt is, kunt u de onder- leggers voorzichtig van elkaar afhalen terwijl er op elk een vochtig velletje papier blijft zitten. Deze kunnen nu zo te drogen worden gelegd of gehangen. Tips: Glad papier Als u glad papier wilt, kunt u er met een hete strijkbout overgaan als het nog net niet helemaal kurkdroog is. U krijgt het ook gladder als u het helemaal droge papier door een gelatinebad haalt en daarna op een glad vlak laat drogen. Enveloppen e.d. Als u de vorm van een envelop of kaart uit n plankje (37 x 28 cm) watervast verlijmde triplex zaagt en zo n plaatje onder tegen het raam bevestigd, kunt u op dezelfde zeef enveloppen of kaarten scheppen. 11 Als het papier droog is kan het gemakkelijk van de onderleggers afgehaald worden en dan is uw eigen product voor gebruik gereed. Gekleurd papier De kleur en druk van het oude papier bepaald de tint van het nieuwe, maar u kunt ook kleurstoffen (bv. wolverf) toevoegen aan de pulp. Uniek papier Als u iets aparts wilt maken kunt u met bloemen of takjes in de natte pulp gaan werken. U kunt dit erop leggen en gewoon verder werken zoals aangegeven, maar u kunt er ook direct een tweede laagje pulp over aanbrengen zodat de versiering ertussen blijft zitten. Papier met watermerk Als u op de bovenkant van de zeef met dun ijzerdraad een figuur aanbrengt en dan gaat scheppen, krijgt u papier met een watermerk. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 25

5.2 Opdrachtkaarten Afval scheiden Opdracht Scheid het afval, wat mag in de papierdoos? Wat heb ik nodig? een rood kleurpotlood een blauw kleurpotlood werkblad Afval scheiden Werkwijze Stap 1 Bekijk de plaatjes op het werkblad. Stap 2 Wat mag er in de oud papierbak? Trek een lijn met rood kleurpotlood naar de oud papierdoos. Stap 3 Wat mag er in de afvalbak? Trek een lijn met blauw kleurpotlood naar de afvalbak BuitenWijs Oud papier nieuw papier 26

Opdracht Sterk papier Opdracht Test de sterkte van papier. Wat heb je nodig? 2 stapels boeken blokjes vel papier Werkwijze Stap 1:Maak twee stapels van boeken. Zorg dat er 15 cm ruimte tussen de stapels zit. Leg een vel papier op de stapels. Test hoeveel blokjes jij op het platte papier kunt leggen. Stap 2: Vouw van het vel papier de zijkanten omhoog en leg het weer op de stapels. Nu is het een gootje. Test hoeveel blokjes jij op het gootje kunt leggen. Zijn het er meer? Stap 3: Vouw van het vel papier een harmonica en leg het opnieuw op de stapels. Test hoeveel blokjes je op de harmonica kunt leggen. Hoeveel blokjes passen er nu op? Kun jij nog meer vormen bedenken? Probeer ze uit! Papier kun je sterk maken door het te vouwen! Papier is sterk! Architect Shigeru Ban heeft een brug van karton gebouwd. Papier is sterk! Architect Shigeru Ban heeft een brug van karton gebouwd. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 27

Opdracht Klei - tablet Als er geen papier is Vroeger was er geen papier. Mensen schreven op alles wat lang mee ging: botten, schelpen of klei. Een klei - tablet is een plat stuk klei. Als het nat is kun je er letters in maken. Als het droog is kun je het meenemen. Wat heb je nodig? klei roller satéprikker Opdracht Schrijf een verhaal op een klei tablet. Werkwijze Stap 1 Neem een klomp klei en rol dit plat. Stap 2 Teken in de klei jouw verhaal met een satéprikker. Wat vind jij makkelijker: een verhaal op papier of op klei? BuitenWijs Oud papier nieuw papier 28

Opdracht Drinkpakje onderzoeken Test onderzoek een drinkpakje. Mag een drinkpakje in de papierbak? Wat heb je nodig? leeg drinkpakje schaar pincet Werkwijze Stap 1 Bekijk een drinkpakje. Waar denk je dat het van gemaakt is? Stap 2 Maak het drinkpakje open met een schaar. Zie je verschillen tussen de buitenkant en de binnenkant? Stap 3 Scheur een stukje van het open drinkpakje af. Wat valt je op bij het scheuren? Stap 4 Zie je laagjes? Probeer ze met het pincet uit elkaar te halen. Waar zijn de verschillende laagjes van gemaakt? BuitenWijs Oud papier nieuw papier 29

Opdracht Pulp maken Het maken van pulp is een hele klus. Kies een makkelijk schoon te maken plek uit om pulp te maken. Vraag hulp van een volwassene. Opdracht: Maak een bak met pulp voor het maken van papier. Wat heb je nodig? 10 vellen oud papier twee kopjes water bak met warm water* bak om in te mixen* staafmixer Werkwijze Stap 1 Sorteer het oud papier op kleur. Stap 2 Leg het papier (van dezelfde kleur) in een bak met warm water. Laat het even weken. Stap 3 Scheur het oud papier in kleine stukjes van 2 cm. Stap 4 Leg de snippers in een bak waarin je kunt mixen en voeg twee kopjes water toe. Stap 5 Maak de snippers klein met de mixer. Vraag hulp van een volwassene. * De bakken waarin je de papiersnippers kunt weken en mixen zit niet in de papierkist De pulp is klaar! BuitenWijs Oud papier nieuw papier 30

