41e jaargang nr augustus 2015

Transcriptie

1 41e jaargang nr augustus 2015 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Wat een schitterend plaatje!. De DSCOVR satelliet fotografeerde op een afstand van ruim 1,5 miljoen kilometer, het moment dat de maan voor langs de aarde passeerde. Linksboven op de achterkant van de maan is goed de Zee van Moskou te herkennen. INHOUD: Expeditie 44 in het ISS gearriveerd... 3 Meer nieuws ISS... 4 India lanceerde vijf Britse kunstmanen... 6 Audi wil een zelfrijdens wagentje op de maan zetten... 7 Diverse succesvolle lanceringen... 8 Saturnusnieuws Het heelal takelt langzaam af Planeet, lijkend op de aarde ontdekt Vele berichten over sterrenkunde Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde Pagina 2

3 EXPEDITIE 44 IN ISS GEARRIVEERD Na een uitstel van twee maanden vertrok op dinsdag 22 juli een Sojoez raket vanaf lanceerbasis Baikonoer om de capsule Sojoez TMA-17M naar het ISS te schieten. De lancering en het vluchtverloop verliepen succesvol en de drie ruimtevaarders t.w. de Amerikaan Kjell Lindgren, de Rus Oleg Kononenko en de Japanner Kimiya Yui bereikten zo'n zes uur later het ruimtestation. Ook de koppeling, beide toestellen bevonden zich op dat moment boven Equador, leverde geen enkel probleem op. Dat gebeurde aan de Rassvet module met een snelheid van 0,2 meter per seconde. Na de uitvoerige controles op luchtdichtheid konden de luiken geopend worden en zweefden de leden van Expeditie 44 het ruimtestation in. KOSMONAUT AIMBETOV VLIEGT IN SEPTEMBER De Russische ruimtevaartorganisatie heeft bekend gemaakt dat Aidyn Aimbetov de plaats van de Britse zangeres Sarah Brighton gaat innemen Zij zou aanvankelijk in september een 10-daagse ruimtevlucht naar het ISS gaan maken. In mei stopte ze plotseling met haar training. Haar plaats wordt nu ingenomen door de 42-jarige gevechtspiloot uit Kazachstan. Aidyn Aimbetov De drie ruimtevaarders zwaaien onderaan op de trap van de lift die heb baar boven moet brengen, naar de aanwezigen. Van boven naar beneden: de Japanner Kimiya Yui, de Amerikaan Kjell Lindgren en de Rus Oleg Kononenko Hij zal tezamen met Sergeij Volkov en de Deen in ESA dienst Andreas Mogensen aan boord van de Sojoez TMA-16M op 1 september naar het ISS vertrekken. Zoals altijd vindt de lancering plaats vanaf Baikonoer in Kazachstan. Na tien dagen keert hij weer terug naar de aarde in gezelschap van Gennady Padalka en Andreas Mogensen. Voor Kazachstan is Aimbetov de derde kosmonaut. Enigszins verrassend was de keuze van Aimbetov wel. Immers de Japanse zakenman Satoshi Takamatsi stond reserve voor Brighton. Hij zal later een vlucht gaan maken. Er wordt gesproken pas over twee tot vier jaar. Aimbetov begon zijn training in 2003 in Sterrenstad bij Moskou. In 2009 had hij deze voltooid. Dat hij niet eerder voor een ruimtevlucht in aanmerking kwam, had te maken met het feit dat Kazachstan en Rusland het niet eens konden worden over de lanceerdatum. Pagina 3

4 AMERIKANEN BLIJVEN DE RUSSEN NODIG HEBBEN Ook de komende jaren blijven de Amerikanen helemaal afhankelijk van de Russen wat bemande ruimtevaart betreft. NASA wil o zo graag zien dat commerciële Amerikaanse bedrijven de bemande vluchten naar het ISS overnemen. Dat is iets wat maar niet wil lukken en daarom blijven ze afhankelijk van de Russen. En dat zit ze niet lekker. Dat blijkt heel duidelijk uit de boze brief die de baas van NASA, Charles Bolden, op woensdag 12 augustus naar het Amerikaanse Congres stuurde. Dat Congres zou te weinig geld uitgeven voor de commerciële bemande vluchten. Hij schreef: "Ik hoop oprecht dat we het er allemaal over eens zijn dat het grootste land op aarde niet afhankelijk van anderen moet zijn om mensen naar de ruimte te brengen". Amerika bracht tientallen jaren lang mensen de ruimte in met raketten en space shuttles. Het wist als enige land mensen op de maan te laten rondlopen. In 2011 beëindigde voor de laatste keer een ruimteveer een ruimtevlucht. Sindsdien zijn ze helemaal afhankelijk van hun rivaal Rusland. Dat doet het trotse Amerika pijn. De bedoeling was dat de Amerikanen dit jaar al weer zelf mensen in de ruimte konden brengen. Niet dus. Nu hopen ze op Maar dan zal er heel snel en veel geld vrijgemaakt moeten worden. En daar ziet het er momenteel echt niet naar uit. Progress 60 nadert het ISS Korte tijd later konden de ruimtevaarders beginnen met 2770 kg aan voedsel, water, brandstof, experimenten, persoonlijke spullen enz. over te laden. PADALKA BREEKT RECORD IN DE RUIMTE De Russische kosmonaut Gennady Padalka heeft het record van het langste verblijf in de ruimte verbroken. Op maandag 29 juni overschreed hij de 804 dagen. Het vorige record stond op naam van Sergei Krikalev gedurende zes ruimtevluchten PROGRESS 60 GELANCEERD Vanaf lanceerbasis Baikonoer vertrok op 3 juli een Sojoez raket met op de top de Progress 60. Na twee mislukte lanceringen werd er met spanning naar het vluchtverloop gekeken. Gelukkig verliep die deze keer helemaal vlekkeloos. Op zondagochtend 5 juli arriveerde het ruimtevrachtschip bij het ruimtestation. De koppeling op 404 kilometer hoogte leverde evenmin problemen op. Beide toestellen bevonden zich op dat moment boven de Stille Oceaan boven het zuidoosten van Nieuw Zeeland. Kosmonaut Gennady Padalka in het ISS in 2004 Als alles goed verloopt, zal Padalka na deze ruimtevlucht, die op 11 september eindigt, het totaal hebben bereikt van 878 dagen En als het aan hem ligt hoopt hij het totaal stevig op te schroeven. Hij denkt toch zeker aan 1000 dagen. Padalka begon in 1989 aan zijn opleiding tot ruimtevaarder. Zijn eerste ruimtevlucht mocht hij begin augustus 1998 met 199 dagen in de ruimte maken aan boord van het Russische ruimtestation MIR. Pagina 4

