Aardrijkskunde Hoofdstuk 2 Het wereld voedselvraagstuk 1 Oriëntatie Waarom lijden in veel landen in de wereld mensen honger? Heeft niet zomaar 1 oorzaak en 1 oplossing. - Natuurlijke oorzaken! Droogte Overstromingen - Menselijke factoren! Oorlogen Conflicten Arme mensen hebben eerder met hongersituatie te maken dan rijke mensen. In hoeverre bedreigt de wereldhandel in voedsel de voedselzekerheid in de landen? Door globalisering is voedsel een product van de wereldeconomie geworden. Voordeel: Grotere keuze aan voedsel in supermarkt. Nadeel: Ongelijke spreiding van voedsel over de wereld. Hoe kunnen technologische en politieke maatregelen de voedselzekerheid in landen vergroten? De mens heeft in zijn bestaan altijd manieren gevonden om de voedselproductie te vergroten. Laatste manier is technieken in laboratoria. 2 Wat is het wereldvoedselprobleem? 2.1 Honger en ondervoeding De voedingsstoffen die je nodig hebt worden onderverdeeld in koolhydraten granen vetten karbonaden eiwitten vlees en vis vitaminen vruchten en groente mineralen calcium, ijzer en jodium in melk, vlees en kaas. Men meet de voedselvoorziening over het algemeen in kilocalorieën. Twee vormen: 1. Kwantitatieve honger en ondervoeding - Te weinig eten - Mensen krijgen per dag minder dan 2.100 kilocalorieën binnen - Er word wel gekeken naar de omstandigheden zware arbeid of lichte, warm of koud klimaat 2. Kwalitatieve honger - Onvolwaardige voeding - Tekort aan bepaalde voedingsstoffen - Kan voor de geboorte al ernstige gevolgen hebben 2.2 Voedselzekerheid en voedselveiligheid 4 factoren van voedselzekerheid 1. Voldoende voedselvoorraden voor dagelijkse behoefte aan energie en voedingsstoffen van iedereen 2. Ieder mens heeft toegang. Niet iedereen kan altijd genoeg verbouwen voor zichzelf. 3. De voedselvoorraden moeten stabiel zijn. Schommelingen in oogstopbrengst moeten worden kunnen opgevangen 4. Cultureel aanvaardbaar voedsel.
De overheden wilden om ondervoeding uit te bannen voedselzekerheid. Ze maakten hiervoor landbouwsubsidies om boeren aan te moedigen genoeg voedsel te produceren. Overproductie was het gevolg. Voedselveiligheid Bevat het geen schadelijke stoffen? Teveel bespoten met pesticiden? Genetische manipulatie? In ontwikkelingslanden speelt de straatverkoop van voedsel een belangrijke onzekere rol in de voedselveiligheid. Het is vooral voor de armen de belangrijkste mogelijkheid om warm te eten. Aandacht voor hygiëne en veiligheid is er echter in beperkte maten. 2.3 De stand van zaken in de strijd tegen de honger Overal op de wereld komt honger voor. Grootste deel in ontwikkelingslanden. Meer ondervoeding op het platteland Ook gebieden waar voedsel geproduceerd word hebben te maken met ondervoeding. Dit komt doordat - Enerzijds: commerciële gewassen. Die worden verkocht in steden voor wereldmarktprijzen. - Anderzijds: zelfvoorzienende landbouw. Vaak hebben de boeren te weinig kennis en middelen om jaarlijks voldoende te produceren. Veel mensen trekken door de honger naar de stad, in de hoop daar geld te gaan verdienen. 2.4 De mondiale strijd tegen ondervoeding 1996!! Wereldvoedseltop. Doel: In 2015 halvering van totale aantal mensen met!! honger en ondervoeding in de wereld in vergelijking met 1990. 2000!! Millenniumdoelen. 1e millenniumdoel: Halvering van extreme armoede e!! honger. Deze procentuele halvering is minder ambitieus dan het doel van de!! Wereldvoedseltop.!! Beide doelen zijn niet meer haalbaar. 2008!! Wereldbank stelt vast dat er in de wereldeconomie te weinig aandacht is!! geweest voor de ontwikkeling van de agrarische sector. 