40e jaargang nr mei 2014

Transcriptie

1 40e jaargang nr mei 2014 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Steve Swanson tijdens zijn korte ruimtewandeling op 23 april bezig met het vervangen van een defecte computer. INHOUD: ISS nieuws... 3 X-37B draait al ruim 500 dagen om de aarde... 6 Chinese president wil meer militair gebruik van de ruimte Marsnieuws NGC 7538, geboorteplaats van sterren M 5 van nevel naar open sterrenhoop Meteorietinslag in Mauritanië Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode Verenigingsnieuws Lucht- en ruimtevaarttentoonstelling op Le Bourget Pagina 2

3 PROGRESS 55 GELANCEERD Het Russische ruimtevrachtschip Progress 55, ook bekend als Progress M-23M, verliet op woensdag 9 april lanceerbasis Baikonoer. Negen minuten later draaide het al in een baan om de aarde. Zo'n zes uur later bereikte het het internationale ruimtestation ISS waaraan het vervolgens koppelde aan de Pirs koppelingsmodule. Beide toestellen bevonden zich op dat moment boven het oostelijk deel van de Stille Oceaan voor de kust van Peru. Progress 55 nadert het ISS Aan boord bevonden zich ongeveer 2900 kilo aan goederen voor de zes ruimtevaarders. Het gaat om brandstof, voedsel, water, kleren, wetenschappelijke apparatuur, persoonlijke spullen zoals brieven en geschenken enz. Tot 22 juli zal de Progress 55 aan het ruimtestation vastgekoppeld blijven. Deze lancering was de 146e naar het ISS. Dragon. Daarin was 2,4 ton aan nieuwe voorraden en experimenten opgeslagen met o.a. de twee 'benen' voor de Robonaut 2 (zie speciaal artikel elders in deze ASTRUIM). Ook was er aan boord een PhoneSat 2,5. Daarmee wil men commerciële smartphone technieken uittesten. Voor de derde keer kon het internationale ruimtestation een onbemand ruimtevrachtschip van SpaceX verwachten. Voor SpaceX was de eerste fase van de vlucht heel spannend. De eerste trap moest veilig iin zee neerkomen Deze was uitgerust met vier landingspoten, elk 7,6 meter lang, om het neerkomen in het water zo stabiel mogelijk te laten verlopen. Deze verliep naar aller tevredenheid De rakettrap kwam in de hoge golven terecht. Acht seconden later kwamen de eerste signalen binnen en dat betekende dat het neerkomen veilig was gelukt met een minimum aan schade. Daarmee had SpaceX de eerste stap gezet in haar streven naar een herbruikbare Falcon 9 raket.. Heel belangrijk in het zo noodzakelijk verminderen van de lanceerkosten. Maar waar het toch vooral om ging was het ISS te bevoorraden. Kort nadat het vaartuig in een baan om de aarde was gekomen, ontplooiden zich de twee grote zonnepanelen, die een spanwijdte te zien gaven van 54 meter. Even ontstond er nog een probleem met het aandrijfsysteem van de Dragon. Dat zou kunnen betekenen dat het toestel het ISS zou missen. Door gebruik te maken van een backup-klep kon dat gevaar afgewend worden. SPACEX LANCEERDE DRAGON NAAR ISS Twee keer moest de lancering van een Facon 9 raket uitgesteld worden voordat het 't ruimtevrachtschip Dragon naar het ISS kon schieten. Allereerst op 13 maart vanwege een beschadiging aan het radar volgsysteem op de grond. De tweede keer op 14 april toen een lek in de heliumtank van de eerste trap werd ontdekt. Maar op donderdag 17 april was het dan zover: de Falcon 9 raket verliet lanceerbasis Cape Canaveral. Op de top van deze raket bevond zich het ruimtevrachtschip Het ruimtevrachtschip Dragon zit vast aan de Canadarm 2 De Dragon arriveerde op 20 april bij het ISS op het moment dat beide toestellen boven de Pagina 3

4 Nijl in Egypte vlogen. Astronaut Steve Swanson bediende de Canadarm 2 grijparm. Nadat hij deze had vastgepakt, werd de Dragon naar de Harmony module gesleept en er aan vastgeklampt. Toen dat gebeurd was, vlogen op dat moment de toestellen boven Brazilië. De Dragon blijft tot 18 mei aan het ISS vastzitten. Op die dag zal het met 1588 kilo aan afval, niet meer bruikbaar materiaal enz. naar de aarde terugkeren en een zachte landing in de oceaan uitvoeren. De bedoeling is dat het vaartuig dan geborgen wordt. ROBOBAUT 2 HEEFT NU OOK ZIJN TWEE BENEN De op een mens lijkende robot, Robobaut, gelanceerd in 2011 naar het ISS, heeft zijn ruimtebenen gekregen. Die bevonden zich aan boord van de SpaceX's Dragon die op vrijdag 18 april werd gelanceerd (zie elders in Astruim). De technici kunnen nu in volle omvang aan de mogelijkheden met deze robot gaan werken. De twee benen geven de Robonaut 2 een mensachtig uiterlijk en maakt hem mobiel in de modules van het ruimtestation. Daar zal het niet bij blijven. Het is de bedoeling dat deze robot ook buiten het ISS een aantal testen en experimenten gaat uitvoeren. De handige robot, officieel aangeduid als R2, bevat een geautomatiseerde romp, hoofd en twee armen met handen en vijf vingers. Hij moet straks dezelfde taken uitvoeren die ruimtevaarders elke dag op het programma hebben staan zoals het vervangen en schoonmaken van luchtfilters e.d. De dagelijkse routinehandelingen. De volgende stap wordt het uitvoeren van gevaarlijke taken buiten het ruimtestation. NASA liet weten dat eind juni de benen uitgepakt zullen worden en vervolgens aan de Robonaut bevestigd zullen worden.. Later dit jaar zal het de nodige testen moeten ondergaan. Echte benen zijn het niet want lopen in gewichtloze toestand is onmogelijk. Ze worden gebruikt voor het beklimmen waarbij ze aan stangen vastklampen. De voeten lijken niet op voeten maar zien er meer uit als grijpers. Met de 'vingers' kan het fijnere taken verrichten zoals het werken met gereedschap of repareren van systemen. Robonaut 2 Voorlopig is het voor het uitvoeren van opdrachten nog met een verlengsnoer aangesloten op de elektrische voeding van het ruimtestation. In het najaar zal de Robonaut 2 voltooid worden door het te voorzien van een eigen energiesysteem. R2 is bedekt met duizenden sensoren, een camera in zijn hoofd en regelelektronica in de romp. Sinds de lancering in 2011, heeft de pootloze R2 al aangetoond knoppen te kunnen indrukken, schakelaars en draaiknoppen te bedienen enz. Tot dusver tot grote tevredenheid van de ontwerpers en bouwers, General Motors. COMPUTER VERVANGEN TIJDENS RUIMTEWANDELING De Amerikaanse astronauten Rick Mastracchio en Steve Swanson vervingen tijdens hun ruimtewandeling op 23 april een defecte computer. Deze reageerde sinds 11 april niet meer op commando's. De ruimtevaarders verlieten via de Quest luchtsluis het ruimtestation en begaven zich naar het SO koppelingsegment. Daar bevond zich de kapotte computer die moest zorgen Pagina 4

