40e jaargang nr. 287 - - 18 februari 2014

40e jaargang nr. 287 - - 18 februari 2014 Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024-64 199 29 www.njrs.nl info@njrs.nl Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB 0003 2938 36 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE68 0839 7325 2634 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Wat een prachtige foto maakte de Japanse ruimtevaarder Koichi Wakato aan boord van het ISS van de wassende maan in het begin van de avond. Geniet ook van de lichtbreking in de atmosfeer. INHOUD: ISS nieuws... 3 Ariane 5 lanceerde 2 kunstmanen... 5 Marsnieuws... 8 Mercurius... 12 Bewijzen ontdekt voor nieuwe grote meteorietinslag... 13 Gedeeltelijke zonsverduistering... 14 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode... 17 Verenigingsnieuws... 19 Pagina 2

PROGRESS M-22M GELANCEERD Bij een temperatuur van onder nul graden en met een kraakheldere hemel op lanceerbasis Baikonoer, vertrok op 5 februari een Sojoez raket richting ruimte. Op de top van deze raket bevond zich het Russische ruimtevrachtschip Progress M-22M met daarin bijna 3000 kg aan brandstof, eten, drinken, experimenten enz. Ongeveer zes uur later bereikte het vaartuig het ruimtestation ISS. Op dat moment vlogen beide toestellen boven de westelijke grens van Kazachstan in de buurt van de Russische stad Volgograd. Stuurraketjes zorgden er voor dat de Progress gladjes en vlekkeloos vastkoppelde aan de Pirs module toen de voertuigen op 420 kilometer hoogte boven de Atlantische Oceaan ten oosten van Florida vlogen. Progress 54P nadert het ISS Tot 7 april blijft het aan het ISS vastzitten. Tot die tijd zullen voedsel, medische benodigdheden, prive spullen voor de ruimtevaarders, foto- en filmapparatuur overgebracht worden naar het ruimtestation. Daarnaast moet er drijfgas in de Russische servicemodule Zvezda gepompt worden en zuurstof en water voor het ruimtestation. Deze lancering was de 54e van een Progress naar het ISS sinds 2000. Voor de Russen is het ook de Progress 54P. Het is ook de 144e lancering naar het ISS sinds er met de bouw in 1998 werd begonnen. GOUDVISSEN IN DE RUIMTE In de Progress 54P bevonden zich ook goudvissen en regenwormen. Deze dieren zijn op Russisch-Japans verzoek naar het ISS gebracht voor wetenschappelijke experimenten. Doel is om meer te weten te komen over gesloten ecosystemen in de ruimte. Daarnaast is het de bedoeling dat testen met goudvissen en regenwormen meer duidelijkheid geven over het zwakker worden van spieren en botten in gewichtloze omgeving. Vast en zeker zullen deze vissen voor een wat meer huislijke sfeer zorgen. NASA WIL 6 STOELEN MEER IN DE SOJOEZ-CAPSULES Eind januari kondigde de NASA aan dat ze zes extra zitplaatsen in de Russische Sojoez ruimtevaartuigen wil. Die zijn nodig voor vluchten heen en terug naar en van het ISS. Dat geldt voor de periode tot eind 2017 of tot begin 2018. De stoelen kunnen ook worden gebruikt door Europese en Japanse ruimtevaarders. Elke gelanceerde Sojoez blijft gedurende zes maanden aan het ruimtestation vastzitten als eventuele reddingscapsule. Het gebeurt herhaaldelijk dat een object in de ruimte op het ISS afkomt of het rakelings gaat passeren. Voor de zekerheid kunnen de ruimtevaarders dan in de Sojoezcapsule plaatsnemen. Met het nu al kopen van extra zitplaatsen wil NASA verzekerd zijn van bemande missies voor de Amerikanen op langer termijn. Na die tijd hopen zij over hun eigen bemande capsules met de daarbij behorende lanceerraketten te kunnen beschikken. CUBESATS GELANCEERD Met de Japanse robotarm werden op 11 februari acht kleine kunstmaantjes (CubeSats) naar de luchtsluis van de Japanse module JEM gebracht. Een dag later werden eerst vier en enkele uren nog eens twee de ruimte in geslingerd. Althans dat was de bedoeling. Twee weigerden te verstrekken. Enkele dagen Pagina 3