3 Denkers over het wereldvoedselprobleem 3.1 Thomas Malthus: bevolkingsgroei leidt tot honger - Britse dominee - Vroeg zich af waarom hij zoveel kinderen moest dopen en tegelijkertijd zoveel mensen moest begraven - Constatering: Armoede en honger werden veroorzaakt door onvoldoende bestaansmiddelen om de groeiende bevolking menswaardig te laten leven - Boek An Essay on the Principle of Population (1798) GB stond toen aan het begin van de transitiefase van het model van de demografische transitie (hoofdstuk 1 bron 58) - Bevolkingstheorie van Malthus bestaat uit twee veronderstellingen: 1. De bevolking van een gebied neemt volgens een meetkundige reeks met een bepaald percentage per jaar expotentieel toe (1-2-4-8-16..) als er geen oorlog, epidemieën en honger zijn
2. De groei van de voedselproductie in een gebied verloopt lineair volgens een rekenkundige reeks (1-2-3-4-5..) Door het verschil in groeitempo zal de groei van de bevolking die van de voedselproductie overschrijden. Hierdoor wordt de carrying capacity / de draagkracht op den duur overschreden. Twee regelmechanismen Malthus onderscheidt in zijn theorie twee regelmechanismen om weer evenwicht te krijgen tussen bevolkingsomvang en voedselproductie. 1. Regelmechanismen die zorgen voor sterfte (positive checks) Bevolkingsomvang overtreft de draagkracht > mensen sterven door honger, ziekte of conflicten. Volgens Malthus moet je niet ingrijpen, anders wordt er een onnatuurlijk hoge bevolkingsgroei in stand gehouden. 2. Regelmechanismen die zorgen voor minder geboorten (preventive checks) Voorloper van de familieplanningprogamma s in ontwikkelingslanden. Hoe minder kinderen, hoe minder monden te voeden. 3.2 Karl Marx: Het voedselvraagstuk - een verdelingsvraagstuk - Duitse filosoof uit 1860 - Kern probleem: de ongelijke verdeling van kapitaal in de kapitalistische samenleving - Geeft de schuld aan de bezittende klasse - Schreef het boek Das Kapital toen de Industriële Revolutie aan de gang was - Bezittende klasse investeerde in nieuwe machines, niet in lonen > vooruitgang industrie. - Groeiende bevolking, dus lonen konden laag blijven. Voor jou 10 anderen Oplossing Marx: - Middelen beter verdelen - Socialistische samenleving kan zorgen voor voldoende bestaansmiddelen 3.3 Esther Boserup: Voedselnood leidt tot oplossingen - Deense econome (1910-1999) - Haar stelling: bevolkingsgroei stimuleert landbouwontwikkeling - Motto: Noodzaak is de moeder van de ontdekking. - Als bevolking carrying capacity niveau 1 overtreft word het noodzakelijk nieuwe uitvindingen te doen die de carrying capacity verhogen naar niveau 2 BRON 17 BLZ 97 - Het is een optimistisch groeimodel Creëert elke oplossing niet gelijk een probleem? > Kan de aarde de groei wel aan? Raken bestaansbronnen niet uitgeput? Wordt het milieu niet te zwaar belast? 4 De productie van voedsel in de wereld 4.1 De producenten van voedsel 1. Bevolkingslandbouw / traditionele landbouw - Kleine boeren ( peasants ) - Zelfvoorzienend - Eenvoudige landbouwtechniek - Voedsellandbouw - Polycultuur = er worden meerdere voedselgewassen verbouwd