5 voor het functioneren van o.a. voor het roterende deel van het zonneenergiesysteem, thermische koelvloeistof verloop en de bewegingen van de verrijdbare robotarm. In minder dan een uur was deze 25 kg wegende computer vervangen. NASA wilde geen risico's nemen. Het probleem met de defecte computer moest opgelost worden en daarom volgde er een noodzakelijke korte ruimtewandeling. De beide ruimtevaarders bleven 1 uur en 36 minuten buiten het ISS. Deze activiteit viel samen met andere in deze week. Zo was enkele dagen ervoor (20 april) het Dragon ruimtevrachtschip gearriveerd en moest aan het ISS gekoppeld worden. Ook werd een test met het Russische ruimtevrachtschip Progress uitgevoerd. Dit vaartuig werd verwijderd van het ruimtestation en bleef enkele dagen op veilige afstand. Door gebruik te maken van een nieuw Kurs radarnavigatiesysteem, koppelde het vervolgens op vrijdag 25 april opnieuw vast aan het Internationale Ruimtestation. De plek waar de te vervangen computer zich bevond Andere werkzaamheden stonden tijdens deze ruimtewandeling niet op het programma. Dat had te maken met het probleem in de helm van Luca Parmitano tijdens de vorige ruimtewandeling toen hierin water kwam. Deze ruimtewandeling was de 179e sinds met de start van dit ruimtestation werd begonnen in Koichi Wakata nam deze foto toen Steve Swanson bezig was met het aanbrengen van een nieuwe computer Pagina 5

6 X-37B DRAAIT AL RUIM 500 DAGEN OM DE AARDE De mysterieuze militaire op een space shuttle lijkende X-37B draait inmiddels al ruim 500 dagen om de aarde. Wat dat ruimtevliegtuig daar doet, wordt door de Amerikanen angstvallig geheim gehouden. Niets maken ze over deze missie bekend. Toen dit onbemande ruimtevliegtuig voor de derde keer werd gelanceerd op 11 december 2012 werd alleen maar medegedeeld dat het hoogstens 270 dagen in de ruimte kon blijven. Maar die periode is al bijna het dubbele. Volgens sommigen zou het te maken kunnen hebben met de parameters. Het toestel is hiermee uitgerust, maar die waren van tevoren onvoldoende uitgetest. Vragen hierover aan de Amerikaanse luchtmacht blijven onbeantwoord. De militairen hadden nadat de space shuttles met 'pensioen' gingen, toch iets nodig dat voor enige tijd in de ruimte kon verblijven en weer kon terugkeren. Daarvoor in de plaats kwam de herbruikbare X-37B. Een veel kleinere space shuttle en onbemand. Het kan dus voor langere tijd in een baan om de aarde blijven temeer omdat er geen astronauten aan boord zijn. Het toestel is 8,8 meter lang en meet een doorsnede van 2,9 meter. De spanwijdte van de vleugels bedraagt 4,6 meter. Ter vergelijking: twee X-37B's passen in het laadruim van de vroegere space shuttles. De landing gebeurt geheel automatisch, iets wat we ook kennen bij de Russische space shuttle Buran. De luchtmacht beschikt over twee X-37B toestellen. De eerste, OTV-1 (Orbital Test Vehicle), ging in april 2010 de ruimte in en keerde pas na 225 dagen terug op aarde. De tweede, OTV-2, werd in maart 2011 gelanceerd. Deze missie duurde 469 dagen. De OTV-3 (hetzelfde toestel als tijdens de OTV-1) is in juni vorig jaar van start gegaan. Wanneer deze eindigt is onbekend en blijft gissen. Die zou wel eens heel lang in de ruimte in de ruimte kunnen blijven. Amateur satelliet-volgers hebben nog maar twee baancorrecties waargenomen en dat zou kunnen betekenen dat er nog heel veel brandstof voor de stuurraketjes over is. Een snelle terugkeer wordt daarom ook niet verwacht. Waarschijnlijk weten de Amerikanen het zelf niet en wordt alleen maar gekeken hoelang het toestel nog volop in bedrijf kan blijven alvorens het weer naar de aarde wordt teruggehaald. Pagina 6