Opdracht Papier scheppen, persen en drogen Papier maken van pulp is een hele klus. Kies een makkelijk schoon te maken plek uit om het papier te maken. Vraag hulp van een volwassene. Opdracht Maak papier van de pulp door scheppen, persen en drogen. Wat heb je nodig? instructiekaart van papier gemaakt grote bak met 30 cm water (gebruik de leskist) onderleggers twee persplankjes 5 kopjes pulp zeef schepraam waslijn met wasknijpers* Werkwijze Stap 1 Verzamel alle materialen. Stap 2 Volg de stappen 2 t/m 10 op de instructiekaart Papier maken. Vraag hulp van een volwassene. Stap 3 Laat je papier drogen aan een waslijn of plat op tafel. * Waslijn en wasknijpers zitten niet in de papierkist. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 31

Opdracht Enveloppen vouwen Opdracht Maak zelf een papieren envelop. Wat heb je nodig? envelop uit elkaar gehaalde envelop vel papier schaar lijm kleurpotloden Werkwijze Stap 1 Bekijk de envelop. Hoe zit de envelop in elkaar? Stap 2 Bekijk de uit elkaar gehaalde envelop. Kun je er weer een envelop van maken? Stap 3 Leg de uit elkaar gehaalde envelop op een vel oud papier. Trek hem om en knip het uit. Stap 4 Versier jouw envelop met leuke kleuren. Stap 5 Vouw en plak er een envelop van. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 32

Opdracht Doosje vouwen Opdracht Bouw zelf een doosje Wat heb je nodig? theedoosje uit elkaar gehaald theedoosje vel papier potlood schaar lijm kleurpotloden Werkwijze Stap 1 Bekijk het doosje. Hoe zit het in elkaar? Stap 2 Bekijk het uit elkaar gehaalde doosje. Kun je het weer in elkaar zetten? Stap 3 Leg het open doosje op een vel oud papier. Trek het om en knip het uit. Stap 4 Versier je doosje met leuke kleuren. Stap 5 Vouw en plak er een doosje van. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 33

Opdracht Stempelen met aardappelen Opdracht Stempel met een aardappel op papier Wat heb je nodig? aardappelstempels verf en kwast papier Werkwijze Stap 1 Smeer met een kwast verf aan de stempel. Stap 2 Oefen het stempelen op een kladblaadje Stap 3 Versier je papier met de stempel. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 34

Opdracht Geheimschrift op papier Opdracht. Schrijf met citroensap op papier. Wat heb je nodig? flesje citroensap schoteltje 1 vel wit papier kroontjespen Werkwijze Stap 1 Druppel een beetje citroensap op een schoteltje. Stap 2 Doop de punt van de kroontjespen in het sap. Stap 3 Schrijf een boodschap op een vel wit papier. Stap 4 De boodschap wordt onzichtbaar als de inkt opdroogt! Stap 5 Wil je de boodschap weer lezen? Verwarm dan het papier, bijvoorbeeld bij een gloeilamp, op de verwarming of in de zon. BuitenWijs Oud papier nieuw papier 35

5.3 Spelkaarten BuitenWijs Oud papier nieuw papier 36

5.4 Quizvragen en antwoorden 1 Waar wordt papier van a zand en hout gemaakt? b papier en hout c wol 2 Welk papier wordt niet a Wc-papier opnieuw gebruikt? b pakpapier c karton 3 Wat is pulp? a een soort modder b vermalen klei c vermalen papiersnippers 4 Wat is de goede volgorde a inzamelen - papier bedrukken en gebruiken pulp van de papierkringloop? scheppen, persen - papier drogen - pulp maken b papier bedrukken en gebruiken - pulp scheppen, persen - pulp maken - papier drogen - inzamelen c inzamelen - pulp maken - pulp scheppen, persen papier drogen - papier bedrukken en gebruiken 5 Wat gebruik je bij het a schepraam scheppen van pulp? b hengel c schep 6 Hoeveel kanten heeft een theedoosje? 7 Hoe kun je papier stevig maken? 8 Waar is een drinkpakje van gemaakt? 9 Waar schreven ze vroeger op? 10 1Waarom is het belangrijk om papier in te zamelen? a 5 b 6 c 4 a door het nat te maken b door het te vouwen c door het te kleuren a papier b plastic c papier en plastic a klei-tablet b plastic c glas a het zorgt voor minder afval b het papier wordt dan niet verbrand, dit is beter voor het milieu c papier kan opnieuw gebruikt worden BuitenWijs Oud papier nieuw papier 37

BuitenWijs samen sterk in NME BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving Leerlingenboekje Oud papier nieuw papier Groep 5 en 6 Naam:

Werkblad 1: Afval scheiden Naam: Wat doe je in de afvalbak en in wat doe je in de papierdoos? Gebruik twee verschillend gekleurde potloden om de lijnen naar de afvalbak en papierdoos te trekken. BuitenWijs Oud papier nieuw papier

Werkblad 2:Papier hergebruik Naam: Stap 1 Knip de plaatjes uit. Stap 2 Leg de plaatjes in een kring en in de goede volgorde. Stap 3 Plak de plaatjes op een leeg A4-tje in de goede volgorde op. Stap 4: Leg het plaatje met de zeven in het midden van de kring. Je hebt hiervoor een schaar en lijm nodig. Schrijf bij de plaatjes: papier drogen, papier scheppen, papier persen, papier hergebruiken en papierpulp maken 7x hergebruiken BuitenWijs Oud papier nieuw papier

BuitenWijs Oud papier nieuw papier