5 De houder van het Amerikaanse record met 382 dagen, Mike Fincke, en die een keer met hem samen vloog, wist te vertellen dat het hem zo opviel hoe gelukkig Padalka in de ruimte is. Daar ligt zijn leven. Vooral op medisch gebied zorgt hij voor gegevens die van zeer groot belang zijn voor een bemande reis naar Mars. By the way: op 21 juni vierde Padalka zijn 57e verjaardag in de ruimte. RUSLAND TWIJFELT AAN AMERIKANEN OP DE MAAN Miljoenen mensen over de gehele wereld twijfelen nog steeds aan het historische feit dat Amerikanen eind jaren zestig en begin jaren zeventig echt wel op de Maan hebben rondgelopen. Over de echtheid van de foto's wordt sterk getwijfeld. En over die echtheid rijzen opnieuw twijfels, nu de originele beelden van de maanlanding in 1969 onvindbaar zijn. Hoe kan dat? Hoe kunnen die historische beelden verdwenen zijn? Zo'n belangrijke gebeurtenis. NASA heeft ze gewist! Voor hen die nooit geloofden dat de Amerikanen echt op de maan zijn geweest, is het niet meer bestaan van die beelden een extra bewijs van het Amerikaanse bedrog. Inmiddels hebben de Russen laten weten dat zij op zoek zullen gaan naar die maanlanders. Ook in Rusland groeit namelijk de twijfel. In de belangrijkste krant Izvestia is hierover al een opiniestuk geschreven. Ook zo benieuwd wanneer en hoe de Russen dat onderzoek gaan uitvoeren? RUIMTEVAARTORDER NEDERLAND VOOR Het Duitse Airbus Defence en Space Netherlands hebben een opdracht gekregen een aantal tussentrappen voor de Vega raket te bouwen. Een miljoenenopdracht. De eerste van in totaal tien tussentrappen wordt in augustus opgeleverd. Deze onderdelen moeten tijdens de lancering enorme krachten doorstaan, terwijl ze zo min mogelijk mogen wegen. OUDSTE STER OOIT ONTDEKT Sterrenkundigen van de Leidse Sterrenwacht hebben mogelijk het oudste sterrenstelsel ooit gevonden. Ze zagen een object dat vlak na de oerknal is ontstaan, toen het heelal nog heel jong was..deze ontdekking maakten de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie en leden van het Amerikaanse Keck-observatorium op 5 augustus bekend. Toen het stelsel EGSY8p7 zijn licht uitzond, was het heelal nog maar 550 miljoen jaar oud. Vlak ervoor onderging het heelal een cruciale verandering. Waterstof, het meest voorkomende element, kreeg een andere 'vingerafdruk'. Daardoor kon het heelal zich ontwikkelen zoals we dat nu zien. Door zulke oeroude stelsels te bestuderen, kunnen wetenschappers dus begrijpen hoe het universum nu in elkaar zit. Maar hoe verder astronomen nu ook terugkijken, des te moeilijker het wordt. Kort na de oerknal was het heelal namelijk een ondoorzichtige wolk, die het licht tegenhield. Dit worden de 'dark ages' genoemd. Het vorige record stond ook al op naam van de Leidenaren. Begin dit jaar zagen zij een stelsel dat 650 miljoen jaar oud was. OP JACHT NAAR BUITENAARDS LEVEN Ruim 92 miljoen euro stelt miljardair Joeri Milner uit Rusland beschikbaar voor onderzoek naar buitenaards leven. Hij maakte dat bekend op 20 juli tezamen met de beroemde Britse natuurkundige Stephen Hawking. Volgens hen is dat het grootste wetenschappelijk project om te ontdekken of er intelligent leven buiten de aarde voorkomt. Rijst onmiddellijk de vraag: "Wat is intelligent leven?" Beide initiatiefnemers gaan kennelijk er vanuit dat het aardse leven de norm is. Beter zou zijn om onderzoek te doen naar het voorkomen van elke vorm van leven. We zullen eerst maar eens afwachten of het project van deze heren met de naam Breakthrough Listen uberhaupt iets oplevert. Pagina 5