7 Wat die toestellen in de ruimte doen, is een groot mysterie. Er wordt dan ook volop hierover gespeculeerd. Bespioneren ze andere satellieten? Worden er nieuwe sensoren uitgetest die in nieuwe spionagesatellieten gebruikt gaan worden? Of testen de Amerikanen nieuwe technieken en experimenten uit? De Amerikanen willen ons doen geloven dat er niets geheimzinnigs aan de hand is. Als dat zo is, waarom dan al die geheimzinnigheid? Het cirkelt in een lage baan om de aarde op een hoogte van slechts 350 kilometer. Het bestrijkt een gebied tussen de 43,5 graden noorderbreedte en 43,5 graden zuiderbreedte. Dat is niet het gebied waaronder Rusland en Europa vallen. Wel landen in Noord-Afrika, het Midden-Oosten, Irak, Afghanistan e.d. Zouden die mini space shuttles bedoeld zijn om die intensief te bespioneren? Ideaal vanuit zo'n lage hoogte. X-37B geland na zijn eerste vlucht licht. Egypte gebruikt de verkregen gegevens ten behoeve voor de landbouw, geologie en het milieu. Deze gegevens zijn ook bruikbaar voor militaire doeleinden. De EgyptSat 2 is uitgerust met drie zonnepanelen en heeft de vorm van een driehoek. De bedoeling is dat het 11 jaar in bedrijf zal blijven. De eerste Egyptische satelliet voor aardonderzoek werd gelanceerd in 2007 en was gebouwd door Oekraine. Zijn opvolger, de EgyptSat 1, mislukte in ISRAEL LANCEERDE OFEQ 10 Op woensdag 9 april bracht Israel de spionagesatelliet Ofeq 10 in een baan om de aarde. Met deze kunstmaan wil Israel het nucleair programma van Iran in de gaten houden, evenals de omliggende landen om Israel met name Syrië. Het toestel is uitgerust met een zeer gevoelige en moderne synthetic aperture radar, beter bekend als de SAR. Met speciale camera's kan het door de wolken 'kijken' en werkt ook probleemloos 's nachts. De lancering geschiedde in het diepste geheim met een op vaste brandstof werkende Shavit 2 raket. Zoals bij alle Israëlische raketten was de vluchtroute richting Middellandse Zee. Daarmee vermijdt het dat ze over bewoonde gebieden vliegen. Zoals alle Ofeqs (Ofeq is het Hebreewse woord voor 'horizon') kwam ook deze in een baan om de aarde waarbij het een hoek van ongeveer 141 graden met de evenaar maakt. Na een aantal testen kon deze kunstmaan in gebruik worden genomen. EGYPTSAT 2 GELANCEERD Vanaf lanceerbasis Baikonoer vertrok op woensdag 16 april een drietraps Sojoez raket richting ruimte. In de neuskegel voerde het met zich mee de 1050 kilo wegende EgyptSat 2. Deze in Rusland gebouwde kunstmaan is bestemd voor Egypt's National Authority for Remote Sensing and Space Sciences. Acht minuten na liftoff kwam het al in een baan om de aarde. Deze Egyptische waarnemingssatelliet is uitgerust met een telescoop en een camera waarmee details op de grond met een minimum grootte van een meter waargenomen kunnen worden. Het maakt opnames in het zichtbare en het ultraviolette Ofeq 10 Het is de tweede radar-spionagesatelliet van Israel. De eerste, de Ofeq 8 of TECSAR, werd in 2008 de ruimte ingeschoten. Dat gebeurde toen met een Indiase raket. Deze laatste lancering was de negende met een Shavit Pagina 7

8 raket sinds De Shavit is een verbeterde versie van Israëls militaire raket Jericho. LADEE OP DE MAAN NEERGESTORT De missie van het NASA ruimtevaartuig LADEE is beëindigd. Geheel volgens de bedoeling stortte dit toestel op vrijdag 18 april neer op het maanoppervlak. Die inslag was vanaf de aarde niet te zien. Het traject was zo uitgekozen dat dit op de achterkant van de maan plaatsvond. Men wilde namelijk niet dat LADEE zou inslaan op of in de buurt van historische landingsplaatsen van de Apollo's, de Lunachods enz. LADEE boven het maanoppervlak (tekening) De voorbereiding voor het te pletter laten slaan op de maan werd ingezet op 11 april. De hoofdmotor van de Lunar Atmosphere and Dust Environment Explorer zorgde voor een koerswijziging. Het toestel kwam neer met een snelheid van 5800 kilometer per uur en moet een kleine krater veroorzaakt hebben en de omgeving zal bezaaid liggen met wrakstukken. Die klap moet een hitte veroorzaakt hebben van enkele honderden. Daardoor is het zelfs mogelijk dat een deel van het ruimtevaartuig verdampt is. NASA is van plan die plek met een camera met een hoge gevoeligheid aan boord van de Lunar Reconnaissance Orbiter op te sporen en te fotograferen. De prestaties van deze Amerikaanse sonde zijn groot. Het lukte vanaf een lage baanhoogte (tot maar liefst iets boven de 1,5 kilometer) 100 omloopbanen om de maan te beschrijven. In zijn laatste dagen zag LADEE kans de totale maansverduistering te overleven. Het bracht enkele uren in de schaduw door en werd voorkomen dat het aandrijfsysteem en de batterijen niet bevroren. Wetenschappers hadden verwacht dat de inslag net voor of op 21 april zou gebeuren. Dan zou namelijk de brandstof op zijn. LADEE werd gelanceerd om onderzoek te doen van de uiterst ijle atmosfeer, de aantrekkingskrachten, de 'stofdeeltjes' en het demonstreren van een laser communicatiesysteem. O3B-SATELLIETEN KUNNEN DE RUIMTE IN Na het corrigeren van een defect in de vier al om de aarde draaiende O3b communicatiesatellieten bleek al snel het probleem opgelost. Dat betekende dat de lancering van de tweede groep van deze serie in juni, gewoon van start kan gaan. Wat het defect eigenlijk was, werd door de eigenaren, O3b Networks, gevestigd op de Kanaaleilanden, niet bekendgemaakt. De lancering rond 27 juni zal met een Sojoez raket gebeuren vanaf lanceerbasis Kourou. In november gaan de volgende vier met een andere Sojoez de ruimte in. UITSTEL VOLGENDE FALCON 9 LANCERING Door de vertragingen van de lancering van de Dragon capsule met een Falcon 9 raket (uiteindelijk toch op 18 april vertrokken) heeft dat ook gevolgen voor het in de ruimte schieten van twee commerciële kunstmanen. Dat geldt namelijk voor de Orbcomm en de AsiaSat. Deze kunstmanen moeten wat langer in de fabrieken blijven alvorens hun baantjes om de aarde te kunnen gaan draaien. Naar verwachting zal de Orbcomm tussen 17 en 25 mei omhoog gaan. Eind juni is de AsiaSat 8 aan de beurt en een maand later volgt de AsiaSat 6. Dit jaar staan er tien lanceringen met een Falcon 9 op het programma. Langzaam begint de vraag te rijzen of de 8 geplande voor dit jaar haalbaar zullen zijn. 16 EXTRA LANCERINGEN VANAF KOUROU Arianespace heeft met de Russische ruimtevaartorganisatie Roskosmos een Pagina 8

