41e jaargang nr september 2015

Transcriptie

1 41e jaargang nr september 2015 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Het onbemande Japanse ruimtevrachtschip HTV-5 in de neuskegel van de H-2 raket in de cleanroom INHOUD: Japanse HTV-5 gelanceerd... 3 Meer nieuws ISS... 3 Vierde Ariane 5 dit jaar gelanceerd... 6 India lanceerde de GSAT China bracht de Yaogan 27 in de ruimte... 7 Hoe kweekt men verse groente in de ruimte?... 8 Nog een klein jaar vliegen voor Juno naar Jupiter... 9 Marsnieuws Saturnus - maan Dione Dawn zorgt voor nieuwe foto's van dwergplaneet Ceres Ruimtemissies naar Uranus en Neptunus Intelligent leven mogelijk in het centrum van de Melkweg Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Pagina 2

3 JAPAN LANCEERDE HTV-5 NAAR ISS Japans vijfde onbemande ruimtevrachtschip, de HTV-5, verliet op woensdag 19 augustus lanceerbasis Tanegashima. Hiervoor zorgde een H-2B raket. Om deze lancering succesvol te laten verlopen, waren er aan de eerste trap vier hulpraketten bevestigd die op vaste brandstof werkten. De hoofdmotor bestond uit twee LE-7A motoren. Aan boord van de HTV-5 die eenmaal in de ruimte de officiele naam Kounotori 5 kreeg, hetgeen Witte Ooievaar betekent, bevonden zich onderdelen voor het ruimtestation, een water filtratiesysteem, onderdelen voor de ruimtepakken en medische spullen. Veelal vervangend materiaal die tijdens de mislukte Cygnus lancering op 23 juni verloren waren gegaan. Vijf dagen later, op maandag 24 augustus, arriveerde het ruimtevaartuig bij het ruimtestation. De Japanse ruimtevaarder aan boord, de boordwerktuigkundige Kimiya Yui, bediende vervolgens de robotarm om het gevaarte vast te koppelen aan de Harmony module. De ruimtevaarders zullen dan de komende weken alle meegebrachte goederen uitladen. Nieuw zijn de onderdelen voor de bouw van een keuken. Daarbij gaat het vooral om de nieuwe koelkast. Ook vloog mee een platform om materialen buiten het station te plaatsen en die bloot te stellen aan de luchtledige ruimte. Mee vloog ook een pakket CubeSats. Die zullen de komende maanden met een Japanse robotarm in een baan om de aarde worden losgelaten. Voor het maken van een ruimtewandeling, nam het vrachtschip computers, printers, batterijen en opladers mee. Op het gebied van ruimteonderzoek ging mee het Calorimetrisch Electron Telescope (Calet). Deze 700 kg wegende astrofysische sensor gaat zoeken naar bronnen van hoogenergetische kosmische straling in bepaalde delen van de Melkweg. Uit de te verkrijgen gegevens hopen wetenschappers meer te weten te komen over de onverklaarbare donkere materie. Ze hopen dat deze kosmische stralingsdetector twee tot vijf jaar in bedrijf zal blijven. Voorts stuurde Japan twaalf muizen mee en een aantal flessen whisky en andere sterke drank. Dat laatste is voornamelijk bedoeld om het gehele rijpingsproces in de ruimte te bestuderen. Het is zeker niet de bedoeling dat de ruimtevaarders zich hieraan te goed doen. Eind september keert de HTV-5, boordevol afval, niet meer bruikbaar materiaal en instrumenten terug naar de aarde. Ten gevolge van de wrijvingshitte zal het grotendeels verbranden. DRIE NIEUWE RUIMTEVAARDERS NAAR ISS Veteraan kosmonaut Sergey Volkov (Rusland), Andreas Mogensen (ESA - Denemarken) en Aidyn Aimbetov (Kazachstan) zaten in de Sojoez TMA-18M toen deze op woensdag 2 september de ruimte in werd geschoten. Zoals gebruikelijk gebeurde dat met een Sojoez raket vanaf lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. Sinds 2013 duurt de reis zes uur (vier omloopbanen om de aarde) alvorens het ruimtestation te bereiken, maar nu ging het twee dagen duren. Dat had te maken met het feit dat het ruimtestation onlangs moest uitwijken voor naderend ruimtepuin. Ruim tien minuten na liftoff bevond de Sojoez capsule al in een baan om de aarde.. De navigatieantennes en de zonnepanelen werden uitgeklapt en vergrendeld op zijn plaats zoals gepland. Op vrijdag 4 september arriveerde het toestel bij het ISS en koppelde probleemloos vast aan de Poisk module. Na de zeer nauwkeurige controles op luchtdichtheid te hebben uitgevoerd, zweefden de drie het ruimtestation binnen. Zij voegden zich bij de andere zes bemanningsleden t.w. Padalka, Kelly, Kornienko (alle drie gelanceerd op 27 Pagina 3

4 maart) en Kononenko, Yui en Lindgren (die op 22 juli naar het ISS vertrokken). Voor het eerst sinds november 2013 bevonden zich weer negen ruimtevaarders in het ruimtestation. De bemanning van de Sojoez TMA-18M v.l.n.r.: Aidyn Aimbetov uit Kazachstan voor zijn eerste ruimtevlucht, Sergey Volkov uit Rusland voor zijn derde vlucht, en de Deen in ESA-dienst Andreas Mogensen eveneens voor zijn eerste vlucht. Op zaterdag 5 september droeg Padalka het commando over aan Scott Kelly Pagina 4