6 INDIA LANCEERDE VIJF BRITSE SATELLIETEN Met succes bracht een PSLV-raket van India vijf Britse satellieten in een baan om de aarde. Dat gebeurde op vrijdag 10 juli vanaf lanceerbasis Satish Dhawan gelegen aan de oostkust van India. Ze draaien op een hoogte van 647 kilometer rond de aarde. Drie ervan zijn gemaakt door Surrey Satellite Technology Ltd (SSTL) en zijn de belangrijkste van de vijf. Ze zijn vervaardigd in samenwerking met Chinese en Britse bedrijven, een deal die in 2011 tot stand kwam. Ze verschaffen hoge resolutiebeelden van China's groeiende steden. Deze drie satellieten behoren tot de zogeheten DMC-3 (Disaster Monitoring Constellation) constellatie. Elk van deze drie weegt zo'n 447 kilo bij de lancering en maakt gebruik van een elektrisch Xenon voortstuwingssysteem dat nodig is voor de standcontrole en manoeuvres van de baan. Eenmaal in de ruimte werden deze drie 120 graden van elkaar gescheiden. De camera's aan boord hebben een resolutie van een meter. De vierde satelliet wordt aangeduid met CBNT-1 en weegt 91 kilo. Aan boord bevinden zich technologieën voor het uittesten van het maken van opnames van de aarde. Interessant is de vijfde reiziger, de DeorbitSail. Deze bevat vier Kapton zonnezeil membramen. De bedoeling is dat ze aan oude (uitgewerkte) kunstmanen vastgemaakt worden waardoor de snelheid afneemt en dan vervolgens in de dampkring terugkeren en door de wrijvingshitte verbranden. Het zou een manier zijn om het vele ruimtepuin op te ruimen. Dat project van de Universiteit van Surrey is gefinancierd met subsidie van de Europese commissie. Deze vijf satellieten met een gewicht van 1440 kilo werden met een PSLV raket in de ruimte geschoten en was voorzien van zes hulpraketten. Het was de zwaarste lading die deze raket tot nu toe de ruimte inschoot. Twintig minuten na liftoff was de klus geklaard. De CBNT-1 en de drie DMC-3 kunstmanen in de cleanroom, vlak voordat ze in de neuskegel worden geplaatst Pagina 6

7 AUDI WIL ZELFRIJDEND WAGENTJE OP DE MAAN LATEN ZETTEN Audi hoopt dit maanwagentje op de maan te laten rondrijden Autofabrikant Audi heeft een plan gepresenteerd om een zelfrijdend wagentje op de maan te laten zetten. De Lunar Quattro, zoals het maanwagentje heet, kan 3,6 kilometer per uur afleggen en is daarmee 25 keer sneller dan de Amerikaanse maanrover Curiosity. Audi werkt op dit moment samen met Part- Time Scientists aan dit nieuwe wagentje. Part- Time Scientists is een Duits team met verschillende ingenieurs. Zij zullen de lichte rover van aluminium, voorzien van vierwielaandrijving en een zonnepaneel. De elektriciteit wordt opgeslagen in een lithiumion accu. Het wagentje is op afstand bestuurbaar. De bedoeling is dat de Lunar Quattro in 2017 wordt gelanceerd. In vijf dagen overbrugt het wagentje een afstand van zo'n kilometer. Vervolgens landt het toestel iets ten noorden van de evenaar, nabij de landingsplaats van de Apollo 17 (1972). Apollo 17 was de laatste bemande missie van NASA naar de maan. Een wandelaar op aarde loopt sneller dan 3,6 kilometer per uur. Gezien het oppervlak van de maan is de snelheid van de Lunar Quattro te vergelijken met racen. Het terrein is ruig en de besturing heeft constant met vertragingen te maken.. Het wagentje is uitgerust met twee camera's aan de voorkant om het oppervlak van de maan te filmen en heeft nog een camera om materialen te onderzoeken. De omtrek van onze naaste buur is kilometer. Stel dat de Lunar Quattro naar het oosten (of westen) rijdt, dan kan het ruwweg drie rondjes per jaar afleggen oftewel een rondje in 126 aardse dagen. Dit is waarschijnlijk niet haalbaar, omdat de topsnelheid lang niet overal bereikt kan worden. Denk aan de hoge bergen en diepe kraters, die niet doorkruist kunnen worden. Part-Time Scientists doet samen met veertien andere teams mee aan de Google Lunar X Price. Het team dat als eerste erin slaagt om een maanrover op de maan te zetten en goede foto's te laten maken, ontvangt 30 miljoen dollar aan prijzengeld. Pagina 7