9 contract getekend waarbij er nog eens 16 Sojoez lanceringen de komende jaren geschieden vanaf lanceerbasis Kourou. Dat geldt voor een periode tot De Sojoez raketten worden gebruikt voor het in de ruimte brengen van middelzware ladingen. Dat komt neer op vier a vijf per jaar. Daarnaast gaan er nog eens zes Ariane 5's omhoog voor zwaardere ladingen en vertrekken twee Vega's die lichtere satellieten de ruimte inschieten. Sinds oktober 2011 worden er Russische Sojoez raketten gelanceerd van deze Europese lanceerbasis in Frans-Guyana. Tot dusver zeer succesvol. De kosten voor een lancering zijn vrijwel gelijk gebleven. VEGA LANCEERDE SATELLIET KAZACHSTAN Vanaf lanceerbasis Kourou vertrok op dinsdagavond laat 29 april (in Europa op 30 april) de ESA lichtgewicht raket Vega om de DZZ-HR kunstmaan in een baan om de aarde te brengen. Het was voor de derde keer dat deze ongeveer 33 meter hoge viertraps raket werd gebruikt.. Ook nu weer een succesvolle lancering. Het vertrek vond een dag later plaats dan gepland was vanwege een technisch probleem met een verbindingslijn. Een uur na liftoff bereikte de bijna 1000 kg wegende DZZ-HR van Kazachstan haar polaire omloopbaan op 750 kilometer hoogte. Toen werd de naam gewijzigd in KazEOSat. Na de nodige testen kon deze kunstmaan beginnen aan haar werkzaamheden. Het is uitgerust met een telescoop met een hoge resolutie (1 meter) voor het bestuderen van steden, rampen, het milieu, bewaking van grenzen (het kan zelfs kleine auto's waarnemen), opsporen van natuurlijke hulpbronnen enz. De KazEOSat 1 is grotendeels gebouwd door Europese bedrijven. De volgende Vega lancering staat gepland voor in het najaar. RUSSISCHE RAKETMOTOREN ZORGEN VOOR POLITIEKE PROBLEMEN IN DE V.S. Gezien de problemen in de Oekraïne met als gevolg de sancties tegen Rusland, vraagt het Amerikaanse ministerie voor defensie zich af hoe het verder moet met de Russische raketmotoren voor de Atlas raket. De eerste trap van de Atlas 5 raket is namelijk uitgerust met RD-180 motoren van de Russische bouwer NPO Energomash. Deze zeer krachtige en efficiëntere motor werkt op kerosine. De V.S. kochten deze motoren in Tot op heden hebben ze uitsluitend voor succesvolle lanceringen gezorgd. Deze raket gebruiken de Amerikanen ook om militaire satellieten in een baan om de aarde te brengen. Juist daarom wordt dat nu een gevoelige kwestie. De V.S. willen zo veel mogelijk alle vormen van samenwerking verbreken. Aangezien er al voldoende van deze raketmotoren voor de komende twee jaar in de V.S. opgeslagen liggen, ontstaat er nu een vreemde situatie. Willen ze hierop nu een uitzondering maken wat sancties betreft? Voor hoe lang? Wat te verwachten viel, is, dat de Amerikanen exacte copies gingen nabouwen. Het is een publiek geheim dat ze hierin geslaagd zijn. Wanneer deze net zo succesvol werken als de Russische RD-180 dan zal die samenwerking niet lang meer duren. De V.S. hebben dan die Russische motoren niet langer meer nodig. Het huidige politieke gedoe komt voor de V.S. dan wel heel erg goed uit om van de lopende contracten af te komen. De DZZ-HR satelliet van Kazachstan is klaar om in de neuskegel geplaatst te worden Pagina 9

10 RUSSISCHE LANCERING Vanaf lanceerbasis Baikonoer werden op 28 april twee communicatiesatellieten om de aarde gebracht. Hiervoor zorgde een Proton raket met de Breeze M als bovenste rakettrap. Het gaat hier om de Russische kunstmaan Luch 5V en de Kazsat-3 van Kazachstan. Beide exemplaren zijn door het Russische bedrijf ISS Reshetnev gebouwd. Vijftien minuten na liftoff bevonden ze tezamen al in een baan om de aarde. Als eerste werd weggeschoten de Luch 5V en 40 minuten later de Kazsat-3. De Luch 5V (links) en de Kazsat-3 (rechts) De Luch 5V is de derde van een nieuwe generatie van Luch-satellieten. De Luch 5A en 5B werden respectievelijk in december 2011 en november 2012 gelanceerd. De Kazsat-3 is de derde communicatiesatelliet voor nationaal gebruik voor televisie en internet. De bedoeling is dat het 15 jaar in bedrijf zal blijven. De Kazsat-1 werd in 2006 gelanceerd en de Kazsat-2 in Deze lancering was de 396e van een Proton raket sinds UITSTEL LANCERING EUTELSAT Tijdens een test die voorafging aan de lancering van de Eutelsat 3B raakte een onderdeel van de Zenit 3SL raket beschadigd. Dat had wel tot gevolg dat de geplande lancering op 15 april niet kon doorgaan, want de herstelwerkzaamheden kostten te veel tijd. De bedoeling was dat de raket met satelliet begin april op het drijvende lanceerplatform Sea Launch Odyssey uit de haven van Californie zou vertrekken. Door het ontstane probleem op 29 maart is dat vertrek nu uitgesteld. De Zenit 3 SL is een tweetrapsket van Oekraine. De bovenste rakettrap is een blok DM-SL van Energia (Rusland). De bedoeling was dat deze raket de communicatiesatelliet Eutelsat 3B in een geostationaire baan om de aarde gaat brengen. EEN OP AARDE LIJKENDE PLANEET ONTDEKT Het was groot nieuws op 18 april j.l. Die dag besteedden alle media aandacht aan het feit dat er een planeet ontdekt is die heel veel op de aarde lijkt. Hij is wel iets groter maar staat op de juiste afstand tot een ster. Dat wil zeggen dat er een temperatuur kan heersen waardoor de mogelijkheid van aanwezigheid van vloeibaar water mogelijk is. Of dat ook inderdaad het geval is, is nog onbekend. Deze planeet staat te ver van de aarde om dat met de huidige instrumenten te ontdekken. Wetenschappers hebben hem voorlopig de aanduiding Kepler - 186f gegeven. Hij draait als vijfde planeet om een zwakke ster, een zogeheten rode dwerg in het sterrenbeeld Zwaan op zo'n 500 lichtjaar van ons vandaan. Zover men nu heeft kunnen berekenen is deze exoplaneet ongeveer 10% groter dan de aarde. Astronomen vermoeden dat het een rotsachtig hemellichaam is. Van alle tot dusver ontdekte exoplaneten is deze eentje die het meest op de aarde lijkt. De ontdekking werd gedaan door de Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler. Alle ontdekte exoplaneten zijn ook vernoemd naar deze ruimtetelescoop. Overigens werkt deze niet meer, maar het heeft zoveel gegevens verzameld en naar de aarde gezonden, zodat de astronomen nog jaren nodig hebben om al deze gegevens te verwerken. Wie weet welke ontdekkingen deze telescoop nog meer heeft gedaan, maar die nu nog niet bekend zijn. Pagina 10