5 ASTRONAUT FILMDE EEN BRUISEND TABLET Astronauten in het ISS hebben eind juli films gemaakt in haarscherpe kwaliteit hoe een bruistablet oploste in een waterbol. Het nieuwe cameraspeelgoed waarmee de beelden zijn gemaakt is de RED Epic Dragon camera. De hoogresolutiecamera moet wetenschapsprojecten beter dan ooit in beeld brengen. In een video is te zien hoe astronaut Terry Virts een maagzuurremmend bruistablet in een zwevende waterbol stopt. Het tablet begint onmiddellijk te schuimen, maar het blijft een mooie ronde bol. NASA gaf in juni al een voorproefje van de mogelijkheden van de nieuwe camera. De camera werd aan boord gebracht met een Dragon van SpaceX in januari. In principe kunnen er beelden worden gemaakt in 6Kkwaliteit (6144 x 3160 pixels). Ter vergelijking een HD-televisie geeft beelden weer in 1920 x 1080 pixels. Sommige televisietoestellen kunnen 4K-beelden, ook wel Ultra HD genoemd, tonen. Het 4K-materiaal van het bruistablet is vier keer zo scherp als 'gewone' HD. De camera moet ruimtevaartprojecten van het Marshall Space Flight Center in Huntsville vastleggen. Het is niet de eerste keer dat de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie experimenteert met nieuwe cameramogelijkheden. Vorig jaar stopten astronauten een GoPro-camera in een waterbol en filmden dat weer met een 3Dcamera. WATERTANK UIT SHUTTLE NAAR ISS Technici hebben uit space shuttle Endeavour een watertank gehaald. Deze zal opnieuw gebruikt gaan worden in het ruimtestation. De lancering zal gebeuren aan boord van een Cygnus vrachtschip of in de Japanse HTV. Dat is nog niet bekend, evenmin wanneer dat gaat gebeuren. Space shuttle Endeavour bevindt zich in het California Science Center in Los Angeles. De shuttle watertank nu bestemd voor het ISS SOJOEZ TMA-16 M GELAND Met een record van 879 dagen verblijf in de ruimte op zak keerde veteraan Gennady Padalka op 11 september terug naar de aarde. Daarmee voltooide de Rus vijf ruimtemissies. Tegelijk met hem verlieten de Deen Andreas Mogensen en de Kazak Aldyn Aimbetov ook het ruimtestation ISS. Zij verbleven slechts tien dagen aan boord van het ISS. De Sojoez capsule kwam zoals gebruikelijk neer in de steppen van Kazachstan. RADAR VAN SWAP WERKT NIET Na weken van vergeefse pogingen om het probleem op te lossen van een niet meer werkende sensor, moest NASA op 2 september verklaren dat dat onderdeel als verloren beschouwd moest worden.. Het is de helft van de taken die deze satelliet moest uitvoeren. Slechts twee maanden heeft de sensor gewerkt. Deze sensor had tot taak het bodemvocht wereldwijd te meten. Wetenschappers wilden weten de invloed van het watercyclus op het klimaat. Er konden dan ook voorspellingen gemaakt worden over droogte en overstromingen. Vooral boeren hadden veel belang bij deze informatie. De andere helft van de instrumenten inclusief de draaibare antenne werken normaal. De SWAP draait op een hoogte van 685 kilometer om de aarde. Het bestrijkt telkens een strook van 9 kilometer. Het kan nu nog maar metingen uitvoeren met een resolutie van 40 km. Pagina 5

6 VIERDE ARIANE 5 LANCERING DIT JAAR Op donderdag 20 augustus vertrok vanaf lanceerplatform ELA-3 van lanceerbasis Kourou voor de vierde keer dit jaar een Ariane 5 raket richting ruimte. In de neuskegel vervoerde het twee commerciële communicatiesatellieten. Het was de 81e vlucht van een Ariane 5 en de 225e van een lid van de Ariane-familie sinds de eerste start in Ariane 5 verlaat het Assemblagegebouw op weg naar het lanceerplatform De grootste kunstmaan in de neuskegel is de Eutelsat 8 West 8. Ongeveer 28 minuten na liftoff kwam deze 4800 kg wegende kunstmaan in een sterk ellipsvormige baan om de aarde terecht. In de dagen die daarop volgden werd de satelliet met behulp van raketjes naar zijn geostationaire baan boven de evenaar gemanoeuvreerd. Vanaf 8 gr. W.L. verzorgt het televisie- en andere communicatiediensten tussen gebruikers in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Zuid- Amerika. De bedoeling is dat dat gedurende de komende 15 jaar gebeurt. De tweede kunstmaan, de Intelsat 34, woog met zijn gewicht van 3300 kg iets minder. Zijn plaats wordt na de nodige manoeuvres 55,5 gr. W.L. Het zal dan aan directe gebruikers, in het bijzonder in Brazilië, voor ontvangst van televisieprogramma's zorgen. Maar de Intelsat 34 zorgt ook voor videodiensten in Latijns- Amerika. Vliegtuigen en schepen op de Noord-Atlantische Oceaan zullen van internetverbindingen gebruik maken zodat deze reizigers continu contacten kunnen onderhouden.. Ook van deze kunstmaan word verwacht dat het zeker 15 jaar in bedrijf blijft. SUCCESVOLLE PROTONLANCERING De Russische Proton raket is weer terug op de lanceermarkt na een succesvolle lancering op vrijdag 28 augustus. Toen vertrok het vanaf lanceerbasis Baikonoer om de zeer krachtige communicatiesatelliet van Inmarsat in de ruimte te brengen. Vooral de eerste tien minuten van de vlucht werden met spanning gevolgd. Die verliepen zonder problemen en ook de fase waarin de Breeze M bovenste rakettrap het werk moest afronden. Vijf keer werd de motor ontstoken om de 6,7 ton zware Inmarsat 5 F3 naar een grotere hoogte te brengen en dichter bij de evenaar. De geostationaire overgangsbaan liet een hoogte zien van 4741 tot kilometer zien. Daarbij maakte het een hoek van 26,75 graden met de evenaar. De weken die daarop volgden, werd de omloopbaan veranderd in een geostationaire (bijna kilometer hoog) en kwam het boven de evenaar te hangen. Een tekening van de Inmarsat 5 F3 Pagina 6

7 Men is blij met het succes van de Proton. Veel mogelijkheden voor het lanceren van dit type zware kunstmanen zijn er niet op dit moment. Zo is Arianespace al voor heel 2017 volgeboekt. Op 14 september moet een Proton de Russische Express AMS lanceren en in oktober een Turkse communicatiesatelliet. ATLAS 5 GAAT CYGNUS LANCEREN Voor de volgende lancering van een Cygnus ruimtevrachtschip heeft Orbital ATK gekozen voor een Atlas 5 raket. Deze krachtige en betrouwbare raket is in staat om het 3500 kg wegende vrachtschip naar het ISS te schieten. De keuze viel op deze raket na een dramatische verlopen lancering met een Antares raket. De NK-33 motoren bleken niet in staat te zijn tot een krachtige voortstuwing en de raket viel terug op het lanceerplatform. De motoren zullen worden vervangen door de moderne Russische RD-181 motoren. Orbital ATK hoopt volgend jaar de lanceringen van de Cygnus vrachtschepen weer te kunnen hervatten. De eerste nieuwe poging om een verbeterde Cygnus met de nodige goederen voor het ISS en de bemanning met een Atlas 5 te lanceren, staat gepland voor 3 december a.s. De zonnepanelen werden ontplooid en ook het uitschuiven van de 6-meter lange antenne verliep zonder problemen. De motor van de GSAT 6 zorgde er vervolgens voor dat de baan overging in een geostationaire over de evenaar. Met de GSLV-raket kan India nu bijna alle grote eigen kunstmanen in de ruimte brengen. Alleen, die niet in de neuskegel passen, vliegen met een Ariane 5 mee. Op 28 september staat de lancering van een Astrosat op het programma. Hiervoor zal een PSLV-raket zorgen. CHINA LANCEERDE DE YAOGAN 27 In de reeks militaire spionagesatellieten heeft China er weer eentje toegevoegd, de Yaogan 27. Een drietrapsraket, de Long March 4C, bracht deze kunstmaan in de ruimte op donderdag 27 augustus. De lancering was van tevoren niet aangekondigd en dat duidt op een geheime spionagesatelliet. INDIA LANCEERDE DE GSAT 6 Een GSLV-raket (Geosynchronous Satellite Launch Vehicle) bracht op donderdag 27 augustus met succes de Indiase militaire satelliet GSAT 6 in een baan om de aarde. De ongeveer 2300 kilo wegende satelliet is bedoeld voor de Indiase strijdkrachten en moet naar schatting zo'n negen jaar in bedrijf kunnen blijven. Het is de 25e geostationaire communicatiesatelliet van India. De lancering verliep voorspoedig en weldra hadden de vier op vaste brandstof werkende hulpraketten hun werk voltooid. De cryogene motor van de bovenste rakettrap kwam bijna vijf minuten na liftoff tot ontsteking. Twaalf minuten later bereikte de GSAT 6 zijn geostationaire overgangsbaan van 170 tot kilometer hoogte. Een Long March 4C raket stijgt op om de Yaogan 27 in een baan om de aarde te brengen Pagina 7