later begonnen zij met nog twee ook aan hun omloopbanen om de aarde. De Japanse grijparm met een set CubeSats CubeSats bevatten programma s met gevarieerde experimenten zoals aardonderzoek, testen van elektronische instrumenten enz. GESLAAGDE RUSSISCHE RUIMTEWANDELING poging om de twee commerciële highdefinition videocamera's aan de buitenzijde van de Zvezda module aan te brengen en ze nu te laten werken. Die aansluiting hadden ze op 27 december ook al tot stand gebracht maar de camera's bleken niet te werken. Na bestudering ontdekten de technici de oorzaak: een probleem met de kabels. Na het oplossen ervan werd een nieuwe datum vastgesteld voor een tweede poging. Deze keer bleken de camera's goed te werken. SPACEX GAAT JCSAT 14 LANCEREN SpaceX heeft de order binnengehaald om met een Falcon 9 de Japanse communicatiesatelliet JCSAT 14 te lanceren. De bedoeling is dat dat eind 2015 vanaf lanceerbasis Cape Caneveral gaat gebeuren. Het gaat de plaats innemen van de JCSAT 2A die in maart 2002 de ruimte in werd geschoten. FRANKRIJK NEEMT DEEL AAN AMERIKAANSE MARSMISSIE INSIGHT De Franse ruimtevaartorganisatie CNES werkt mee aan de Amerikaanse Marslander InSight, die in maart 2016 gelanceerd moet worden en onderzoek gaat doen aan het inwendige van de planeet. Charles Bolden, hoofd van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA, heeft daartoe een overeenkomst ondertekend met Jean-Yves Le Gall, directeur van CNES. CNES bouwt het Seismic Experiment for Interior Structure (SEIS) voor de InSightlander, samen met instituten in Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Zwitserland. Ook onderzoekers uit België, Canada, Japan, Oostenrijk, Polen en Spanje zijn bij de ruimtemissie betrokken. Sergei Ryazanskiy tijdens zijn ruimtewandeling op 27 december Op 27 januari ondernamen de kosmonauten Oleg Kotov en Sergei Ryazanskiy een tweede Illustratie van de Franse Marslander InSight. (CNES) Pagina 4

ARIANE 5 LANCEERDE 2 KUNSTMANEN Vanaf lanceerbasis Kourou vertrok op donderdag 6 februari een Ariane 5 raket om met succes twee communicatiesatellieten in een baan om de aarde te brengen. Na een half uur waren beide in een geostationaire overgangsbaan terecht gekomen. De lancering vond een uur later plaats dan gepland. Stormachtig weer moest eerst het gebied gepasseerd zijn. Niet alleen vanaf de grond werd deze lancering gadegeslagen, maar ook vanuit het ruimtestation. Astronaut Rick Masstracchio zag de raketstreep die het vuur van de motoren achterliet. Bij dit twitter-bericht voegde hij zelfs een foto toe De ABS-2 De tweede communicatiesatelliet, de Athena- Fidus, is van de Franse en Italiaanse regering die voor militaire en veiligheidstroepen bestemd is. Deze zeer moderne kunstmaan verzorgt vooral telefoon-, fax- en internetwerken speciaal bestemd voor brandweer, nationale politie en binnenlandse veiligheidsdiensten. Vanuit het ruimtestation zagen de ruimtevaarders de Ariane 5 opstijgen Allereerst werd de ABS-2 communicatiesatelliet van Hongkong weggeslingerd. Deze ongeveer 7000 kg wegende kunstmaan zorgt voor direct huisontvangst van televisie-, multimedia- en gegevensoverdracht voor het oostelijk halfrond. Hieronder vallen Europa, Afrika, het Midden-Oosten, Rusland, India, Zuidoost-Azie en China. Vanuit een geostationaire omloopbaan op 75 gr. O.L. zal het de komende 15 jaar die diensten verzorgen. De Athena-Fidus kunstmaan De volgende Ariane 5 lancering staat gepland voor 7 maart a.s. Pagina 5