11 CHINESE PRESIDENT WIL MEER MILITAIR GEBRUIK VAN DE RUIMTE Tijdens een bezoek aan het hoofdkwartier van de Chinese luchtmacht in Peking, drong de Chinese president Xi Jinping er bij de militaire leiders op aan op militair gebied meer gebruik van de ruimte te maken. Goed beschouwd niets bijzonders. Een activiteit die eigenlijk niet nieuw is. Alle grote wereldmachten, zoals Rusland en de V.S., doen dat al vanaf hun beginperiode. Vreemd is wel (of niet) dat de Amerikanen nu een beschuldigende vinger naar China wijzen. In elke Chinese lancering willen de V.S. wel iets militairs zien. Toch hameren alle grootmachten er steeds op dat zij de ruimte voor vreedzame doeleinden gebruiken. Het is maar hoe je dat wilt omschrijven. Elk succes wordt politiek uitgebuit. Dat geeft meer aanzien, beter gezegd meer macht. En macht wordt beschermd met militaire middelen. Wat te denken van de honderden spionagesatellieten. Ze luisteren af, bestuderen gegevens die van militair belang zijn, fotograferen tot in details enz. Daarbij gaat het echt niet om de vraag of de buren rode of gele tulpen in de tuin hebben staan. Zeker, het gaat om onze veiligheid (geldt voor elke grootmacht). Die vreedzame aanduiding doet het altijd beter, dan te spreken over militaire betekenissen. Onderzoeken en uittesten van technieken door ruimtevaartuigen van andere hemellichamen zijn voor een flink deel mogelijk dankzij de militaire ondersteuningen. Nog scherpere details willen we op de foto's zien. We willen weten waaruit het oppervlak van dat hemellichaam bestaat en daarom worden er projectielen op afgeschoten vanuit dat ruimtevaartuig. En dat op grote afstanden van de aarde en met welk een precisie. Die technieken hebben de drones ontwikkeld, die voor onvoorstelbaar leed en schade zorgen. Mensen vernietigen op grote afstand vanuit fauteuils. Daarbij helpen navigatie-, communicatie- en spionagesatellieten. En hoe zit dat met het geheimzinnige Amerikaanse ruimtevliegtuig X-37B. Wat doet die in een baan om de aarde en welke experimenten worden daarmee uitgevoerd? Lancering Long March 2C Het is een supergeheim project. Niet alleen de V.S. hebben zo'n mysterieus ruimtevaartuig, maar ook China en Rusland. Het is alleen maar gissen welke vreemde bedoelingen ze hebben. Wat te denken van het vernietigen van kunstmanen die al om de aarde draaien. Een teken dat ze onder bepaalde omstandigheden in de ruimte vernietigd kunnen worden. China demonstreerde dat enkele jaren geleden met een raket die vanaf de grond naar een kunstmaan werd gelanceerd. We weten maar al te goed dat zowel Rusland als de V.S. grote kunstmanen in een baan om de aarde kunnen brengen, die de nodig Pagina 11

12 door Michel van Pelt CURIOSITY ZIET LICHTJES Begin april vlogen er weer allerlei theorieën over Marsbewoners over het Internet. Was de laatste keer een door een roverwiel weggestoten steentje de oorzaak (de Marspaddestoel ), nu waren het vreemde lichtvlekjes in een aantal door de Navcam van NASA s Curiosity rover genomen foto s. Volgens NASA gaat het om niets bijzonders; de witte puntjes worden ofwel veroorzaakt door zonlicht dat door een vlak stuk rots wordt gereflecteerd, of door kosmische stralingsdeeltjes die een klein stukje van de camera-sensor verstoren. De Navcam stereocamera bestaat uit twee aparte camera s, en de vlekjes zijn alleen te zien in foto s van de rechteroog -camera. Op de binnen een seconde erop genomen foto s van de linkeroog -camera is niets bijzonders te zien. Toch blijven er mensen die eisen dat NASA de rover naar de horizon stuurt om de Marslampjes te onderzoeken. MARSATMOSFEER ALS VROEG ANDERS DAN DIE VAN DE AARDE Op de aarde neergekomen Marsmeteorieten laten zien dat de atmosferen van de rode planeet en die van ons al vroeg van elkaar begonnen te verschillen. Wetenschappers onderzochten veertig meteorieten die bestaan uit vulkanisch Marsgesteente. Die werden bij grote inslagen op Mars de ruimte in geblazen en kwamen uiteindelijk bij ons terechtkwam. De oudste is ongeveer 4,1 miljard jaar oud, en dus slechts 500 miljoen jaar na het ontstaan van het zonnestelsel van Mars weggeslingerd. De jongste exemplaren zijn maar enkele honderden miljoenen jaren oud, en dus veel recenter. Op deze door Curiosity s Navcam genomen foto is linksboven aan de horizon een klein lichtpuntje te zien. Hoogstwaarschijnlijk gaat het om gereflecteerd zonlicht of kosmische straling die de cameradetector verblindt. Of heeft een Marsmannetje het licht aangelaten? [NASA/JPL-Caltech] Pagina 12