8 En zoals van alle militaire, al dan niet spionagesatellieten, ongeacht van welk land, is hierover nauwelijks iets bekend. China zelf liet weten dat instrumenten aan boord landmetingen uitvoeren,, schattingen verrichten van gewasopbrengsten en gegevens verzamelen om rampen te voorkomen. Het Westen gelooft dat niet en in hun ogen zijn het verdachte kunstmanen, die hetzelfde doen als hun kunstmanen. De Yaogan 27 beschrijft banen om de aarde op ongeveer 1200 km hoogte. Daarbij maakt het een hoek met de evenaar van ongeveer 100 graden. Dat komt overeen met zijn voorgangers, die in december 2009, mei 2012, november 2013 en oktober 2014 van start gingen. Ze zijn allemaal uitgerust met optische instrumenten die voor hoge resolutie beelden zorgen. Deze lancering was de vierde Chinese dit jaar en de 17e vlucht van een Long March 4C raket. UITSTEL VOOR FALCON HEAVY De mislukte lancering van een Falcon 9 raket in juni heeft ook gevolgen voor de eerste lancering van de Falcon Heavy raket. De oorzaak van het falen kost de nodige tijd en aanpassingen zijn vervolgens nodig. Het bedrijf SpaceX wil daar nu alle tijd en energie in steken. Waarschijnlijk vindt de eerste start in het voorjaar van het volgend jaar plaats. Mogelijk is dat in april. Tekening van een Falcon Heavy lancering, die aangedreven wordt door 27 Merlin hoofdmotoren. SpaceX wil meer dan 100% zekerheid hebben over de prestaties van die nieuwe raket., die inmiddels al enkele jaren vertraging heeft opgelopen. De successen met de Falcon 9 hebben er wel voor gezorgd dat er al de nodige orders geboekt konden worden. De Falcon 9 Heavy valt op door de drie samengebundelde Falcon 9 raketten. De lancering zal vanaf lanceerplatform 39A gebeuren op Kennedy Space Center. Hier vandaan vertrokken destijds ook de Saturnusraketten met erop de Apollo maancapsules en later de space shuttles. Er wordt nu gewerkt aan het lanceerklaar maken van dat complex voor liftoffs van de Falcon raketformatie. HOE KWEEKT MEN VERSE GROENTE IN DE RUIMTE? Veel moeilijker en ingewikkelder dan de mensen denken. Het is niet een kwestie plantjes en of zaden meenemen. Er komt heel wat meer bij kijken. In de vorige ASTRUIM vermeldden we dat het met de eerste sla gebeurd was. Maar alleen dagelijkse sla op het menu, gaat ook snel vervelen. Zeker nu steeds langer verblijf in de ruimte op het programma staat. Wetenschappers van de Universiteit van Wageningen zijn volop aan het experimenteren. En dat gebeurt in een broeikastje van 50 x 50 x 70 centimeter. Zo'n kastje moet zo klein mogelijk zijn. Welke gewassen komen daarvoor in aanmerking? Voorlopig nog maar radijs en reculo, want die hebben weinig afval, iets wat heel belangrijk is. Zo klein mogelijk dus en die groenten moeten ook nog goed groeien bij kunstlicht. Een nog groter probleem is groenten op Mars te verbouwen. De grond is roodachtig en de atmosfeer zeer ijl. Daarbij komt nog de gevaarlijke straling. Zeker niet te vergeten is de wisseling van temperatuur van warm tot zeer koud. Verwacht wordt dat de eerste mensen over twintig jaar er zullen landen. Voedsel voor in totaal minimaal twee jaar meenemen, wordt als onbegonnen werk beschouwd. Ook met dit probleem houdt de Universiteit van Wageningen zich bezig. Er kan niet vroeg genoeg begonnen worden om hiervoor een oplossing te vinden. Bekend is dat Chinese Pagina 8