MORPHEUS MAAKTE EERSTE TESTVLUCHTEN In Florida op zeespiegelniveau maakte de Morpheus-lander zijn eerste succesvolle testvluchten. Daar hebben ingenieurs een veld van rotsen en kraters nagebouwd dat een maanlandschap moet voorstellen. Een vreemde omgeving tussen de palmbomen en de krokodillen. Maar hier worden wel de nieuwe technologieën getest die gebruikt kunnen worden bij toekomstige missies naar de Maan, Mars of asteroïden. De lander Morpheus voert die testen uit. Het is uitgerust met vier landingspoten, een raketmotor die op methaan werkt, bolvormige brandstoftanks en een coating van zilverisolatie. Het is een prototype, want de echte kan niet in de aardse atmosfeer functioneren. Gehoopt wordt dat de technologieën al in 2018 ingezet kunnen worden. Maar dat is een kwestie van geld. Een belangrijke technologische vooruitgang is het voortstuwingssysteem dat gevoed wordt door vloeibare zuurstof en methaan. Het is een mix van niet-giftige drijfgas dat gemakkelijk is op te slaan voor langere duur in de ruimte dan de meer algemeen gebruikte waterstof cryogene brandstof. Op 10 februari j.l. voerde de Morpheus de vijfde en laatste testvlucht uit De lander bevat ook een testplatform voor high-tech lasers die het oppervlak van planeten in kaart dient te brengen om daardoor veilige landingsplekken te kunnen vinden. Een soortgelijk systeem gebruikte China in de Chang'e 3 ook in haar maanlander. Inmiddels is de eerste serie van vijf testvluchten uitgevoerd. De laatste vond op 10 februari plaats (de eerste van deze serie op 10 dec. 2013) en werd wederom een succes. In 30 seconden bereikte het een hoogte van 194 meter waarna het begon aan de afdaling en de veilige landing. Het kwam terecht op een plek die nauwelijks afweek van de geplande. NASA is dik tevreden maar overweegt nog een extra testvlucht voordat het systeem geïnstalleerd wordt bij automatische landingen. VERBETERDE CYGNUSCAPSULES De regering Obama vindt dat er verbeteringen en kostenbesparende maatregelen nodig zijn, wil het ISS op lange termijn kunnen blijven voortbestaan. Een mooie uitspraak vinden de vertegenwoordigers van Orbital Sciences Corp. Dat bedrijf wil niet wachten op de beslissingen hiervoor, net zomin als op nieuwe contracten. Het heeft medegedeeld dat het later dit jaar de Cygnus ruimteschepen zal uitrusten met verbeterde, krachtigere radio's en met een betere navigatiesensor. Deze aanpassingen zullen ervoor zorgen dat de Antares raket iets minder brandstof nodig heeft. SpaceX en Orbital hebben tot eind 2016 met NASA contracten afgesloten voor het lanceren van ruimtecapsules. Maar Orbital SC heeft al laten weten dat het dit jaar al. verzekerd wil zijn dat het daarna nog verder kan met het transport naar en van het ISS. Nu de beslissing is gevallen dat het ISS tot zeker 2024 in bedrijf zal blijven, wil OSC ook Investeren in verbeteringen die zelfs tot kostenbesparingen leiden. Daardoor wil het nu al die zekerheid hebben zodat er straks geen gat ontstaat. OSC heeft haast. In de Orb-2, waarvan de lancering op 1 mei gepland staat, wil het bedrijf de radio en de nieuwe navigatiesensor al vervangen. Deze laatste, de TriDAR, werd al tijdens drie space shuttlevluchten uitgetest. ROSETTA UIT ZIJN SLAAP GEHAALD Na 10 jaar verblijf in de ruimte werden op 20 januari de instrumenten van Rosetta weer ingeschakeld. Als alles volgens plan verloopt, bereikt dit Europese ruimtevaartuig binnenkort komeet 67P/Churyumov-Geraimenko. Pagina 6

Vervolgens dient het om deze staartster te gaan draaien en daarna zal een lander moeten neerdalen naar het oppervlak. Dat wordt nog een hele klus om deze Duitse lander, genaamd Philae (genoemd naar een eiland in de rivier de Nijl) er neer te zetten. De aantrekkingskracht van dit hemellichaam is namelijk heel zwak. Daarom moet het zodra het het oppervlak raakt, met harpoenen en schroeven in het ijs worden vastgezet om te voorkomen dat het weer wegzweeft. Instrumenten aan boord nemen daarna bodemmonsters die vervolgens worden bestudeerd. Wetenschappers hopen de samenstelling van deze komeet vast te kunnen stellen. Beter gezegd: uit welke elementen en moleculen bestaat het stof. Het in werking stellen van alle systemen van de Rosetta begon rond 11.00 uur Ned. tijd. Het toestel bevond zich toen op 807 miljoen kilometer van de aarde. Iedereen was reuzenbenieuwd of de instrumenten na 957 dagen in extreme kou, nog zouden werken. Alle instrumenten op de boordcomputer en de verwarming na, waren uitgeschakeld. Dat om zoveel mogelijk energie te besparen. Nu de Rosetta weer in de buurt van de zon komt, kan er weer energie opgewekt worden. Het was ongeveer 19.15 uur toen in het vluchtleidingscentrum in Darmstadt het verlossende signaal binnenkwam. Rosetta werkt nog steeds! HUBBLE ZIET STERVENDE STER ESA/NASA gaf op 10 januari een foto vrij waarop een stervende ster was te zien, die hoogstwaarschijnlijk heel spoedig uit elkaar gaat spatten. Het betreft ster SBW2007 (ook wel aangeduid als SBW1) die zich op 20.000 lichtjaar van de aarde bevindt. Wetenschappers verwachten dat het een hele heftige explosie zal worden, een supernova. Het zou best kunnen zijn dat dit binnen 20 jaar gebeurt.. Het stoot gassen uit die purperachtig van kleur te zien zijn momenteel. Oorspronkelijk had deze ster een massa twintig keer van die van onze zon.. Wetenschappers zijn ontzettend blij een ster gevonden te hebben, die weldra gaat exploderen en dat hele proces ook te volgen is. GAIA OP ZIJN WERKPLEK AANGEKOMEN De eerste testfoto van Gaia van een jonge cluster 1818 in de Grote Magelhaense Wolk (16 februari 2014) De op 19 december gelanceerde GAIA van ESA heeft op 14 januari zijn definitieve punt bereikt: L2 Lagrange. Dat is op ongeveer 1,5 miljoen kilometer van de aarde. De zon en de aarde trekken op dat punt even sterk aan en daardoor blijft het ruimtevaartuig daar 'hangen'. Niet dat het daar onbeweeglijk hangt, het beschrijft lusvormige banen om dat punt. Een complete baan duurt 180 dagen. GAIA in L2 Lagrange punt Pagina 7