13 De onderzoekers keken naar het zwavelgehalte van de meteorieten. Zwavel komt in vier isotopen, zeg maar soorten zwavel, voor. Door de verhoudingen tussen deze verschillende isotopen in een gesteente te meten kan je zien of het gevormd is in magma van diep onder het oppervlak, in de Marsatmosfeer of via biologische processen. Er is geen zwavel van biologische oorsprong gevonden, maar wel bleek het zwavel in de meteorieten deels afkomstig uit de atmosfeer en deels uit vulkanen (en dus diep gelegen magma). Het bleek dat de chemische reacties die het zwavel in de vroege Marsatmosfeer onderging heel anders waren dan die in de atmosfeer van de jonge aarde. Dat wijst erop dat de twee planeten al in een vroeg stadium zeer verschillende atmosferen hadden. Dit klopt met andere onderzoeksresultaten die er op duiden dat de Marsatmosfeer al vrij snel in de ruimte weglekte. Dat kwam door de relatief lage zwaartekracht en het vroeg verdwijnen van het magnetisch veld van Mars, waardoor de zonnewind de atmosferische gassen van Mars weg kon blazen. TOCH WATER IN MARSKRATER GUSEV? In 2004 landde NASA s Marsrover Spirit in de Gusev krater, in de verwachting daar sporen van water te vinden. De zuidelijke rand van de ruim 160 kilometer brede krater vertoont namelijk een bres waar lang geleden water door naar buiten lijkt te zijn gestroomd. Tot grote teleurstelling van vele wetenschappers bleek de kraterbodem niet uit sedimenten van een meer te bestaan, maar uit vulkanische gesteenten; er leek nooit veel water in de Gusev krater te hebben gestaan. Bij een honderd meter hoge heuvelrug even verderop vond Spirit later wel oude gesteenten die door water waren aangetast. Ter plaatse gevonden magnesiumrijke kalkgesteenten leken er echter op te wijzen dat vulkanische warmwaterbronnen daarvoor verantwoordelijk waren geweest, en geen grote hoeveelheden water aan het oppervlak. Nieuwe analyse van de chemische samenstelling van die gesteenten heeft nu echter laten zien dat het ook kan gaan om vulkanisch materiaal dat een tijdje met koud water in aanraking is geweest. Water dat misschien afkomstig was van ondergelopen vlakten buiten de Gusev krater, dat via de bres in de kraterwand naar binnen is gestroomd. Dus was er misschien toch een meer; niet eentje die uit de krater is weggestroomd, maar eentje die gevormd werd door water dat van elders naar binnen kwam. Dit stuk gesteente, met de naam Comanche, bevat aanwijzingen dat de Gusev krater ooit water heeft bevat. [NASA/JPL-Caltech/Cornell University/Arizona State University] Pagina 13

14 OPPORTUNITY BIJ MURRAY RIDGE De rover Opportunity is intussen bezig de zogenaamde Murray Ridge op de westelijke rand van de Endeavour krater te onderzoeken. Het wagentje heeft nu in totaal, sinds de landing in 2004, bijna 39 km afgelegd. Verrassend sterke wind heeft veel stof van Opportunity s zonnepanelen geblazen, waardoor de rover weer relatief veel energie krijgt. Pagina 14

15 NGC 7538, GEBOORTEPLAATS VAN STERREN De Herschell ruimtetelescoop maakte bovenstaande opname van de NGC 7538 nevel. Het is een van de weinige gebieden waar massieve sterren ontstaan. Op korte afstand nog wel, op slechts zo'n 9000 lichtjaar van ons vandaan. Ideaal voor astronomen om het gehele proces van het ontstaan en ontwikkeling te bestuderen. Gebieden waarin sterren geboren worden zoals in de NGC 7538 bestaan voornamelijk uit waterstofgas, maar bevatten ook vaak kleine hoeveelheden stof. Vooral dat laatste is erg belangrijk om zulke opnames te krijgen. Stof is in het infrarood veel beter te zien. Het totale gewicht van de NHC 7538 is zo'n keer de massa van onze zon. De meeste van deze sterren zijn minimaal acht keer zwaarder dan de zon. Uit metingen en berekeningen werd duidelijk dat honderden ervan zeker 40 keer meer wegen dan de zon. Ze zijn overigens extreem koud met een temperatuur van minus 250 graden Celsius. Links op de foto is een ringstructuur zichtbaar. Mogelijk hebben daar explosies van sterren voorgedaan. Sterren die zich op het einde van hun bestaan bevonden en vervolgens explodeerden zoals we dat kennen bij supernova's. Maar astronomen zijn hiervan niet zeker en zijn nog volop met onderzoek bezig. Pagina 15

16 M5 VAN NEVEL NAAR OPEN STERRENHOOP Toen Charles Messier in de 18e eeuw dit object in zijn kijker kreeg, dacht hij te maken te hebben met een nevel. Het was de vijfde die hij officieel noteerde en kreeg daardoor de aanduiding M 5. Inmiddels weten we dat we hier niet te doen hebben met een nevel maar met een open sterrenhoop gelegen op de grens van de sterrenbeelden Weegschaal en de Slang. Het telt minstens sterren. De onderlinge aantrekkingskrachten zorgen ervoor dat het een geheel blijft. Het meet maar liefst een doorsnede van 165 lichtjaar en bevindt zich op lichtjaar van ons vandaan. M 5 behoort tot de oudste leden van onze Melkweg en wordt geschat op 13 miljard jaar. Bovenstaande opname is op 25 april 1990 gemaakt door de Hubble ruimtetelescoop. Laten we eerlijk zijn: wat een prachtig plaatje! Zo krijgen we deze open sterrenhoop nooit in onze eigen sterrenkijker of telescoop te zien. Het is wel een object dat iedere actieve kijkerbezitter maar al te graag wil bewonderen. ASTEROIDE PASSEERDE DE AARDE Een kleine asteroïde ter grootte van een stadsbus passeerde op zaterdag 3 mei de aarde. Dat gebeurde op een afstand van kilometer en dat is dus tussen de aarde en de maan in. Deze asteroïde, 2014 HL 129, vormde geen moment een bedreiging voor onze planeet. De ontdekking van deze 7,6 meter grote rotsblok kwam slechts enkele dagen eerder op woensdag 28 april. Was het recht op de aarde afgekomen dan had het voor een grote ramp kunnen zorgen. Het is opnieuw duidelijk dat dit soort kosmische gevaren plotseling kunnen plaatsvinden. Pagina 16