9 wetenschappers ook hiermee volop bezig zijn. Maar ze willen hierover niets kwijt. De Universiteit van Wageningen krijgt volop medewerking van NASA. Ze hebben grond gekregen dat afkomstig is uit Arizona.. Aarde van Hawaii lijkt nog het meest op Marsgrond. De experimenten hebben nog de tijd. Voor in het ruimtestation geldt hoe eerder hoe liever. NOG EEN KLEIN JAAR VLIEGEN VOOR JUNO NAAR JUPITER Het NASA-ruimtevaartuig Juno heeft nog een klein jaartje nodig om bij Jupiter aan te komen. Reikhalzend kijken de wetenschappers uit naar de gegevens die de instrumenten naar de aarde zullen sturen. Wat is er te zien onder het dikke wolkendek? Komen we meer te weten over die grote Rode Vlek? Heeft de planeet een vaste kern? En krijgen we nu een antwoord op de vraag hoe deze gasreus is ontstaan? Het NASA-ruimtevaartuig Juno Juno kan ons meer vertellen over het jonge zonnestelsel. In tegenstelling tot de aarde heeft Jupiter - dankzij zijn enorme massa - nog steeds zijn originele samenstelling. Het ruimtevaartuig zal ook diep in de atmosfeer van deze reuzenplaneet gaan turen. Het moet de samenstelling en de temperatuur van die atmosfeer vaststellen en de bewegingen van de wolken in kaart brengen. Het kan ons ook iets vertellen over de hoeveelheid water in de atmosfeer. Zodra Juno eenmaal bij Jupiter is aangekomen, moet niet alleen rekening gehouden worden met de gevaarlijke straling rond deze planeet. Het is ook zaak dat Juno de zon in de gaten houdt. De ruimtesonde is namelijk uitgerust met drie enorme zonnepanelen, die de instrumenten op grote afstand van de zon van voldoende energie moet voorzien. De zonnepanelen zijn zo'n 2,70 meter breed en 8,90 meter lang.. Eenmaal bij Jupiter aangekomen wekken ze zo'n 450 watt aan elektriciteit op. Het is voor de eerste keer dat een ruimtevaartuig op zo'n grote afstand (ongeveer vijf keer verder dan de aarde tot de zon) gebruik maakt van zonnepanelen. Juno is uitgerust met tal van instrumenten. Bijvoorbeeld met ultraviolet- en infraroodcamera's om foto's te kunnen maken van de atmosfeer en aurora's. Maar ook met instrumenten om het zwaartekrachtveld en het magnetisch veld vast te leggen.. Met de zogenoemde JunoCam, een kleurencamera waarmee spectaculaire close-up foto's van Jupiter kunnen worden gemaakt. Deze camera moet de eerst gedetailleerde beelden van Jupiters polen afleveren. Begin juli volgend jaar zal Juno bij Jupiter aankomen om vervolgens in een sterk ellipsvormige baan om de planeet te gaan draaien over de evenaar en buiten het gebied met de gevaarlijke straling. Maar na acht rondes zal een deel van de elektronica al zodanig beschadigd zijn geraakt, dat het de geest geeft. 33 omloopbanen zal het om de planeet beschrijven. Tijdens elke ronde zal het zo'n 5000 kilometer dichter bij de wolken geraken. Na ongeveer een jaar zal de sonde de atmosfeer induiken en verbranden. Hopelijk zijn we dan (heel) veel over deze stroperige gasbol te weten gekomen. ATLAS LANCEERT DE MUOS 4 Adembenemend mooi was de lancering van de Atlas 5 raket op 2 september vlak voor zonsopkomst (zie foto voorpagina van deze ASTRUIM). De raket vertrok vanaf Cape Canaveral en bracht de Amerikaanse communicatiesatelliet voor de marine, de MUOS 4, in een baan om de aarde. Daarmee werd een gat gedicht in een wereldwijd bereik in een nieuw mobiel communicatiesysteem voor de militairen. De Atlas 5 was uitgerust met vijf hulpraketten om de zware Muos 4 (die iets lichter woog dan de MUOS 3) in de ruimte te brengen. Drie Pagina 9

10 uur nadat de bovenste Centaur rakettrap (na drie ontstekingen) zijn werk had voltooid, draaide de zilver en zwarte uitziende satelliet om de aarde. De 127e succesvolle Atlas lancering zat er op. Voor United Launch Alliance (ULA) die het beheer heeft over dit type lanceringen, de 99e succesvolle vlucht sinds december Na de nodige manoeuvres kwam de MUOS 4 in een geostationaire baan over de evenaar terecht boven de Indische Oceaan. Het is uitgerust met een smalband systeem dat gebruikt wordt door alle commandanten, op elk schip, onderzeeer, vliegtuigen, voertuigen alsook de troepen in het veld. op de maan of halen we het naar de aarde om het hier te verwerken? Ook met deze vragen hield Ian Crawford, professor in de planetaire wetenschap en astrobiologie op het Birkberk College in Londen, zich bezig. Volgens hem zijn er op deze naaste buur heel wat grondstoffen aanwezig maar het zal een groot probleem zijn die afzonderlijk te ontginnen. Hoe rendabel zal dat dan worden? Er wordt vooral gedacht aan het isotoop helium 3. Deze ligt ingebed in de bovenste laag regolith van het oppervlak en is gevormd door de zonnewind over een periode van miljarden jaren. De verwachting is dat het in grote hoeveelheden op de maan voorkomt. Is dat wel het geval? Uit de monsters meegebracht maangrond door de Apollo astronauten kwam het ruimschoots voor. Dat kwam van een gebied in de lage breedtegraden. Maar komt dat wel overal op de maan voor? Hoe zit het in de poolgebieden? Welke invloed heeft de zonnewind daar uitgeoefend? Hoe zit het met de geimplanteerde elementen zoals helium 4, waterstof, koolstof en stikstof? Tot op heden is hierover vrijwel niets bekend. Werkwijze van de MUOS 4 in beeld Het is zondermeer duidelijk dat er nog heel veel onderzoek nodig is. Onbemande landers zullen bodemmonsters van de maan naar de aarde moeten brengen voor uitvoerige studie. Een antwoord op de vragen zal nog heel lang op zich laten wachten. Fantaseren is gemakkelijk, de praktijk is heel wat problematischer. In juli 2016 volgt voor ULA de 100e lancering. Een Atlas 5 moet dan de Mexico Morelos 3 communicatiesatelliet in de ruimte brengen. IS MIJNBOUW OP DE MAAN WEL RENDABEL? Op de maan komen heel wat delfstoffen en mineralen voor, die wij op aarde heel goed kunnen gebruiken. Heel veel mensen zullen denken en zeggen: "Halen!" Gemakkelijker gezegd dan gedaan. Verwerken we dat eerst Pagina 10

11 ZOUTVLAKTE MARKEERT EEN VAN DE LAATSTE MEREN OP MARS In het gebied Meridiani Planum (waar ook NASA s Opportunity rover rondrijdt) is een grote zoutvlakte gevonden met een oppervlak van maar liefst tegen de vijftig vierkante kilometer. Mineralogisch onderzoek door satellieten rond Mars duidt erop dat de zoutvlakte 'slechts' zo n 3,6 miljard jaar oud is; veel jonger dan de periode waarin er grote hoeveelheden open water op Mars voorkwamen. Onderzoekers van de University of Colorado denken dat de vlakte het restant is van een van de laatste meren op Mars. Uit de omvang en dikte van de zoutafzettingen concluderen ze dat het zoutgehalte in het meer slechts ongeveer 8 procent bedroeg van het zoutgehalte in de oceanen op onze planeet. Dat is dus niet erg zout, en in principe zeker overleefbaar voor micro-organismen zoals wij ze kennen. WAS MARS KOUD EN NAT? door Michel van Pelt Dat er ooit, tot ongeveer drie miljard jaar geleden, grote hoeveelheden water over het Marsoppervlak hebben gestroomd lijkt inmiddels wel zeker. Meestal wordt er daarbij vanuit gegaan dat de atmosfeer toen veel dikker was dan nu, en dat het er daardoor toen ook redelijk warm was. Bij te lage druk en temperaturen kan water immers niet als vloeistof bestaan. Een nieuwe analyse van de grootste afzetting van carbonaatmineralen lijkt echter aan te tonen dat de atmosfeer al miljarden jaren zeer ijl, en dus zeer koud, is. Misschien zelfs al in de tijd dat de grote rivierdalen ontstonden. 3D-weergave van de zoutvlakte op Mars, met contourlijnen die locaties met dezelfde hoogte aangeven. [LASP/Brian Hynek] Pagina 11