8 SUCCESVOLLE ARIANE 5 LANCERING In minder dan een minuut na lift-off bereikte de Ariane 5 raket al de snelheid van het geluid. 2 minuten en 23 seconden later werden de twee hulpraketten afgestoten toen ze waren leeggebrand. In de neuskegel bevonden zich twee kunstmanen, de Star One C4 van Brazilie en de Europese weersatelliet MSG 4. Beide satellieten kwamen in sterk ellipsvormige banen, de zogeheten geostationaire overgangsbanen, om de aarde terecht. De Star One C4 bereikte die baan 28 minuten na de start en de MSG 4 na 40 minuten. Arianespace was zeer tevreden over deze 80e lancering op woensdag 15 juli. Het was de 66e succesvolle op een rij. Voor dit jaar was het de zesde Ariane 5 lancering van de in totaal twaalf geplande. Het is ook de laatste om zijn as draaiende Europese weersatelliet. Eenmaal in de ruimte werd zijn naam officieel Meteosat 11. De 5565 kg zware Star One C4 is een Braziliaanse communicatiesatelliet. Het zal aan miljoenen gebruikers in Brazilie, Latijns- Amerika en de V.S. haar diensten aanbieden. Straks in 2016 heel belangrijk voor videoverbindingen van de Olympische Spelen in Rio de Janeiro. Een volgende Ariane 5 lancering staat voor 20 augustus op het programma. KOSMOS 2506 GELANCEERD Een drietraps Sojoez 2-1b raket verliet op 23 juni de Russische lanceerbasis Plesetsk. Ongeveer 55 minuten later had het een militaire waarnemingssatelliet in een baan om de aarde gebracht. De Kosmos 2506, zoals deze kunstmaan wordt aangeduid, beschrijft een ellipsvormige baan om de aarde op een hoogte van 183 bij 675 kilometer. Daarbij maakt het een hoek met de evenaar van 98,3 graden. Deze Kosmos 2506 is de derde in een serie van Persona militaire satellieten die het fotograferen van grote objecten op het aardse oppervlak tot taak heeft. De eerste ging in 2008 de ruimte in en de tweede in Het ruimtevaartuig is uitgerust met een laser communicatiesysteem waardoor beelden met zeer grote snelheid naar de aarde gezonden kunnen worden.. Het is net als zijn voorgangers ontworpen om vele jaren in de ruimte in bedrijf te kunnen blijven. De lancering had begin juni moeten plaatsvinden, maar door een mislukte Progress lancering naar het ISS, werd het vertrek naar 23 juni verschoven. ATLAS LANCEERDE EEN GPS Ariane 5 klaar voor vlucht VA224 De MSG 4 is de laatste van de tweede generatie weersatellieten van EUMETSAT. Opnieuw werd het Amerikanse Global Positioning System met de lancering van een navigatiesatelliet uitgebreid.. Dat gebeurde met de lancering van een Atlas 5 raket op woensdag 15 juli vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. Voor de 22e keer een succesvolle lancering Pagina 8

9 met een verbeterde RS-68A hoofdmotor) van Unites Launch Alliance vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. Atlas 5 lanceert GPS-2F-10 In een recordtijd was de Atlas 5, vanaf het moment dat deze in elkaar werd gezet tot het tijdstip van lancering, voltooid. Alles bij elkaar in 22 dagen. Op een hoogte van zo'n kilometer draait deze GPS-2F-10 om de aarde. Daarbij maakt het een hoek met de evenaar van 55 graden.. Het kostte de Atlas 5, uitgerust met een RD-180 motor, 3 uur en 23 minuten om deze navigatiesatelliet in de geplande baan rond de aarde te brengen. De GPS-2F-10 gaat de plaats innemen van de GPS-2R-11 die als 500-GPS satelliet werd gelanceerd. Die overleefde ruimschoots de geplande levensduur van 7,5 jaar. De nieuwe moet zeker 15 jaar in bedrijf kunnen blijven. Het Global Positoning System moet continu over 31 satellieten beschikken. Met de nieuwe GPS-3 serie wordt in 2017 een begin gemaakt. DELTA 4 BRENGT WGS-7 IN DE RUIMTE De voorspelling van stormachtig weer verhinderde op woensdag 22 juli de lancering van de militaire communicatiesatelliet WGS-7. Nu vertrok een dag later de Delta 4 (uitgerust WGS-7 De WGS-7 (Wideband Global SATCOM), is uitgerust met de aller-modernste apparatuur en versterkt het communicatieverkeer. Het wordt gebruikt door soldaten, schepen, vliegtuigen en drones. Wideband is het snelste communicatieverkeer om informatie te verzenden en te ontvangen. De WGS-7 presteert zelfs 17% meer dan zijn voorgangers. Amper 42 minuten na liftoff draaide deze satelliet al om de aarde. Het was de 30e Delta 4 vlucht en de 98e succesvolle lancering van de ULA. Het Pentagon wil uiteindelijk over enkele reservekunstmanen beschikken. In totaal dienen er tien in een geostationaire baan om de aarde te draaien. De bedoeling is dat de WGS-8 volgend jaar gelanceerd zal worden, de WGS-9 in 2017 en de laatste, de WGS-10 in Pagina 9