- Overproductie verkocht op markt - Productiviteit per hectare is relatief hoog 2. Commerciële landbouw / moderne landbouw - Moderne landbouwtechnieken - Voor de markt - Ondernemingslandbouw gericht op het maken van winst - Handelsgewassen - Kan ook exportgeoriënteerde landbouw zijn - Plantages Enorme hoeveelheden handelsgewassen - Monocultuur = er wordt één gewas verbouwd - Productiviteit per hectare wat lager, vanwege het omvangrijke landbezit - Investeren veel in pesticide Omdat het maar 1 soort gewas is, kunnen ziektes en insecten zich veel sneller verspreiden 4.2 Land en voedselproductie Sociale stratificatie = ongelijkheid tussen sociale lagen in de samenleving = 1 van de oorzaken van het achterblijven van voedselproductie in veel ontwikkelingslanden. = maatschappelijke belemmering > honger en ondervoeding In veel ontwikkelingslanden zijn de grondbezitverhoudingen scheef. Dit komt doordat kleine boeren vaak te weinig grond hebben en het land op de zeer grote bedrijven vaak extensiever wordt benut. Landhervorming De ongelijkheid in grondbezit kan leiden tot landhervormingen. 4.3 Water en voedselproductie Zoet water is onmisbaar in de landbouw. Het is de grootste en snelst groeiende watergebruiker. Het toepassen van irrigatie in droge gebieden zorgt voor een hoog watergebruik. Waterschaarste kan de voedselzekerheid ook belemmeren. Fysische waterschaarste = jaarlijks onvoldoende vernieuwbaar water via neerslag en instromende rivieren voor landbouw, gezinnen en industrie. Economische waterschaarste = Onvoldoende transportmogelijkheden en opslagcapaciteit. Virtueel water = het water in een gewas. Het water wat opgenomen is bij de groei. Als dit wordt geëxporteerd naar het buitenland kan dit zorgen voor waterschaarste. Ongelijke toegang tot water Een groot deel van de boeren hebben niet de beschikking over een goed irrigatiesysteem. De grote moderne boeren bouwen moderne motorpompen, waarmee ze grondwater omhoog pompen. De waterputten van de arme raken hierdoor leger. 4.4 Vrouwen en voedselproductie In landen die lijden onder voedselgebrek werkt het grootste deel van de bevolking in de agrarische sector. 60 tot 80% van die boeren is vrouw.
Vrouwen zijn de achterpoten van de olifant : ze dragen de lasten, maar kunnen de richting niet bepalen. De richting wordt bepaalt door de mannen. Er is verschil in de positie van vrouwen en van mannen. Vrouwen nemen de achtergestelde, afhankelijke positie in en merken het meest wat de gevolgen zijn van veranderingen. Vrouwen en meisjes worden het meest getroffen door de armoede en ondervoeding. Men spreekt in dit verband over feminisering van de armoede. 4.5 Gezondheid en voedselproductie ZIE BRON 29 BLZ 106 - Ondervoeding komt in de wereld het meeste voor bij groepen met de zwakste positie in de samenleving. Veel vrouwen en minderheden (migraten/kleinere etnische groepen) Ze hebben vaak te maken met de vicieuze cirkel van de gezondheid en honger.! Armen produceren weinig voedsel > honger > Veel ziek > niet voldoende kunnen werken - Hiv/aids is één van de ziekten die de voedselzekerheid van een bevolking beïnvloed. Voedselproductie loopt erg achteruit als 1 van de ouders overlijdt binnen een gezin. - Aids tast ook de traditionele vormen van hulpverlening aan. - Door aids worden complete samenlevingen ontwricht. Er kan een daling ontstaan in het aantal mensen werkend in de landbouw, wat kan zorgen voor een voedselcrisis en een daling van de economische groei. 4.6 Conflicten en voedselproductie Politieke factoren spelen vaak ook een rol bij het ontstaan van ondervoeding en honger. Veel mensen slaan door het gebrek aan politieke stabiliteit op de vlucht, waarna dorpen en oogsten worden vernietigd. Voor de achterblijvers is het moeilijk de voedselvoorziening weer op peil te krijgen. Vluchtelingenkampen vormen 1 van de meest kwetsbare groepen in de wereld. De oorlogen en conflicten worden meestal veroorzaakt door regionale etnische en religieuze spanningen. Bijv Afrika. Er zijn koloniale grenzen willekeurig getrokken > binnen de grenzen een groot aantal etnische groepen > tegenstellingen komen naar voren > 1 groep eigent macht toe > opstanden en staatsgrepen Er zijn veel territoriale conflicten waarbij etnische bevolkingsgroepen meer zelfstandigheid (autonomie) willen of een eigen staat willen vormen. 