12 De atmosfeer is momenteel zeer ijl, dus als Mars ooit een heel dichte koolstofdioxideatmosfeer had rijst de vraag waar die dan is gebleven. Een oplossing kon zijn dat veel van het kooldioxidegas dat vroeger in de atmosfeer aanwezig was, in de vorm van carbonaatmineralen in de Marsbodem is opgeslagen. Metingen die de afgelopen twintig jaar door diverse Marssatellieten zijn gedaan laten echter maar weinig van zulke carbonaten zien; zeker niet genoeg om uit een dichte atmosfeer te kunnen zijn ontstaan. Nu zijn er twee mogelijke verklaringen. De eerste stelt dat Mars in zijn natte periode inderdaad een dichte atmosfeer had, maar dat het meeste gas daarvan de ruimte in is weggelekt in plaats van als carbonaatgesteente is vastgelegd. Maar in een recent artikel in het tijdschrift Geology geven twee Amerikaanse wetenschappers de voorkeur aan een andere verklaring. Zij stellen dat rivieren ook, kortstondig, in een koude, ijle atmosfeer konden stromen als de temperaturen lokaal af en toe maar eens boven het vriespunt kwamen. Wellicht heeft Mars dus nooit een dichte, warme atmosfeer gekend. NASA s Maven satelliet is momenteel bezig met het besturen van het weglekken van de Marsatmosfeer naar de ruimte, en zal hopelijk meer licht werpen op wat de situatie drie miljard jaar geleden werkelijk was. ZOEK ZELF VREEMDE MARSLANDSCHAPPEN Het wetenschappelijke team van NASA s Mars Reconnaissance Orbiter (MRO) vraagt het publiek om te helpen bij het onderzoek van de vele vreemde landschappen en structuren in de buurt van de zuidpool van Mars. Vrijwilligers kunnen op MRO-opnamen gebieden helpen aanwijzen die nog eens goed moeten worden bekeken met de HiRISE-camera van de Marssatelliet. Voorbeeld van het soort vreemde landschappen waarnaar NASA het publiek vraagt mee te helpen zoeken. Dit verkreukelde papier bevindt zich bij de zuidpool van Mars. [NASA/JPL-Caltech/MSSS/Univ. of Arizona] Pagina 12

13 Veel landschappen op Mars lijken op die van de aarde, maar vooral in de poolstreken komen veel exotischer structuren voor. Dat heeft te maken met het afwisselend, seizoengebonden bevriezen en dooien van grote hoeveelheden koolstofdioxide, iets dat op onze planeet niet van nature gebeurt. In de lente verandert in de winter gevormd koolstofdioxide-ijs in gas, waardoor allerlei vreemde gaten en scheuren in het oppervlak ontstaan. Het project, dat Planet Four: Terrains heet, geeft vrijwilligers de taak om bepaalde terreinsoorten op te sporen. Dat gebeurt aan de hand van foto s die details met afmetingen tot zes meter laten zien. Uiteindelijk geselecteerde structuren zullen vanaf medio 2016 nog eens met MRO s HiRISE in detail worden gefotografeerd, waarbij details van een halve meter te zien zullen zijn. Planet Four: Terrains maakt deel uit van Zooniverse, een organisatie die inmiddels al dertig wetenschappelijke projecten heeft lopen waar iedereen aan kan meedoen. MARS EXPRESS UITZICHT OVER DE ZUIDPOOL Op 25 februari dit jaar maakte ESA s Mars Express bijgaande overzichtsfoto van de ijskap op de zuidpool en een groot stuk terrein van de oude, bekraterde hooglanden ten noorden daarvan. Normaal gesproken fotografeert de sonde recht naar beneden, rond het moment dat haar elliptische baan Mars Express dichtbij het oppervlak brengt, tot op zo n 300 km hoogte. Deze foto is echter gemaakt op maximale afstand, ongeveer 900 km boven het oppervlak. Dat betekent minder detail, maar een groter zichtbaar gebied. Duidelijk te zien is de witte ijskap, die bestaat uit water- en koolstofdioxide-ijs. De foto is genomen toen het op de zuidpool zomer was; in de winter is de ijskap veel groter, en bedekt dan het gladde terrein dat rond de kap te zien is. In het midden van de foto zijn de oude, zuidelijke hooglanden te zien, vol met kraters. Blik op de zuidpool van Mars en een groot stuk terrein richting het noorden, als gezien door Mars Express. [ESA/DLR/FU Berlin] De donkere patronen worden veroorzaakt door stofzand dat de wind in kraters en geulen tot duinen vormt. Naar het noorden is een deel van het gigantische Hellas bassin te zien dat meer Pagina 13