10 CHINA LANCEERDE GAOFEN 8 Met een Long March 4b raket bracht China op 26 juni de Gaofen 8 in een baan om de aarde. Deze kunstmaan is uitgerust met een hoge gevoelige optisch systeem, waarmee kleine details van de aarde waargenomen kunnen worden. In een bijna cirkelvormige baan op een hoogte van 473 kilometer draait het om de aarde. Daarbij maakt het een hoek van 97,3 graden met de evenaar. Deze militaire satelliet is vrijwel gelijk aan de Yaogan 14 spionagesatelliet. China liet weten dat de Gaofen 8 bijdraagt aan de totale observatie van het land, planning van het platteland, het opmeten van de korenvelden, planning van de infrastructuur, het voorspellen van dreigende rampen enz. Deze lancering was de 30e succesvolle over de gehele wereld dit jaar. MINOTAUR 4 ZAL ORS-5 VANAF CAPE CANAVERAL LANCEREN In het tweede kwartaal van 2017 zal een verbeterde Minotaur 4 raket de militaire ORS- 5 lanceren. Vanuit een geostationaire baan om de aarde zal het andere satellieten en ruimtepuin volgen en in kaart blijven brengen. De lancering van de ORS-5, ook bekend onder de naam SensorSat, zal dan voor de eerste keer vanaf lanceerbasis Cape Canaveral geschieden. Tot dusver vonden de lift-offs plaats van Kodiak Island lanceerbasis, gelegen in de Amerikaanse staat Alaska. Van hieruit vertrokken vijftien Minotaur raketten, die in totaal 74 hoofdzakelijk militaire satellieten, met succes richting ruimte. De ORS-5 gaat de in 2010 gelanceerde broer vervangen. In 2021 wil de SBSS - Space Based Space Surveillance, onderdeel van het Pentagon - met een nieuwe serie bewakingskunstmanen van start te gaan. Naar verwachting zullen ze tussen 80 en 110 kg gaan wegen en op een hoogte van ongeveer 600 kilometer over de evenaar gaan draaien. Minotaur 4 raket op het lanceerplatform Kodiak Island GESLAAGDE TEST MET DRAGON REDDINGSSYSTEEM Op woensdag 7 mei voerde SpaceX voor het eerst een test uit met het Dragon reddingssysteem. Mocht er tijdens het lanceren van een bemande Dragon capsule in de beginfase iets misgaan dan kan die capsule van de raket worden weggeschoten en een stuk verderop hangende aan parachutes veilig in zee neerkomen. Een systeem dat we ook kennen uit het Mercuryen Apollo-tijdperk. Overigens is dat reddingssysteem niet alleen bedoeld voor de Dragon, maar ook voor de bemande CST-100 capsule. Beide bedrijven zeggen dat ze in 2017 klaar zijn met het lanceren van deze bemande capsules. Dragon met het reddingssysteem Pagina 10

11 Op het moment dat het wegschieten van de raket gebeurt, verlopen slechts enkele seconden. Maar de kracht is heel groot en bedraagt maar liefst 5 G. De lancering op 7 mei vond plaats vanaf lanceerbasis Cape Canaveral. De bijna 2000 kilo wegende capsule werd omhoog gestuwd door acht krachtige Super Draco raketten. Een minuut en 39 seconden later kwam het al in zee terecht. Dat was ongeveer acht seconden eerder dan gepland. Tijdens deze test werden niet alle acht motoren gebruikt. De test was tot grote tevredenheid verlopen. De V.S. kijken uit naar 2017, want dan kunnen ze weer beschikken over een eigen capsule (Dragon en CST-100) waarmee ze astronauten in de ruimte kunnen brengen. STER MET DRIE SUPERAARDES ONTDEKT Astronomen hebben een planetenstelsel ontdekt dat drie superaardes bevat die om een heldere dwergster draaien. Het stelsel bevindt zich op een afstand van 21 lichtjaren van ons vandaan. Het bevat in totaal vier planeten, een reuzenplaneet en drie superaardes. Ze draaien om ster HD De planeet HD219134b werd vanaf de aarde waargenomen toen hij voor zijn ster passeerde. Volgens metingen is zijn massa 4,5 keer hoger dan die van de aarde en is hij 1,6 keer groter. Voor een omloopbaan om de zon heeft hij drie aardse dagen nodig. Bewoonbaar zal deze planeet zeker niet zijn. De temperatuur op het oppervlak moet er minstens 400 graden Celsius bedragen. Zeer waarschijnlijk ziet het oppervlak er uit als een soort gesmolten lavawereld met vulkanen. Nee, er is absoluut geen leven op mogelijk. 'KIEZELSTENEN' IN DE RUIMTE ONTDEKT Britse wetenschappers hebben een soort kiezelstenen in de ruimte ontdekt die waarschijnlijk zullen uitgroeien tot planeten. Het gaat om een ring van kiezels rond de ster DG Tauri die zich op 450 lichtjaar van de aarde bevindt. Het is voor het eerst dat wetenschappers deze voorlopers van planeten hebben gedetecteerd.. Astronomen van onder meer de Universiteit van St. Andrews kwamen tot hun bevindingen op basis van metingen met radiotelescopen, waaronder de 75 meter grote Lovell-telescoop in de buurt van Manchester.. De radiotelescopen vingen radiogolven op van DG Tauri waaruit kon worden afgeleid dat er stenen met een omtrek van zeker een centimeter groot zijn, die in een baan om de ster draaien. Dit soort kiezelstenen zijn een kenmerk van een belangrijke tussenfase in het ontstaan van planeten die nog nooit eerder is waargenomen. Voordat een planeet wordt gevormd, ontstaan er schijven van stofdeeltjes. Deze stofdeeltjes vormen steeds grotere structuren totdat er kiezelstenen ontstaan. Uiteindelijk zullen die kiezelstenen rond de ster waarschiujnlijk samenklonteren tot een planeet. Daar gaan wel miljoenen jaren overheen. De kiezels rond DG Tauri bevinden zich op een plek waar ze nodig zijn voor de vorming van planeten. Nu is dat proces daadwerkelijk te zien. NIEUW COMPUTERSYSTEEM KAN STERRENSTELSELS HERKENNEN Britse wetenschappers hebben een computersysteem ontworpen dat zelfstandig sterrenstelsels in kaart kan brengen. De computer kan met behulp van kunstmatige intelligentie razendsnel verschillende vormen van sterrenstelsels herkennen. In de toekomst zou het systeem kunnen worden ingezet bij het op grote schaal bestuderen van beelden die zijn gemaakt door ruimtetelescopen. De wetenschappers testten de software met foto's gemaakt door de Hubble ruimtetelescoop waarop grote hoeveelheden sterrenstelsels zijn te zien. Deze sterrenclusters komen voor in verschillende vormen. De meeste zijn spiraalvormig zoals de Melkweg. Maar er zijn bijvoorbeeld ook ellipsvormige die meer de vorm van een bol hebben. Het computersysteem was in staat om de verschillende vormen zelf waar te nemen zonder te zijn voorgeprogrammeerd. Vooral dat laatste is bijzonder. Pagina 11