door Michel van Pelt OPPORTUNITY KART MAAR DOOR Tien jaar na de landing op 24 januari 2004, rijdt het marsrovertje Opportunity nog steeds en verricht het nog altijd belangrijk wetenschappelijk werk. Niet slecht voor een robot die ontworpen was om drie maanden mee te gaan. Sinds zijn landing heeft het wagentje 39 kilometer afgelegd; niet heel veel, maar doel van de missie is niet het maken van kilometers maar het doen van onderzoek. Opportunity bevindt zich nu bij de rand van de krater Endeavour, en heeft ontdekt dat de gesteenten er ouder en minder zuur en oxiderend zijn dan de omgeving waar de rover aan het begin van zijn missie rondreed. Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat het in het gebied vier miljard jaar geleden, toen de krater Endeavour ontstond, aanzienlijk warmer en vochtiger was dan nu. Door Opportunity met de cameramast genomen selfie van begin januari; er ligt flink wat stof op de zonnepanelen. [NASA/JPL-Caltech/Cornell Univ./Arizona State Univ.] Pagina 8

MRO MAAKT MOOIE FOTO S De grote broer van Opportunity, marsrover Curiosity, is op de foto gezet met de gevoelige HiRISE-camera aan boord van de Mars Reconnaissance Orbiter (MRO). Op de kleurenfoto zijn de wielsporen van Curiosity op het Marsoppervlak duidelijk zichtbaar. Op een MRO opname november vorig jaar is een door een recente meteorietinslag gevormde krater ontdekt. De krater zelf is zo n 30 meter breed, maar het opgeworpen patroon van heldere stralen breidt zich veel verder uit. Toen de MRO hetzelfde gebied in mei 2012 bekeek was de krater nog niet te zien, dus hij is echt heel jong. Foto door MRO s HiRISE camera foto waarop sporen van Curiosity zichtbaar zijn (linksboven naar rechtsonder slingerend). [NASA/JPL/University of Arizona] CURIOSITY KIEKT AARDE EN MAAKT PADDENSTOEL Curiosity maakte zelf ook een bijzondere foto, in de avondschemering van 31 januari: een opname van de noordwestelijke hemel met daarin onze eigen aarde en maan. Die laatste is niet zo duidelijk op de foto te zien, omdat de camera van Curiosity niet zo geschikt voor het maken van hemelopnamen; een astronaut op Mars zou de aarde en de maan wel goed als aparte objecten kunnen zien. Curiosity heeft inmiddels een duin overgestoken die toegang biedt tot een interessante zuidwestelijke route. Die leidt namelijk naar een gebied waar verschillende soorten gesteente samenkomen. Mogelijk gaat Curiosity s boor daar weer gebruikt Pagina 9

worden om monsters te nemen. Daarna zal de rover verder rijden richting de voet van Mount Sharp. Zoek het verschil plots was er die raadselachtige steen te zien. [NASA/JPL-Caltech/MSSS/TAMU] MAVEN KLAAR VOOR DE ARBEID Curiosity maakte op 31 januari deze foto van de avondhemel, waarin de aarde en de maan te zien zijn (hier tevens uitvergroot). [NASA/JPL- Caltech/MSSS/TAMU] Tijdens de rit verscheen er plots een steen op een plek waar die eerder niet te zien was. Door een aantal mensen die er van overtuigd zijn dat er leven op Mars is ging het om een plots opgekomen paddenstoel. Een van hen klaagde NASA zelfs aan voor het achterhouden van informatie. Inmiddels is duidelijk dat het een stukje van een rots is die Curiosity heeft kapot gereden; het stukje steen is simpelweg door een wiel van de rover weggeschoten. De MAVEN satelliet, die nog op weg is naar Mars, is onlangs geheel getest, inclusief zijn wetenschappelijke instrument. Alles werkt naar behoren. De satelliet is daarmee op schema om bij aankomst, op 21 september, na een soort installatieperiode van vijf weken te kunnen beginnen met het onderzoek aan de atmosfeer van de rode planeet. Die vijf weken zijn nodig om MAVEN in de juiste baan te manoeuvreren, zijn instrumentarmen uit te klappen en nogmaals alle wetenschappelijke instrumenten te controleren. Een mozaïekfoto die is samengesteld uit verschillende opnamen die zijn gemaakt met de Mast Camera (Mastcam) op NASA s Curiosity Marsrover. We kijken hier een vallei in vanaf een duin waarop de rover op dat moment stond. [NASA/JPL-Caltech/MSSS/TAMU] Pagina 10