17 METEORIETINSLAG IN MAURITANIE Een geologisch afbeelding die op een oog van een stier lijkt, ligt in de Saharawoestijn van Mauritanië. De 40 kilometer in doorsnede metende cirkelvormige Richat- structuur is een van de geologische kenmerken, die gemakkelijker vanuit de ruimte is waar te nemen dan vanaf de grond. Het is een bekend herkenningspunt voor ruimtevaarders sinds de allereerste bemande ruimtevluchten. We weten nu dat het is veroorzaakt door een meteorietinslag. Een groot deel van het gesmolten gesteente kwam omhoog en eenmaal aan het oppervlak zag het eruit als een koepel. Wind en water hebben het gevormd tot hetgeen zoals we het nu zien. Concentrische banden van kwartsiet rotsen vormen de bergkammen met valleien van minder resistente rotsen er tussen. Het donkere deel op de linkerzijde is een onderdeel van het Andrar plateau van sedimentair gesteente en ligt ongeveer 200 meter boven het omringende woestijnzand. Een flink deel dat door zandduinen is gevormd is rechtsonder te zien. Inzoomen op de zuidelijke kant van het 'oog van de stier' kunnen we afzonderlijke bomen en struiken zien als kleine puntjes. Deze staan langs een rivierachtige structuur, die droog lijkt te zijn geweest een paar weken na het regenseizoen toen deze opname werd gemaakt. Sommige plaatsen in het zuiden en het oosten van de Richat lijken tijdelijke meren te zijn, die voor het grootste deel van het jaar droog liggen. Deze opname is gemaakt door de Japanse ALOS satelliet in het nabije infrarood en het zichtbare licht in Pagina 17

18 AARDE TRILDE MILJARDEN JAREN GELEDEN De aarde is miljarden jaren geleden getroffen door een aardbeving met een kracht van meer dan 10,8 op de schaal van Richter. Ongeveer een half uur trilde onze planeet. Door de schokgolven schuurden en verpulverden rotsen. Er ontstonden nieuwe aardbevingen en enorme vloedgolven. De dampkring werd gloeiend heet en waarschijnlijk begon de zeespiegel te koken. Zo moet het volgens Amerikaanse wetenschappers toentertijd gebeurd zijn.. Ze hebben uitgerekend wat er gebeurde toen een asteroïde 3,26 miljard jaar geleden insloeg op de aarde.. De planeet was toen nog erg jong. "We wisten dat het groot was, maar we wisten niet hoe groot", zei onderzoeker Donald Lowe op donderdag 10 april. Deze ruimterots was tussen de 37 en 58 kilometer breed. Hij sloeg in op de aarde met een snelheid van ongeveer 20 kilometer per seconde. De gevolgen van de klap zijn niet meer na te gaan, maar kunnen verstrekkend zijn geweest. Misschien stierven de minieme organismen die toen leefden, waardoor andere levensvormen konden opbloeien, een belangrijke evolutie. Het kan ook zijn dat de inslag het begin was van de aardplaten waaruit de aarde nu bestaat. De klap was veel groter dan de bekende inslag, ongeveer 68 miljoen jaar geleden. Toen sloeg een rotsblok in voor de kust van het huidige Mexico. In de tijd erna stierven vrijwel alle dinosaurussen uit. Bij die inslag was 1 miljard keer meer energie vrijgekomen dan bij de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki in 1945 Een grote meteorietinslag kan voor een gigantische ramp zorgen, een onvoorstelbare grote tsunami bijvoorbeeld. KORST JUPITERMAAN GANYMEDES LIJKT OP CLUBSANDWICH Schematische weergave van het inwendige van de Jupitermaan Ganymedes. De korst van Ganymedes, de grootste maan van Jupiter én van ons zonnestelsel, bestaat uit lagen van afwisselend ijs en water. Tot die conclusie komen NASA-wetenschappers op basis van laboratoriumexperimenten. Tot nu toe werd aangenomen dat de grote Jupitermaan slechts één ondergrondse oceaan had, ingeklemd tussen twee ijslagen. Dat was de meest eenvoudige interpretatie van meetresultaten van de ruimtesonde Galileo, die in de jaren negentig van de afgelopen eeuw zes keer langs Ganymedes scheerde. Galileo vond ook aanwijzingen voor de aanwezigheid van zwavelhoudende zouten aan het oppervlak van Ganymedes. Voor de toenmalige modelberekeningen had dat geen gevolgen. Maar de recente laboratoriumexperimenten laten zien dat zout, onder de extreme omstandigheden in het inwendige van Ganymedes, de dichtheid van het oceaanwater sterk verhoogt. Daarbij komt nog dat ijs onder grote druk verschillende vormen kan aannemen. Gewoon ijs blijft op water drijven. Maar de compactere vormen zijn juist zwaarder dan water en zinken dus. Nieuwe modelberekeningen laten zien dat deze vreemde cocktail van zoutwater en verschillende soorten ijs in een sterk gelaagde opbouw resulteert: een clubsandwich van ijs en water. Pagina 18

19 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 9 MAART TOT 9 APRIL 2014 MERCURIUS Aan de avondhemel laat Mercurius zich zien. Gebruik wel tenminste een verrekijker. Op 25 mei bereikt hij de grootste afstand tot de horizon. Is tot 30 mei in het sterrenbeeld Stier aan te treffen en daarna in het sterrenbeeld Tweelingen. VENUS Schittert aan de ochtendhemel als 'Morgenster'. Komt ruim anderhalf uur voor de zon op. Te vinden in het sterrenbeeld Vissen tot 9 mei, tot 13 mei in Walvis en daarna in het sterrenbeeld Vissen. MARS Deze rode planeet treffen we aan in het sterrenbeeld Maagd. Is de hele avond tot ver na middernacht zichtbaar. JUPITER Nadert de zon en zal de komende weken steeds korter te zien zijn aan de avondhemel. Deze reuzeplaneet bevindt zich in het sterrenbeeld Tweelingen. SATURNUS In het sterrenbeeld Weegschaal prijkt de gehele nacht deze planeet met de ringen. URANUS Vanaf half mei verschijnt Uranus aan de ochtendhemel. Met een verrekijker al te vinden laag boven de horizon in het sterrenbeeld Vissen. NEPTUNUS In het oostzuidoosten is met een sterrenkijker deze planeet op te sporen. Kijk in het sterrenbeeld Waterman zo'n drie uren voor zonsopkomst. VAN DAG TOT DAG 7 mei: Deze avond staan de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet. 8 mei: De Maan passeert Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw ten zuiden ervan. 10 mei: Saturnus in oppositie. Dit wil zeggen dat de planeet pal tegenover de zon staat en dat wil zeggen de gehele nacht zichtbaar is. 10 op 11 mei: Linksboven de Maan is Mars te zien. 11 op 12 mei: Rechtsboven de Maan treffen we Mars aan. 11 op 12 mei: De vier grootste manen van Jupiter bevinden zich ten oosten van de planeet. 12 mei: Links van de Maan is Spica te zien, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 13 mei: Deze avond treffen we Spica rechts van de Maan aan. 14 mei: Links van de Maan zien we Saturnus staan. 15 mei: Rechts van de Maan bevindt zich deze avond en nacht planeet Saturnus. 15 mei: Een ideaal moment om planeet Uranus te vinden. Rond 5.10 uur bevindt deze planeet zich anderhalve graad linksboven planeet Venus. Gebruik ook je verrekijker en daarna je sterrenkijker. 15 mei: Rond uur passeert de Maan ster Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen ten noorden ervan. 17 mei: Vanaf uur vallen de schaduwen van de manen Io en Callisto tegelijkertijd op het wolkendek van Jupiter. 21 mei: Maan Titan bereikt te uur de grootste oostelijke afstand tot planeet Saturnus. 21 op 22 mei: De vier grootste manen van Jupiter bevinden zich ten westen van planeet Jupiter. 25 mei: Linksonder de smalle maansikkel prijkt planeet Venus. 26 mei: Rechts van de smalle maansikkel is planeet Venus te zien. 25 mei: Kort voor zonsondergang is alleen maan Ganymedes van Jupiter zichtbaar. 29 mei: Maan Titan bereikt 's middags de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 31 mei: Boven de zeer smalle maansikkel prijkt Jupiter. 1 juni: De weerkundige zomer begint. 3 juni: Aan de donkere rand van de Maan is rond uur een bedekking van een sterretje van het sterrenbeeld Leeuw te zien. Pagina 19