12 GRAFFITIACHTIGE STREPEN OP MAAN TETHYS Camera's aan boord van het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini hebben grote rode strepen op het oppervlak van Saturnus' maan Tethys gefotografeerd. Echt helemaal verrassend was het niet. Ze waren al eerder waargenomen, en wel heel vaag en voor het blote oog niet te zien. Op de allernieuwste foto's (2004 in totaal) gemaakt in april en in andere golflengtes vielen ze overduidelijk op. Op het noordelijk halfrond van Saturnus is het nu namelijk zomer en dat geeft een betere verlichting van deze regio. Het is voor de wetenschappers wel een grote vraag wat die rode strepen zijn en waar ze vandaan komen. Ze zijn kriskras over het zeer ijzig koude oppervlak zichtbaar. Vooral de rode kleur is zo opvallend omdat rode tinten zeldzaam zijn in ons zonnestelsel. Astronomen hebben er tot dusver nog maar op enkele plekken waargenomen. Het meest bekend zijn de roze-rode zones op het ijzige oppervlak van maan Europa van Jupiter. Ook kennen we de kleine roodachtige kraters op maan Dione. Maar hoe ze ontstaan zijn, is een groot raadsel. Zijn het chemische verontreinigingen? Restjes uit gas, die uit scheuren naar boven zijn gekomen? Oud zijn die rode strepen zeker niet, want ze lopen over oude inslagkraters heen. Niemand durft zich aan een leeftijd te wagen. Waarschijnlijk zijn ze heel dun, te vergelijken met een fineerlaagje. Mocht dat zo zijn dan zal erosie, het blootstellen aan de ruimte, ze op relatief korte termijn verbleken en vervolgens wegvagen. Eind dit jaar zal Cassini deze maan opnieuw naderen. Dan zal het opnames maken in een hogere resolutie waardoor nog kleinere details te zien zullen zijn. Misschien dat die foto's ons dan wat meer over die rode strepen op Tethys kunnen vertellen. In september 2017 zal het ruimtevaartuig uitgewerkt raken, de brandstof is dan op. Maan Tethys De op graffiti lijkende strepen op het oppervlak van maan Tethys) Pagina 12

13 HET HEELAL TAKELT LANGZAAM AF Niets heeft het eeuwige leven. Dat geldt ook voor het heelal. Aftakeling is het gevolg. Een groot internationaal team van sterrenkundigen heeft die aftakeling in kaart gebracht. Zij presenteerden op maandag 9 augustus hun resultaten op de 29e bijeenkomst van de Internationale Astronomische Unie (IAU) in Honolulu op Hawaï. "Als we twee miljard jaar geleden om ons heen hadden kunnen kijken, waren stelsels als onze Melkweg helderder en blauwer", zegt Benne Holwerda van de Sterrenwacht Leiden, een van de Nederlandse teamleden. "Maar de brandstof raakt op. Het is nog een beetje pruttel-pruttel". Projectleider Simon Driver van de University of Western Australia verwoordt het mooi: "Het heelal is onder een dekentje op de bank gaan liggen en slaapt langzaam maar zeker in". Astronomen weten al lange tijd dat de grootste explosie van nieuwe sterren in de kosmos miljarden jaren in het verleden ligt. Nu die groei aan het afnemen is, worden er ook steeds minder straling en energie geproduceerd, niet alleen in de vorm van zichtbaar licht, maar ook op andere golflengten, zoals infrarood en ultraviolet. Het tempo waarin het heelal uitdooft, is nu voor het eerst nauwkeurig gemeten. In het GAMA-project (Galaxy And Mass Assembly) is van maar liefst sterrenstelsels in 5 gebieden aan de hemel de afstand bepaald en is bovendien de helderheid gemeten op 21 verschillende golflengtes. Jaren is hieraan gewerkt met grote telescopen op de grond en met ruimtetelescopen, waaronder de Europezse infraroodtelescoop Herschell. "Het unieke van GAMA is dat er nu een zeer complete catalogus is", zegt Eelco van Kampen van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht, die sinds het begin bij het project betrokken is. Belangrijkste deel van het onderzoek van GAMA was het achterhalen van de manier waarop sterrenstelsels in de loop van miljarden jaren evolueren, in wisselwerking met hun omgeving. Doordat je op grotere afstanden verder terugkijkt in de tijd, kun je ook het langzame uitdoven van het heelal in kaart brengen. De conclusie van het GAMA-team: de kosmos produceert tegenwoordig nog maar de helft zo veel energie als twee miljard jaar geleden. Snel gaat het allemaal niet. Het zal nog duizenden miljarden jaren duren voor de laatste sterren doven en er geen nieuwe meer geboren worden. Dus geen enkele reden om hierover zorgen te maken. Het gaat bergafwaarts, maar onvoorstelbaar tergend langzaam. Pagina 13