Deze zeer verse inslagkrater werd ontdekt op een MRO opname van 19 november 2013. [NASA/JPL/University of Arizona] LRO FOTOGRAFEERDE LADEE Twee ruimtevaartuigen, de LRO en de LADEE, draaien momenteel om de maan en wel op verschillende hoogten en in verschillende omloopbanen. Dat ze met elkaar in botsing kunnen komen is uitgesloten. Wel kunnen ze elkaar op verschillende hoogten kruisen. En dat de een de ander fotografeert is wel heel toevallig. Maar dat gebeurde wel op 14 januari. De camera's aan boord van de Lunar Reconnaissance Orbiter fotografeerde LADEE op het moment dat het er overheen vloog. De wetenschappers van het LRO-project zagen die ontmoeting aankomen en zorgden ervoor dat de camera's op de LADEE werden gericht. Het lukte hen niet erg scherpe foto's te maken. Op de rechterfoto is het beeld bewerkt en zijn o.a. de nozzle en de zonnepanelen te herkennen. Pagina 11

Een mozaiek-opname waarop haarscherp een deel van de wand van een krater, met een doorsnede van 15 kilometer, haarscherp te zien is. Let ook even op de inslagputjes in de kraterwand. MERCURIUS Sinds 2011 draait het NASA ruimtevaartuig Messenger in een baan om planeet Mercurius. Bij de lancering hadden wetenschappers gehoopt dat de camera's aan boord minstens 1000 tot 2000 beelden van het oppervlak zouden maken en die naar de aarde te sturen. Dat aantal is inmiddels ruimschoots overtroffen. De teller staat nu al op ruim 200.000. Een geweldige prestatie. De foto's zijn zo scherp dat men nauwelijks kan geloven dat ze van zo ver komen. Bij dat aantal blijft het zeker niet, want Messenger gaat gewoon door. Het toestel komt in een lagere baan om de planeet te draaien en daardoor zullen nog scherpere en gedetailleerdere opnames ons verbazen. Terecht dat deze missie voor de tweede keer is verlengd, nu tot 2015. Een van de doelen van de Messenger, gelanceerd in 2004, is het oppervlak van deze binnenplaneet volledig in kaart te brengen. Nog even geduld dus en we krijgen een schitterende atlas van Mercurius onder ogen. NIEUWE MIJLPAAL VOOR JAMES WEBB SPACE TELESCOPE De James Webb Space Telescope, de opvolger van de Hubble, heeft een nieuwe mijlpaal bereikt. De belangrijkste camera van de ruimtetelescoop, NIRCam, is gearriveerd op NASA's Goddard Space Flight Center, om in de telescoop te worden ingebouwd. De andere twee grote instrumenten, NIRSpec en MIDI (beide geleverd door de ESA) zijn al geruime tijd geleden afgeleverd. Het is voor het eerst dat alle drie de instrumenten voor de Webb-telescoop bijeen zijn gebracht. De James Webb Space Telescope heeft een spiegelmiddellijn van 6,5 meter. De hoofdspiegel bestaat uit 18 zeshoekige segmenten. De ruimtetelescoop gaat vooral op infrarode golflengten waarnemingen verrichten, onder andere aan verre sterrenstelsels en aan de geboorte van sterren en planeten. De lancering staat gepland voor 2018. NIRCam is een gevoelige camera voor opnamen in het nabij-infrarood. Het kolossale instrument is ontwikkeld door Lockheed Martin en de Universiteit van Arizona. Pagina 12