20 4 juni: Iets boven de Maan treffen we Mars aan. 4 juni: De vier grootste manen van Jupiter zijn ten westen van de planeet te zien. 7 op 8 juni: Iets boven de Maan staat planeet Mars. 'VALLENDE STERREN' Met wat geluk verschijnen er rond 5 mei enkele Aquariden Kijk richting sterrenbeeld Voerman (of Wagenman). Ze zijn in de tropen en op het zuidelijk halfrond heel wat beter te zien. Best kans dat er zo'n 80 exemplaren aan het firmament te zien zijn. MAANFASEN Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier 5 mei 14 mei 21 mei 28 mei 5 juni DE ZON OPKOMST ONDERGANG 06 mei 6.01 uur uur 16 mei 5.44 uur uur 26 mei 5.31 uur uur 06 juni 5.22 uur uur TELESCOOP HERSCHEL ONTDEKT VOLWASSEN STERRENSTELSELS IN PASGEBOREN HEELAL Met de in Nederland ontwikkelde HIFIspectrograaf aan boord van de Europese infraroodruimtetelescoop Herschel zijn twee ver verwijderde sterrenstelsels ontdekt die ondanks hun jeugd een verrassend 'kalm' rotatiepatroon vertonen. Dat betekent dat de stelsels minder dan vier miljard jaar na de oerknal al 'volwassen' waren. De resultaten worden op 20 mei gepubliceerd in The Astrophysical Journal. op aarde aan te komen. De stelsels, S0109 en 'The Clone' geheten, zouden op die afstand normaalgesproken niet waarneembaar zijn, maar omdat ze zich achter een dichterbij gelegen cluster van sterrenstelsels bevinden, wordt hun licht vervormd en versterkt door de zwaartekracht van de cluster. Dankzij dat zwaartekrachtlenseffect konden de stelsels ondanks hun grote afstand toch met HIFI worden onderzocht. Vanwege de lange reistijd van het licht zien sterrenkundigen de twee stelsels zoals ze er in de jeugd van het heelal uitzagen. Zulke jonge stelsels zijn vaak nog niet volgroeid, en de toestroom van grote hoeveelheden gas leidt tot turbulentie en een chaotisch rotatiepatroon. Uit de Herschel-metingen blijkt echter dat S0109 een verrassend regelmatig rotatiepatroon te zien geeft. Voor 'The Clone' zijn de resultaten wat minder eenduidig, maar ook die waarnemingen zijn in overeenstemming met een 'kalme' rotatie. In de toekomst zullen deze en andere ver verwijderde sterrenstelsels nog veel gedetailleerder bestudeerd worden door het internatsionale ALMA-observatorium in Chili. De ruimtetelescoop Herschel is sinds voorjaar 2013 niet meer in bedrijf; de koelvloeistof aan boord was toen opgebruikt. Hubble-opname van S0109, een ver, 'gelensd' sterrenstelsel. Twee astronomen van Arizona State University gebruikten HIFI om precisiemetingen te verrichten aan twee sterrenstelsels die zo ver weg staan dat hun licht er tien miljard jaar over heeft gedaan om Pagina 20

21 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 9 mei bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - 40 jaar N.J.R.S. - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 9 mei Gezamenlijke bijeenkomst met kern Veldhoven. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - Computerproject - 40 jaar N.J.R.S. - Wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 9 mei Gezamenlijke bijeenkomst met kern Uden. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - computerproject - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur LUCHT- EN RUIMTEVAART- SHOW OP LE BOURGET Het is enkele jaren geleden dat wij iedere twee jaar naar de grootste lucht- en ruimtevaartshow ter wereld togen, die op het vliegveld van Le Bourget bij Parijs plaatsvond. In die jaren ervoor was er adembenemend veel te zien op het gebied van de ruimtevaart. Dat is helaas sterk verminderd, want de interesse voor de ruimtevaart is helaas sterk afgenomen. Dit jaar gaan we er weer heen. Kijken wat is er te zien. Interessante modellen van satellieten en raketten. Met name van Russische zijde valt er iedere keer wel wat te verwachten. Ook de CNES en ESA willen stevig uitpakken. Maar daarnaast zijn er ook de nodige ruimtevaarders, astronauten en kosmonauten die er rondlopen. Dit jaar vindt deze show, met schitterende demonstraties van vliegtuigen, straaljagers plaats van 15 tot en met 22 juni. Tijdens de weekenden kan het publiek de terreinen op. Door de week is het voornamelijk voor de kopers en andere zakenmensen. De pers kan er tijdens het gehele evenement terecht o.a. voor interviews, verslagen enz. Pagina 21

22