14 PLANEET, LIJKEND OP ONZE AARDE, ONTDEKT De Amerikaanse ruimtetelescoop Kepler heeft een exoplaneet ontdekt die heel sterk op onze aarde moet lijken. Deze planeet, de Kepler 452b, is 60% groter dan de aarde en is hoogstwaarschijnlijk steenachtig van samenstelling. Het is de kleinste planeet tot dusver ontdekt en bevindt zich in de zogenaamde bewoonbare zone d.w.z. niet te heet en niet te koud. Volgens sommigen een ideale omgeving waarop leven zou kunnen voorkomen. Het ziet er niet naar uit dat we die planeet kunnen bereiken. De afstand tot de aarde bedraagt maar liefst 1400 lichtjaar. Al zouden we kunnen reizen met de snelheid van het licht ( kilometer per seconde), dan nog zou het 1400 jaar duren alvorens we er zouden aankomen. Kepler 452b is wel een stuk ouder dan de aarde, naar schatting zo'n zes miljard jaar. De aarde daarentegen is 4,5 miljard jaar. De ster waaromheen deze exoplaneet draait, is ongeveer 1,5 miljard jaar ouder dan onze zon. Hij draait in 385 aardse dagen om de ster. De afstand tussen die twee is slechts 5% verder dan die van de aarde tot de zon. Volgens NASA-wetenschappers moet die planeet ongeveer vijf keer zwaarder zijn dan de aarde. De aantrekkingskracht moet ongeveer twee keer sterker zijn m.a.w. we zouden er twee keer zwaarder wegen. Het lopen is dan ook moeilijker. Mogelijk is er een atmosfeer. Volgens sommige wetenschappers twee keer dikker. Het is ook niet uitgesloten dat er zeer actieve vulkanen op voorkomen. De ontdekking van Kepler 452b, door sommigen ook wel als de oudere neef van de aarde genoemd, werd op 23 juli 2015 bekend gemaakt. De lancering van NASA's ruimtetelescoop Kepler geschiedde op 7 maart Inmiddels heeft het al meer dan duizend exoplaneten ontdekt. Exoplaneet 452b zoals een tekenaar hem ziet. Pagina 14

15 VIJF 'SUPERZWARE' ZWARTE GATEN ONTDEKT Astronomen van de Universiteit van Durhan hebben vijf gigantisch zware zwarte gaten ontdekt. Deze waren tot nu toe niet te zien vanwege het stof en de gassen ervoor. Volgens deze Britse wetenschappers suggereren de resultaten van hun onderzoek dat er miljoenen meer 'superzware' zwarte gaten in het heelal zijn dan eerder werd aangenomen. Superzware zwarte gaten zijn krachtige kosmische 'afvoerputjes' die materie uit de omliggende ruimte naar binnen zuigen tot een punt van oneindige dichtheid. Dat punt is gevormd uit de samengedrukte massa van honderdduizenden tot miljarden zonnen. De superzware zwarte gaten hebben meer massa dan de gewone zwarte gaten. Ze bevinden zich meestal in het centrum van sterrenstelsels. De zware zwarte gaten werden ontdekt door de Nuclear Spectroscopic Telescope Array (NuSTAR) van de NASA. Deze telescoop is bevestigd aan een satelliet die zich in een baan rond de aarde bevindt. Dankzij zijn positie kan de NuSTAR stralen met veel hogere energieniveaus zien dan telescopen op aarde., waardoor zwarte gaten op vele lichtjaren afstand kunnen worden gevonden. Van het bestaan van zwarte gaten werd al heel lang vermoed. Doch stof en gassen hielden de ontdekkingen tegen. Dankzij de NuSTAR zijn ze nu te zien. Dat houdt ook in dat er enorm veel in het universum te vinden moeten zijn. WETENSCHAPPERS MAKEN DONKERE MATERIE ZICHTBAAR Astronomen van onder meer de Leidse Sterrenwacht zijn erin geslaagd om donkere materie in beeld te brengen. Het gaat om een groep sterrenstelsels op een afstand van 5,5 miljard lichtjaar van ons vandaan. Uit metingen van het licht, dat vanaf de sterren naar de aarde reist, blijkt dat de stelsels zich midden in een grote wolk donkere materie (het rode gebied op de foto) bevinden. Ongeveer 85 procent van het universum bestaat uit donkere materie. Deze materie moet volgens berekeningen van astronomen bestaan om het heelal in zijn huidige vorm te kunnen verklaren maar is onzichtbaar. Donkere materie zichtbaar gemaakt Een internationaal team van wetenschappers bestudeerde in de afgelopen jaren opnames van verschillende sterrenstelsels die in kaart waren gebracht met onder meer de Very Large Telescope in Chili. Ze berekenden hoe het licht van de sterren afbuigt op weg naar de aarde onder invloed van wolken donkere materie. Op basis van de uitkomsten konden ze de plaats en de grootte van zo'n wolk bepalen. Volgens de wetenschappers bevinden de sterrenstelsels zich op een logische plek ten opzichte van de donkere materie. 'De theorie over de formatie van sterrenstelsels voorspelt dat ze naar binnen worden gezogen en samenklonteren in het centrum" verklaart onderzoeker Koen Kuijken. "Nooit is deze theorie zo goed onderbouwd met observaties als nu". Het meest heldere sterrenstelsel bevindt zich in het midden van een klomp donkere materie. De wetenschappers zullen in de komende maanden veel meer donkere materie zichtbaar proberen te maken met behulp van telescoopbeelden. STELSEL MET VIJF STERREN ONTDEKT In het sterrenbeeld Grote Beer hebben wetenschappers vijf sterren ontdekt die vlak bij elkaar staan. Ze vormen samen een zonnestelsel. Zoiets is maar een paar keer eerder gezien. Pagina 15