14 dan 2200 km breed is en zo n 8 km lager ligt dat het omringende terrein. Ook zichtbaar, als dunne kronkellijntjes, zijn de kanalen Dao Vallis en Niger Vallis. Wazige zones bovenin de foto worden veroorzaakt door wolken, terwijl boven de horizon de dunne laag Marsatmosfeer zichtbaar is. METHAAN IN MARSMETEORIETEN In zes meteorieten die van Mars afkomstig zijn heeft een internationaal team van onderzoekers sporen van methaan ontdekt. Het gaat om brokken vulkanisch gesteente die gassen bevatten die dezelfde samenstelling hebben (wat isotopen betreft) als de Marsatmosfeer, wat bewijst dat ze van de rode planeet afkomstig zijn. Deze meteorieten blijken meer methaan te bevatten dan andere meteorieten. Over de aanwezigheid van methaan in de Marsatmosfeer is nog steeds geen duidelijkheid, maar recente metingen van de Marsrover Curiosity lijken erop te wijzen dat er inderdaad methaan voorkomt, zij het in slechts geringe hoeveelheden. Als de onderzochte meteorieten representatief zijn voor vulkanische gesteenten op Mars, dan bevatten deze waarschijnlijk een aanzienlijke voorraad methaan; theoretisch genoeg voor het er in overleven van micro-organismen. MARSROVERS RIJDEN VERDER NASA s Opportunity rover is nog steeds in 'Marathon Valley', op de westelijke rand van de Endeavour Crater. Hij onderzoekt daar kleimineralen met behulp van de diverse instrumenten aan het eind van zijn robotarm. De totale op Mars afgelegde weg bedraagt nu kilometer. NASA s Curiosity rover rijdt intussen naar het zuidwesten, verder Mount Sharp op. Het laat daarmee een interessant gebied achter zich dat het een aantal weken heeft onderzocht. Dit "Marias Pass" gebied bleek ongewoon veel waterstofverbindingen te bevatten, wat wijst op water dat door mineralen in de grond is gebonden. De waterstofverbindingen werden op afstand gedetecteerd met behulp van het Dynamic Albedo of Neutrons (DAN) instrument op de rover. Curiosity heeft ter plaatse ook een boormonster genomen dat in het interne laboratorium wordt onderzocht. Curiosity heeft in nu totaal 11.1 kilometer afgelegd. BEMANDE MARSMISSIE VAN EEN JAAR BEGONNEN Zes mensen hebben zich vrijwillig voor een jaar in een koepel op Hawaii laten opsluiten, als onderdeel van een NASA Marsmissiesimulatie met de naam Hawaii Space Exploration Analog and Simulation (HI- SEAS). The bemanning omvat een Franse astrobioloog, een Duitse natuurkundige, en vier Amerikanen: een piloot, een architect, een dokter/journalist en een bodemwetenschapper. De koepel waarin ze leven is slechts 11 meter breed en 6 meter hoog, en bevindt zich op de kale, noordelijke helling van de Mauna Loa vulkaan. De mannen en vrouwen mogen alleen naar buiten in een (gesimuleerd) ruimtepak, en leven verder als in een werkelijke bemande Marslander: met astronautenvoedsel, weinig privacy, extreem langzaam internet en communicatieverbindingen met grote vertragingen. De missie volgt op eerdere expedities, waaronder een op de bodem van de zee bij de kust van Florida, in Antarctica en in Rusland, waar in 2011 een experiment van maar liefst 520 dagen liep. Gesimuleerde ruimtemissies als deze moeten helpen met het plannen en ontwikkelen van latere echte Marsmissies, vooral op sociaal en psychologisch gebied. Pagina 14

15 Stereografisch zelfportret van/door Curiosity; door de projectiemethode ziet de horizon er uit als een cirkel. [NASA/JPL-Caltech/MSSS] MAANFASEN Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan 04 oktober 13 oktober 20 oktober 27 oktober DE ZON Opkomst: Ondergang: 03 oktober 7.43 uur uur 13 oktober 8.00 uur uur 23 oktober 8.18 uur uur 31 oktober 7.33 uur uur Pagina 15

16 klein? De wetenschappers zijn bezig die hoeveelheid gegevens te verwerken. Hopelijk vernemen we weldra meer hoe wijzer we zijn geworden van deze maan die een doorsnede van 1123 kilometer meet en 2,7 aardse dagen nodig heeft om een baan om Saturnus af te leggen. Op 28 oktober zal Cassini op slechts 50 kilometer langs maan Enceladus vliegen. Saturnus - maan Dione CLOSE-UP FOTO'S VAN MAAN DIONE Als je niet beter wist, dan zou je na het bekijken van deze foto's toch zweren dat het opnames van onze maan zouden zijn. Vooral de achterkant van de maan is bekend van een zee van kraters. Of misschien wel het oppervlak van Mercurius... Geen sprake van! Het is het oppervlak van Saturnus' maan Dione. Het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini maakte die foto's op maandag 17 augustus toen het op slechts 474 kilometer dat hemellichaam passeerde. Een flyby op een hele korte afstand en dat kon alleen maar betekenen dat we het oppervlak nu pas goed te zien kregen. NASA gaf een aantal beelden vrij, maar ongetwijfeld zullen er nog veel meer volgen. Zeker van de noordpool. Tijdens de passage verzamelden instrumenten aan boord van de Cassini gegevens over de aantrekkingskracht, de structuur, temperatuur, werden er vele foto's gemaakt enz. Ook gingen ze op zoek naar stofdeeltjes afkomstig van deze maan. Wetenschappers hopen ook te weten te komen of deze maan geologisch actief is Zijn daardoor de hoge muren in helder ijs en een canyonachtig systeem te verklaren? Komen er misschien ook ijsvulkanen voor al zijn die mogelijk heel Pagina 16

17 Een serie schitterende close-up foto s van Dione, gemaakt door het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini. Pagina 17

18 DAWN ZORGT VOOR NIEUWE FOTO'S VAN DWERGPLANEET CERES resolutie te zien geven. De scherpte en kwaliteit zal dan heel groot zijn. De opnames van 19 augustus hebben een resolutie van 140 meter per pixel d.w.z. dat het kleinst zichtbare detail altijd nog 140 meter groot is. Het oppervlak laat tot op heden weinig puin zien en dat is heel bijzonder en zeker onder aan de hellingen. Ondanks de prachtige foto's is het probleem van de witte vlekken op het oppervlak nog niet opgelost. Wetenschappers hebben wel een vermoeden maar zijn daarover niet zeker. Dawn heeft 11 aardse dagen (of 14 banen) rond Ceres met een doorsnede van 950 km nodig om deze dwergplaneet helemaal in kaart te brengen. De grootste krater op Ceres, Gaue. Vernoemd naar de Germaanse godin aan wie offers gebracht werden na het oogsten van de rogge Op de nieuwste foto's gemaakt door het Amerikaanse ruimtevaartuig Dawn, valt een eenzame berg op. Die berg met een hoogte van 6437 meter is een van de vele prachtige kenmerken van het oppervlak van het grootste object in de planetoidengordel. Het oppervlak laat kraters zien, schuine hellingen en ronde kuilen. "Een schitterend oppervlak was de mening" was de mening van de wetenschappers. Linksonder is een bergkam te zien. Het ligt in de buurt van krater Urvara Momenteel cirkelt Dawn op een hoogte van 1470 kilometer om deze ijzige dwergplaneet. In oktober zal het ruimtevaartuig langzaam dalen naar een hoogte van 375 kilometer. De dan verkregen beelden zullen een nog hogere BOUW GROOTSTE CAMERA TER WERELD KAN BEGINNEN Met de bouw van de zogenoemde Large Synoptic Surrey Telescope aan de Universiteit van Sanford kan begonnen worden. De beslissing van de Amerikaanse Ministerie van Energie om de bouw van de camera goed te keuren, is de laatste stap in het lange voorproject. "We kunnen nu eindelijk beginnen met de productie van onderdelen", verklaarde projectleider Steven Kahn. De Large Synoptic Surrey Telescope zal ongeveer 3000 kg wegen en krijgt de afmeting van een kleine auto. Geen pocketcamera die je zomaar meeneemt. Het verschaft beelden met een resolutie van 3,2 gigapixel. In 2020 moet het geinstalleerd zijn op de berg Cerro Pachon in Chili. De bedoeling is dat het enkele malen per week de zuidelijke sterrenhemel vanuit Chili fotografeert. In een periode van tien jaar zal de camera enkele tientallen miljarden sterrenkundige objecten gaan vastleggen, zoals sterren en sterrenstelsels. De beelden zullen de astronomen helpen bij het onderzoek naar onder meer donkere materie en de formatie van sterrenstelsels. Jaarlijks zal er ongeveer 6 miljoen gigabyte aan beeldmateriaal worden verzameld door de Large Synoptic Surrey Telescope. Met een gewone 8-megapixel camera zou iemand elke dag foto's moeten nemen om zoveel beeldmateriaal te verkrijgen. Pagina 18