5 Globalisering en handel in voedsel 5.1 Globalisering en landbouw Geglobaliseerde landbouw: landbouw voor de wereldvoedselmarkt. 3 kenmerken: 1. Mondiale voedselnetwerken - Internationale taakverdeling productie, verwerking, distributie, verkoop, consumptie - Voedselnetwerken waardoor boeren op lokale schaal verbonden zijn met activiteiten die op mondiale schaal plaatsvinden - Er zijn allerlei relaties tussen delen van het productieproces in ver van elkaar gelegen gebieden - (Inter)Nationale overheden Europese Unie, Wereldhandelorganisatie (WTO) bepalen voor een deel de regels voor de productie en handel 2. Mondiaal transport
- Tijd-ruimtecompressie: transport over de wereld gaat makkelijker - Multinationale ondernemingen dragen voor een belangrijk deel bij aan deze mondiale spreiding van voedsel - Transport niet langer een belemmering > strategische keuzes waar gewassen vandaan te halen > mondiale handelsstromen 3. Standaardisering - Multinationale ondernemingen zorgen voor standaardisering producten - Internationale overheden zorgen voor standaardisering regels. - Standaardisering van ideeën komt vooral uit de niet-landbouwsector - De supermarktketens bepalen meestal de marktprijs waarvoor de voedselverwerkende bedrijven en de boeren moeten leveren. Boeren zijn ondergeschikt 5.2 Wereldwijde handelsstromen van voedsel Wereldhandel in voedsel bestaat uit diverse soorten voedingsbronnen: - Voedselgewassen Granen (belangrijkste voedselgewas), peulvruchten, aardappelen - Handelsgewassen Koffie, cacao, thee Rijst, tarwe en mais zorgen voor het grootste deel van de opname van energie. Er wordt het meest in gehandeld. De meeste landen produceren graan voor de binnenlandse markt. De wereldexport van granen neemt wel jaarlijks toe. Vs neemt de helft voor hun rekening, Zuid-Amerika/Sovjet-Unie zorgen voor ook voor omvangrijke export. De mate waarin landen erin slagen granen op de wereldmarkt aan te kopen, bepaalt in hoge maten hun voedselzekerheid. Comparatieve voordelen en koopkracht Met de Interactie theorie van Ullman kan de spreiding van de wereldhandel in voedsel worden verklaard - Complementariteit Wat het ene gebied niet heeft en het andere wel - (Transporteerbaarheid) De kosten en de veiligheid van de route - (Tussenliggende mogelijkheden) De handel tussen landen ontstaat met name doordat ieder gebied voor de productie van voedingsbronnen zijn eigen comparatieve voordeel heeft. Comparatief voordeel = het voordeel dat een land heeft waardoor het in vergelijking met andere landen goedkoper en beter kan produceren. Het zorgt voor regionale specialisatie. Naast complementariteit spelen bij handelsstromen ook andere factoren een rol. De wereldhandel kent een ongelijke spreiding, door het gebrek aan koopkracht in veel landen. Handel ontstaat pas bij de vraag naar een bepaald product, maar sommige landen hebben het geld daarvoor niet. Arme landen met weinig koopkracht zullen minder in staat zijn voldoende voedsel te importeren > kans ondervoeding groter. Boeren stapten vanuit voedsellandbouw over op productie handelsgewassen > aanbod voedselgewassen nam af > prijzen stegen. Dit heeft ook invloed op de mogelijkheid om voedsel te kunnen kopen.