BEWIJZEN ONTDEKT VOOR NIEUWE GROTE METEORIETINSLAG 200 miljoen jaar geleden heeft er op de aarde een grote meteorietinslag plaatsgevonden. De vermaarde paleontoloog Jan Smit maakt dat binnenkort bekend op een congres in Wenen. Smit heeft in Montenegro sporen gevonden van een meteoriet. Smit: "Het betreft een kleilaag en de aanwezigheid van iridium: een stof die wijst op een buitenaardse inslag". Dat er op onze planeet meerdere grote meteorietinslagen hebben plaatsgevonden die het leven drastisch veranderden, wordt al langer vermoed. Maar wetenschappelijk bewijs ontbrak tot nog toe. Smit: "De meteoriet die 66 miljoen jaar geleden in Mexico neerkwam, is de enige bewezen grote inslag. Daardoor verdwenen de dinosauriërs van de aarde. Ongeveer 140 miljoen jaar eerder kwam waarschijnlijk ook een grote meteoriet op onze planeet neer. Daardoor verdwenen allerlei zoogdierachtige reptielen en kon de populatie dinosauriërs enorm toenemen. We hebben dus nu het begin- en eindpunt van de dino's in kaart gebracht". Waar het brokstuk precies is neergekomen is onbekend. Smit: "Als het in water is terechtgekomen, zullen we het vermoedelijk nooit te weten komen. Maar de sporen in een kleilaag die we hebben gevonden, wijzen op een zeer grote inslag". TWIN QUASARS De nieuwste opname van QSO 0957 561 gemaakt door de Hubble ruimtetelescoop. Deze kosmische dubbelgangers zijn ook bekend als 'Twin Quasars'. Ze staan op bijna 14 lichtjaar van de aarde. Ze bevinden zich dicht bij elkaar en lijken ook heel veel op elkaar. Dat is geen toeval, want ze zijn in feite hetzelfde object. De grote vraag is hoe het komt dat we deze quasar twee keer zien? Opname van de Twin Quasars Pagina 13

GEDEELTELIJKE ZONSVERDUISTERING De Solar Dynamics Observatory (SDO) van NASA zag de Maan langzaam gedeeltelijk voor the Zon schuiven. Dit natuurverschijnsel duurde maar liefst twee en een half uur. De langste tot dusver waargenomen. Dat gebeurde op 30 januari 2014. OUDSTE STER IN UNIVERSUM ONTDEKT Australische sterrenkundigen hebben met de SkyMapper-telescoop van de Australian National University een ster ontdekt met een bijzondere scheikundige samenstelling. De ster, op een afstand van ca. 6000 lichtjaar van de aarde, bevat slechts zeer geringe hoeveelheden zware elementen (met name koolstof en magnesium, en vrijwel geen ijzer), wat doet vermoeden dat hij tot de oudste sterren in het heelal behoort. De ontdekking is gepubliceerd in Nature. Bij de oerknal bestond het heelal vrijwel uitsluitend uit de twee lichtste gassen in de natuur: waterstof en helium. Zwaardere Pagina 14

Foto van de oudste ster. elementen werden pas in een later stadium gecreëerd bij kernfusieprocessen in het inwendige van sterren. Omdat de nieuw ontdekte ster zo extreem weinig van die zware elementen bevat, moet hij in de prille jeugd van het heelal zijn ontstaan, ca. 13,7 miljard jaar geleden. De nieuwe waarnemingen werpen indirect een nieuw licht op de eigenschappen van de allereerste 'oersterren'. Bij de supernovaexplosies van deze sterren is kennelijk relatief veel koolstof en magnesium en relatief weinig ijzer de ruimte in geblazen. YUTU OVERLEEFDE 2E MAAN NACHT NIET Het was al snel duidelijk dat de Chinese Chang'e 3 de tweede keer koude maan nacht niet had overleefd. De vraag echter bleef heel lang of datzelfde lot ook het maanwagentje Jade (Konijn) was overkomen. Wat de technici ook probeerden de zenders bleven zwijgen. Langzaam maar zeker drong het tot ze door dat de extreme koude 14-daagse maan nacht het voorgoed in zijn winterslaap hield.. Het staat er nu onbeweeglijk en onbruikbaar op het maanoppervlak. De Chinezen en andere wetenschappers hadden het graag anders gezien. Ondanks deze tegenslag zijn de Chinezen zeer tevreden over deze missie. Chang'e 3 heeft een geslaagde zachte landing gemaakt en een maanwagentje neergezet op het oppervlak dat tientallen meters heeft gereden. Intussen hebben camera's geslaagde opnames gemaakt en instrumenten vele onderzoeken uitgevoerd. Natuurlijk had het meer gekund. Jammer. Toen het er naar uit ging zien dat Yutu die vriesnacht niet zou overleven, zonden duizenden Chinezen via berichten (netizins) met hun zegeningen naar de robot. Maar op 13 februari liet het Chinese persagentschap Xinhua weten dat er een einde aan beide maantoestellen was gekomen. UPDATE YUTU (13 februari) Er lijkt toch nog leven te zitten in Yutu. Hij vertoont nu alsnog tekenen van leven. Of dat betekent dat hij zijn missie van drie maanden kan voortzetten, is nog onduidelijk. Yutu raakte drie weken geleden in de problemen, toen een van zijn zonnepanelen zich bij het aanbreken van de maannacht niet in de juiste stand liet zetten. Het paneel was ontworpen om het inwendige van het maanwagentje als een soort deksel af te sluiten, om de warmte die door een radioactieve bron werd opgewekt vast te houden. Dat is blijkbaar mislukt, waardoor Yutu s kwetsbare elektronica is bevroren. Het maanwagentje, dat op 14 december vorig jaar op de maan landde, heeft tot nu toe ongeveer een maand metingen kunnen doen aan de samenstelling van het maanoppervlak. Pagina 15