19 RUIMTEMISSIES NAAR URANUS EN NEPTUNUS/ commissie zal een top 10 lijst presenteren ter overweging voor NASA. Martijn Molhuijsen NASA heeft wetenschappers gevraagd om met ideeën en ontwerpen te komen over hoe te vliegen met ruimtesondes met robots naar Uranus en Neptunus, de laatste klassieke planeten van het zonnestelsel zonder kunstmatige satellieten en hierdoor zeer waarschijnlijk in aanmerking komen bij NASA. Het Jet Propulsion Laboratory, zal bestuderen welke ideeën van ruimtesondes eind 2020 of begin 2030 zouden kunnen worden gestuurd om de structuur en samenstelling van de gigantische planeten te kunnen bestuderen als ook de maansystemen. Een focus van het onderzoek zal het ontwerpen zijn van een eenvoudige ruimtevaartuig waarvan 2 exemplaren kunnen worden ontwikkeld en worden gelanceerd om Uranus en Neptunus te bereiken. "Voor ongeveer $ 2 miljard per stuk", volgens Jim Green, hoofd van Planetary Science divisie NASA. Maar Green zei dat wetenschappers ook moeten kijken naar een kleinere ruimtesondes die kunnen worden ontwikkeld tegen lagere kosten. Zodat er een heel spectrum ontstaat en er mogelijk hieruit een concept komt welke ook kan worden gebruikt voor missies buiten ons zonnestelsel. "De studie is de eerste bureaucratische stap in een meerjarige inspanning waarbij onafhankelijke kosten en technische evaluaties, en de federale begroting van de tekentafel naar de realiteit, de missie naar een van de ijzige grote planeten gaat", aldus Green. De resultaten van de studie zal worden voorgelegd aan een panel van wetenschappers leden door de National Research Council in begin De NRC commissie vergadert eenmaal per tien jaar om in kaart te brengen wat de topprioriteiten voor de komende 10 jaar van planetaire wetenschappelijk onderzoek gaat worden. De Uranus Het beleid van de ruimte agentschap is om de aanbevelingen van het tienjarig onderzoek te volgen. Een missie naar Uranus of Neptunus zal een afgeleide zijn van NASA's Cassini orbiter, welke om Saturnus vliegt en recent goedgekeurde sonde welke herhaaldelijk langs Jupiters ijzige maan Europa zal gaan vliegen. Het laatste onderzoeksrapport uitgegeven in 2011 had als belangrijkste planetaire wetenschappelijke doelstellingen: Als eerste een Marsrover terugkeermissie. Als tweede een fly-by sonde naar Europa. De derde doelstelling was een Uranus satelliet, maar deze is verschoven tot achterin 2020 en zal weer in de volgende decadal opdracht komen van de NRC. En zal moeten strijden met een robot missie naar Saturnus maan Titan ook een rovermissie naar Venus staat op de lijst. Pagina 19

20 Neptunus Toch staan de missies voor Uranus en Neptunus als eerste in de rij. De satellieten voor Uranus en Neptunus zullen vrijwel zeker gevoed worden door nucleaire batterijen. Pas na 2023 zal een radio-isotopen generator als voedingsbron worden gebruikt. Kernenergie is nodig voor sondes in de uithoeken van het zonnestelsel, waar het zonlicht onvoldoende is voor zonnepanelen. NASA's New Horizons missie naar Pluto, de Cassini-missie bij Saturnus en de Curiosity rover op Mars werken momenteel op plutonium stroombronnen. Uranus draait rond ongeveer 1,8 miljard mijl van de zon, meer dan drie keer verder dan Jupiter en Neptunus is gepositioneerd op 2,8 miljard mijl afstand. Wetenschappers geloven dat Uranus en Neptunus voornamelijk bestaan uit rots en ijs, met een dichte, gelaagde atmosfeer. Onderzoekers zijn er niet zeker van hoe de planeten zoveel ijs hebben gekregen, maar geloven dat het een constante bombardement is van bevroren objecten uit de Kuipergordel. Door de verrassende ontdekkingen van de flyby van New Horizons waar er tekenen van schijnbare ijzige stromen en voortdurende geologische activiteit aan te tonen waren, is de aandacht extra verhoogd. Andere doelstellingen van het JPL studie omvatten het beoordelen hoe de Uranus en Neptunus onderzoek sondes zouden kunnen profiteren van geavanceerde sensortechnologie, zoals compacte instrumentatie en hoge-resolutie camera's. Green zei dat de studie ook zal onderzoeken hoe NASA's krachtige Space Launch System, dat wordt overwogen voor de lancering van de Europa missie in 2022, kan leiden tot grotere, beter instaat zijnde en minder risicovolle missies naar Uranus en Neptunus zodat de reis in een fractie van de tijd haalbaar is met een kleinere raket. "Er is een onderbuik gevoel dat we terug moeten naar de buitenste van ons zonnestelsel, maar het is gewoon zo moeilijk", zegt Heidi Hammel, een planetaire astronoom die is executive vicepresident van de Vereniging van Universiteiten voor Onderzoek naar Astronomie. "We werken aan technologie om het niet zo moeilijk en zo duur te maken." "Onze nieuwe grens is het buitenste deel van het zonnestelsel", aldus Green. INTELLIGENT LEVEN MOGELIJK IN HET CENTRUM VAN DE MELKWEG? Australische wetenschappers van de Universiteit van New South Wales hebben uitgezocht wat de meest logische plek is om te zoeken naar intelligent buitenaards leven in onze Melkweg. De wetenschappers analyseerden de omstandigheden in verschillende regio's van de zogenoemde galactische bewoonbare zone van de Melkweg. Dat is het gebied waar de omstandigheden het meest gunstig zijn voor de ontwikkeling van levensvormen. Een deel van deze zone bevindt zich in het centrum van de Melkweg. Tot nu toe werd echter aangenomen dat de kans op het aantreffen van intelligent leven in deze binnenste regio's toch klein was omdat er veel explosies van supernova's plaatsvinden. Uit de nieuwe analyse blijkt echter dat het aantal planeten in het centrum van de Melkweg zo groot is dat het risico op supernova's de kans van het ontstaan van levensvormen niet of nauwelijks kan hebben verkleind. Volgens de wetenschappers is het zelfs goed mogelijk dat er op een van de planeten al intelligent leven is geëvolueerd voordat de eerste levensvormen op aarde ontstonden. "Onze bevindingen suggereren dat het centrum van de Melkweg een van de logische plekken is om te zoeken naar buitenaards leven en dat de beschavingen die hier zijn ontstaan mogelijk ouder zijn dan onze eigen beschaving", schrijft hoofdonderzoeker Ian Morrison in zijn studie. Pagina 20