5.3 Ongelijke toegang op de wereldmarkt Wereldhandel is scheef verdeeld door ongelijke toegang. Rijke landen belemmeren (arme) landen in de handel door invoerbelasting te vragen en het stellen van eisen op het vlak van gezondheid. De importheffingen stijgen naarmate de eigen landbouwproducten bedreigd worden. > buitenlandse producten worden duurder De landbouw in ontwikkelingslanden heeft vooral last van de handelspolitiek van de Europese Unie en de VS. Ze beperken de mogelijkheid exportgeoriënteerde landbouw te ontwikkelen > boeren worden aangewezen op de de binnenlandse markt waar de koopkracht gering is VS en EU krijgen productiesubsidies waardoor ze zo gestimuleerd worden dat ze overproduceren > overschotten dumpen ze met exportsubsidies waardoor het goedkoper wordt op de wereldmarkt. Op langer termijn is dit dumping voor ontwikkelingslanden niet goed, want de boeren kunnen niet concurreren met het geïmporteerde voedsel en krijgen voor de eigen producten geen goede prijs. Omdat veehouders moeilijk vlees kunnen verkopen, groeien hun kuddes. Overbegrazing en verwoestijning kan daarvan het gevolg zijn. 5.4 De ecologische voetafdruk en voedsel De ecologische voetafdruk voor voedsel = de totale ruimte in hectares op aarde die een persoon voor de productie van zijn voedselpakket gebruikt. - Verschilt naar de mate van welvaart. - Hebben pp 0,51 hectare beschikbaar als we de aarde gelijk verdelen en de aarde duurzaam gebruikt zou worden - We gebruiken zo n 0,69 ha arme landen minder - De bewoners van rijke landen hebben een grote ecologische voetafdruk omdat ze bijv vlees eten - Voedseltransport naar rijke landen betekent dus veelal dat de landbouwruimte voor de eigen bevolking in de betreffende ontwikkelingslanden wordt verkleind kan een oorzaak zijn voor voedseltekorten 6 Draagkracht en technologie 6.1 Bevolkingsgroei en draagkracht De bevolkingsgroei op aarde heeft een ongekende snelheid gehad. In 2050 telt Afrika 3x zoveel inwoners als Europa. Er is kans dat in veel gebieden de draagkracht voor voedsel door de gestegen bevolkingsdichtheid zal word overschreden. Belangrijk zijn de mogelijkheden en beperking van het natuurlijke milieu. Bijvoorbeeld het neerslagregime de verdeling van neerslag over het jaar. Bij droogtelandbouw worden gewassen met droogteresistentie gebruikt. Bodemerosie / landdegradatie > verandering van het milieu 6.2 De Groene Revolutie 1967!! Technologische ontwikkelingen gaan een rol spelen bij de voedselproductie. Groene Revolutie = periode waarin westerse landen nieuwe kennis en technieken introduceren aan ontwikkelingslanden omdat er snel meer voedsel nodig was. Kenmerk: nieuwe graansoorten met extra hoge opbrengsten.
De graansoorten gaven alleen hoge opbrengsten als er sprake was van optimale omstandigheden ten aanzien van bodem en water. Er waren in veel gebieden dus meer kunstmest, irrigatie, bestrijdingsmiddelen en machines nodig om die hoge opbrengsten te halen. De Groene Revolutie betekende dus meer een verschuiving naar kapitaalsintensieve landbouw. Veel ontwikkelingslanden begonnen met invoering van de moderne landbouw in de meest gunstige gebieden met de verwachting dat kleine boeren het voorbeeld zouden volgen > het was te duur voor kleine boeren > boeren gingen lenen > konden de rente niet betalen > verkochten hun land > werden landloos terwijl grote boeren hun bedrijven konden uitbreiden > ongelijkheid. Verstoring van ecologisch evenwicht Lokale gewassen werden vervangen door 1 nieuw soort > plantenziekten kunnen zich makkelijker verspreiden over de planten > pesticiden wordt gebruikt waardoor de schimmels, maar ook bijv de vogels en slangen werden bestreden. Bijv ratten konden er wel tegen > rattenplaag Men is de waarde van lokale gewassen weer gaan inzien en er zijn gewassenbanken opgericht. De genen van planten kunnen helpen bij het maken van nieuwe gewassen die betere tegen plantenziekten bestand zijn. 6.3 De Genenrevolutie Ontwikkeling van genetisch gemanipuleerd voedsel. Door aanpassing van de eigenschappen van cellen van gewas soorten kan men tegenwoordig superplanten maken: Genenrevolutie. Tegenstanders zeggen dat het kan leiden tot versterking van ongelijkheid tussen kleine en grote boeren. Er is ook nog niet onderzocht of het veilig en gezond is voor mens en milieu. EU is terughoudend in het toestaan. VS en Latijns-Amerika niet.