Yutu VOLLE MAAN, DE KLEINSTE EN DE GROOTSTE Zo op het eerste gezicht lijkt elke Volle Maan even groot. Wie van de lezers zal ooit het verschil opgemerkt hebben? Tenzij hij of zij er speciaal oplette, omdat er verteld werd dat er een extra grote of kleine Volle Maan te zien zou zijn. Maar de maan blijft toch altijd even groot? Die wordt toch niet groter of kleiner? We weten allemaal dat de maan om de aarde draait. Niet mooi cirkelvormig maar ellipsvormig. En daardoor ontstaat nu het verschil. Als de maan, Volle Maan wel te verstaan, het dichtst bij de aarde komt (het perigeum), dan ziet zij er groter uit. Maar is het Volle Maan op het moment dat zij het verst van de aarde staat (het apogeum) dan is de maan veel kleiner. Het verschil in de kortste en grootste afstand bedraagt maar liefst ongeveer 50.000 kilometer. En dat is veel, kijk maar naar de foto's. In de nacht van 15 op 16 januari dit jaar (linker foto)was het Volle Maan op het moment dat onze buur in de ruimte het verst van ons afstond. Daardoor was ze 14% kleiner en 30% lichtzwakker dan wanneer we ze normaal zien bij Volle Maan. Is je dat dan niet opgevallen? De rechter foto laat een Volle Maan zien op 14 augustus a.s.. Zo'n grote noemen we dan een Supermoon. Het verschil tussen de grootste en kleinste maan Pagina 16

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 19 FEBRUARI TOT 19 MAART 2014 MERCURIUS Is in deze periode niet te zien, vooral ook door zijn ongunstige positie. Mercurius bevindt zich in het sterrenbeeld Waterman, daarna even in Steenbok om vervolgens weer terug te keren in Waterman. VENUS Bevindt zich in het sterrenbeeld Schutter en is boven de zuidoostelijke horizon te vinden. Komt enkele uren voor de zon op. MARS Deze planeet komt al voor middernacht op en is verder de rest van de nacht te zien. Kijk in het sterrenbeeld Maagd. Zie verder ook 'van dag tot dag'. JUPITER Deze reuzenplaneet schittert de gehele avond tot bijna 's ochtends aan het firmament. Jupiter bevindt zich in het sterrenbeeld Tweelingen. SATURNUS Komt kort na middernacht op. In die omgeving een heldere 'ster'. Kijk in het sterrenbeeld Weegschaal. URANUS Is 's avonds in het sterrenbeeld Vissen te vinden. Zoek met tenminste een verrekijker in het zuidwesten laag boven de horizon. NEPTUNUS Deze verre planeet in het sterrenbeeld Waterman bevindt zich of achter de zon of te dicht bij de zon. Is dus niet waarneembaar. VAN DAG TOT DAG 19 febr.: Deze ochtend zien we rechts van de Maan ster Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 20 febr.: Deze ochtend is ster Spica links van de Maan te zien. 21 febr.: Om 6.34 uur komt er een einde aan een bedekking van een ster van het sterrenbeeld Weegschaal door de Maan. 21 febr.: Links van de Maan zien we Saturnus staan. 22 febr.: rechtsboven de Maan prijkt planeet Saturnus. 23 febr.: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 23 febr.: Onder de Maan zien we Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 26 febr.: Rond 5.32 uur is planeet Venus heel dicht bij de Maan te zien. Die afstand bedraagt nog minder dan een graad. Prachtig om te zien. Moet je zeker met een verrekijker bekijken. 1 mrt.: De weerkundige lente begint. 3 mrt.: Rond 2.00 uur bereikt maan Titan de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 6 mrt.: Te 22.03 uur verdwijnt een sterretje van het sterrenbeeld Stier achter de donkere rand van de Maan. 6 mrt.: Vanavond kunnen we de open sterrenhoop de Pleiaden boven de Maan aantreffen. 7 mrt.: Te 22.59 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Stier. 7 op 8 mrt.: Rond middernacht is aan de zuidpunt van de maansikkel Aldebaran schittert te zien. Deze ster is de helderste van het sterrenbeeld Stier. 9 mrt.: Tussen 21.25 en 22.24 uur zijn de schaduwen van de manen Io en Ganymedes gelijktijdig op Jupiter te zien. 10 mrt.: De Maan bedekt te 1.54 uur een sterretje van het sterrenbeeld Orion. 11 mrt.: In de tweede helft van de nacht bereikt maan Titan de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 11 op 12 mrt.: De vier grootste manen van Jupiter staan ten westen van de planeet. 13 mrt.: Te 1.35 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Kreeft. 13 mrt.: Te 22.04 uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Leeuw. 14 mrt.: Iets boven de Maan treffen we Regulus aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 16 op 17 mrt.: Tussen 23.21 en 1.36 uur zijn de schaduwen van de manen Io (bovenste stip) en Ganymedes op Jupiter te zien. Pagina 17