21 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND OKTOBER 2015 MERCURIUS Laag boven de oostzuidoostelijke horizon kunnen we Mercurius vinden in de periode van 9 tot 26 oktober. Zoek in Maagd en het gebruik van een verrekijker is aan te raden. VENUS Aan de ochtendhemel schittert Venus. Komt ongeveer vier uur voor de zon op. Deze hele heldere ochtendster treffen we aan in Leeuw. MARS Verschijnt ver na middernacht aan de ochtendhemel. Kijk richting oostzuidoosten in Leeuw. De rode planeet bevindt zich in de buurt van de planeten Venus en Jupiter. JUPITER Voor zonsopkomst in het oostzuidoosten laat Jupiter zich bewonderen in Leeuw. SATURNUS Is in de eerste helft van de maand oktober nog in de avondschering aan te treffen. Zoek tot 17 oktober in het sterrenbeeld Weegschaal laag boven de zuidwestelijke horizon. Na deze datum bevindt Saturnus zich in Schorpioen. URANUS Is met een goede verrekijker, nog beter met een kleine sterrenkijker, de gehele nacht in het sterrenbeeld Vissen te vinden. NEPTUNUS In het sterrenbeeld Waterman is deze verste planeet van ons zonnestelsel met een sterrenkijker tot ver na middernacht te zien. VAN DAG TOT DAG 1 op 2 okt. De Maan en Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier, komen steeds dichter bij elkaar te staan. 2 op 3 okt. De Maan en ster Aldebaran verwijderen zich van elkaar. 2 okt.: Deze ochtend zijn de vier grootste manen ten oosten van Jupiter te zien. 6 okt.: Deze avond bereikt maan Titan de grootste westelijke afstand tot planeet Saturnus. 8 okt.: Rechts van de Maan schittert Venus. 9 okt.: Deze ochtend treffen we Venus boven de maansikkel aan. Links van de maansikkel is Mars te zien. 10 okt.:boven de smalle maansikkel prijkt Jupiter. 14 okt.: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 17 okt.: Iets boven Jupiter is Mars te zien. 25 okt.: De wintertijd begint. Om 3.00 uur allemaal het bed uit om de klok(ken) een uur terug te zetten. 25, 26 en 27 okt.: Deze ochtenden kun je genieten van een nauwe samenstand van de planeten Venus, Mars en Jupiter. De bovenste is Jupiter, rechtsonder Venus en linksonder Mars. Dit drietal is ook heel fraai in een verrekijker te zien. Zeker kijken. Te mooi om het niet te doen. 26 okt.: Deze ochtend staan de vier grootste manen van Jupiter ten westen van hun planeet. 29 okt.: Deze avond komen twee sterretjes van het sterrenbeeld Stier kort na elkaar tevoorschijn vanachter de donkere maanrand. Dat gebeurt te uur en te uur. Je hebt wel een sterrenkijker nodig. 29 okt.: Tussen uur en uur bedekt de Maan ster Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. De verdwijning begint aan de verlichte rand en aan de donkere rand komt ze weer tevoorschijn. 'VALLENDE STERREN' Van 2 oktober tot 7 november verschijnen de Orioniden aan het firmament. Hun maximum mogen we in de nacht van 21 op 22 oktober verwachten. Maar ook enkele nachten ervoor en erna kunnen de moeite waard zijn. Kijk richting sterrenbeeld Orion en naar ster Betelgeuze in het bijzonder. Daar lijken ze vandaan te komen en dat wordt ook wel het radiant genoemd. Het beste om te kijken is in de nanacht, want dan is de maan van de sterrenhemel verdwenen. Niet uitgesloten is dat er enkele, trage Tauriden zich ook al laten zien. Daarvoor moet je richting sterrenbeeld Stier kijken. Pagina 21

22 ACTIVITEITEN KERNEN NOORDWIJK Tijdens de Open Dag van ESTEC - ESA is onze vereniging met een stand aanwezig. Vanaf uur is iedereen van harte welkom en de toegang is gratis. Uiteraard hebben we weer enkele leuke artikelen voor een spotprijs in de aanbieding. Zorg wel dat je erbij bent. HET HEMELRIJK - VOLKEL - UDEN Op zaterdag 24 oktober zijn we aanwezig met een stand in het recreatiecentrum Het Hemelrijk in Volkel. Dan vindt weer de jaarlijkse Nacht van de Nacht plaats. Het park is open vanaf uur. Bijna alles gebeurt in het donker. Sensationeel blijft de achtbaan. Een geweldige beleving boven water en in het donker. We horen de jeugd nu al gillen. Onze vereniging heeft daar een aantal sterrenkijkers opgesteld. Komt dat zien, komt dat zien. ASTROFOTOGRAFIE DOOR N.J.R.S.- LEDEN In Esbeek is onderstaande foto gemaakt door N.J.R.S.-lid Dauwe Goorhuis. De foto is gemaakt door een Celestron C9.25 met focal reducer (f6.3). Op de foto is de Irisnevel te zien, een heldere reflectienevel in het sterrenbeeld Cepheus. Deze bevindt zich op een afstand van ongeveer 1300 lichtjaar van de Aarde. De heldere ster in het centrum van de nevel heeft een magnitude van 7.0 en is dus zelfs onder de meest donkere sterrenhemel niet met het blote oog te zien. NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in oktober - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 9 oktober 2015 Gezamenlijke bijeenkomst beide kernen MuzeRijk - Uden - bespreking nieuwtjes - Excursie naar Duitsland - Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur De volgende Astruim verschijnt 20 oktober 2015 Telescoop: Celestron C9.25 Belichting: 24 x 5 minuten, iso 800 Camera: Canon EOS 700d Locatie: Esbeek Datum: 8 augustus 2015 Link: Heb je zelf mooie foto s gemaakt van de sterrenhemel? Stuur ze op, dan plaatsen we ze in Astruim. g.keijzers1@upcmail.nl Pagina 22

23