18 op 19 mrt.: Te 21.09 uur is iets onder de Maan ster Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. Rechtsboven de Maan valt de oranjekleurige Mars op. 18 op 19 mrt.: Deze nacht staan de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet. 'VALLENDE STERREN' Ook in deze periode zullen we weinig vallende sterren kunnen zien. Wel zal er regelmatig een Virginide zich laten zien, maar beslist niet in grote getale. MAANFASEN Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan 22 februari 01 maart 08 maart 16 maart DE ZON OPKOMST ONDERGANG 20 februari 7.45 uur 18.02 uur 25 februari 7.34 uur 18.11 uur 07 maart 7.12 uur 18.30 uur 12 maart 7.01 uur 18.38 uur GEOLOGISCHE KAART GEMAAKT VAN GROOTSTE MAAN Meer dan vierhonderd jaar na zijn ontdekking door de Italiaanse astronoom Galileo Galilei is de Jupitermaan Ganymedes voor het eerst volledige geologisch in kaart gebracht. Ganymedes is de grootste maan van ons zonnestelsel: hij is zelfs groter dan de planeet Mercurius. Bij de totstandkoming van de geologische kaart is gebruik gemaakt van de beste beelden die de ruimtesondes Voyager 1 en 2 (in 1979) en de orbiter Galileo (tussen 1995 en 2003) hebben vastgelegd. De kaart illustreert het gevarieerde geologische karakter van het ijzige oppervlak van de grote Jupitermaan. Het oppervlak van Ganymedes vertoont twee verschillende soorten terreinen: donkere, zeer oude, met kraters bezaaide gebieden en iets jongere gebieden die gekenmerkt worden door groeven en ruggen. Volgens de wetenschappers die de geologische kaart hebben samengesteld, wordt de geschiedenis van de Jupitermaan gekenmerkt door drie episoden. Eerst was hij het doelwit van grote inslagen, die tot de vorming van talrijke kraters hebben geleid. Vervolgens kwam een periode van grote tektonische beroering en ten slotte een afname van de geologische activiteit. Het zal nog bijna twintig jaar duren voordat er een betere kaart van Ganymedes kan worden gemaakt. Als alles volgens plan verloopt wordt in 2022 de Europese Jupiter Icy Moons Explorer gelanceerd. Deze zal vanaf 2032 om Ganymedes gaan cirkelen. Tweemaal Ganymedes: rechts een mozaïek van de beste opnamen van de Voyagers 1 en 2 en Galileo, links de geologische kaart die daaruit is voortgekomen. (USGS Astrogeology Science Center/Wheaton/NASA/ JPL-Caltech) Pagina 18

ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 14 maart 2014. - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking organisatie sterrenkijkavond - 40 jaar N.J.R.S. - wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 14 maart 2014. Gezamenlijke bijeenkomst met kern Veldhoven. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - Computerproject - bespreking organisatie sterrenkijkavond - 40 jaar N.J.R.S. - Wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 21 februari 2014. Gezamenlijke bijeenkomst met kern Uden. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - computerproject - bespreking organisatie sterrenkijkavond - 40 jaar N.J.R.S. - wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur De volgende ASTRUIM verschijnt op 9 maart 2014 WIE? WAT?... 40 JAAR!!!!!!!!!! Op 4 oktober a.s. is het 40 jaar geleden dat de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde werd opgericht met het daarbij behorende tijdschrift ASTRUIM met andere woorden we bestaan 40 jaar!!!! Rond die datum willen we een aantal grote activiteiten organiseren. Het zou fantastisch zijn als alle leden hierover nadenken en met hartstikke goede ideeën komen. Toen we 25 jaar bestonden hadden we o.a. een geweldige excursie (9 bussen vol) naar Noord-Frankrijk i.v.m. de totale zonsverduistering. Dat was een geweldige knaller. Kom op beste leden, doe ook iets om er een geweldig feest van te maken. Kom met een idee en wij voeren het uit!!!!!! info@njrs.nl Tel.: 024 64 199 29 Pagina 19