16 De onderzoekers zagen eerst twee sterren. Die staan zo dicht bij elkaar, dat hun 'atmosferen' elkaar wel moeten raken. Ze doen er maar zes uren over om een rondje om elkaar heen te draaien. Toen ze verder keken, ontdekten ze nog twee sterren.. De afstand tussen de beide paren is ongeveer 21 miljard kilometer, bijna vier keer de afstand van de zon tot Pluto. Vervolgens ontdekten ze nog een vijfde ster op ongeveer 2 miljard kilometer van het tweede paar. De zwaartekracht verbindt de vijf sterren aan elkaar. Dat betekent dat ze daadwerkelijk een stelsel vormen. Het zijn absoluut geen afzonderlijke systemen. De wetenschappers hebben nog geen planeten bij de vijf sterren gevonden, maar sluiten niet uit dat die er wel zouden kunnen zijn. Zouden daarop wezens wonen dan zouden ze soms wel vijf zonnen tegelijk zien. Dat zou wel een heel fraai aanblik geven. Het stelsel heeft de naam ISWAP J gekregen. De vijf sterren zelf zijn kleiner en kouder dan onze zon. Maar bij elkaar geven ze zoveel licht dat mensen op aarde ze met kleine telescopen kunnen waarnemen. VEEL STERREN IN MELKWEG 'VERHUIZEN' NA GEBOORTE Sterren in de Melkweg veranderen regelmatig van baan, zo blijkt uit een nieuwe studie van astronomen. Ongeveer 30 procent van alle sterren in ons sterrenstelsel draaien op dit moment in een andere baan dan vlak na hun geboorte. De meeste sterren zijn vanuit de kern van de Melkweg verhuisd naar een positie aan de buitenrand van het sterrenstelsel. De wetenschappers gebruikten een krachtige telescoop in New Mexico om de geboorteplaats van sterren te bepalen. Dat deden ze door de chemische samenstelling van de hemellichamen te bestuderen. In hun kern creëren sterren zogenoemde zware elementen, zoals zuurstof, silicium en magnesium. Als een ster uitdooft, komen deze stoffen vrij en ontstaan er weer nieuwe sterren uit het kernmateriaal. Omdat op de ene plek van de Melkweg meer zware elementen voorkomen dan op andere plaatsen, kan de chemische samenstelling van een ster worden afgeleid waar in het sterrenstelsel het hemellichaam ongeveer is ontstaan. Uit het onderzoek blijkt dat veel meer sterren na hun geboorte van baan zijn veranderd dan tot nu toe werd aangenomen. Het lijken wel mensen die na verloop van tijd ook uit hun geboorteplaatsen vertrekken. ALLE GROTE KRATERS OPGESPOORD Alle grote inslagkraters van meteorieten op aarde zijn al opgespoord, zo blijkt uit een nieuwe studie van onderzoekers van het Massachussets Institute of Technology. Dat zijn er zo'n zeventig met een doorsnede van zes kilometer. Meer kraters van dit formaat komen zeer waarschijnlijk op aarde niet voor. De wetenschappers gebruikten computermodellen om in te schatten hoe vaak meteorieten van planetoiden inslaan op onze planeet. Ook baseerden ze hoe snel door erosie door wind en water ervoor kan zorgen dat de inslagkraters weer worden uitgewist. Op basis van deze gegevens kwamen de onderzoekers tot een maximaal aantal kraters op aarde kan zijn ontstaan. Uit de studie blijkt dat alle grote kraters inmiddels zijn opgespoord. Maar een flink aantal kleinere kraters wacht nog wel op ontdekking. Volgens de onderzoekers zitten er nog zeker 350 onontdekte gaten in het oppervlak met een doorsnede van tussen de 0,25 en 6 kilometer. nu toe zijn er in totaal 128 grote en kleine kraters opgespoord op aarde. Dat is weinig in vergelijking met het aantal dat op andere planeten wordt geteld. Op Mars bevinden zich bijvoorbeeld meer dan kraters. De sporen van planetoide-inslagen op aarde worden waarschijnlijk relatief snel uitgewist door erosie en schuivende aardplaten. Wetenschappers bestuderen de kraters die nog wel aanwezig zijn onder meer om erachter te komen of inslagen van planetoïden een rol hebben gespeeld bij het ontstaan van leven op onze planeet. Pagina 16

17 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND SEPTEMBER 2015 MERCURIUS Mercurius, die zich in het sterrenbeeld Maagd bevindt, gaat kort na de zon onder. Is dus niet te zichtbaar. VENUS Schittert aan de ochtendhemel. Komt steeds vroeger op. Rond half september al zo'n drie uur voor zonsopkomst. Tot 24 september staat deze planeet in het sterrenbeeld Kreeft en daarna in de Leeuw. MARS Is tegen de ochtend in het oosten te vinden in de buurt van Venus. In het begin van de maand nog moeilijk maar zijn helderheid neemt geleidelijk toe. Tot 5 september bevindt de rode planeet in het sterrenbeeld Kreeft en daarna in de Leeuw. JUPITER Verschijnt tegen half september aan de ochtendhemel. Kijk laag boven de oostelijke horizon in het sterrenbeeld Leeuw. Zijn helderheid wordt steeds beter en de reuzenplaneet komt elke dag drie minuten eerder op. SATURNUS Laag boven de zuidwestelijke horizon laat Saturnus zich zien. Zijn zichtbaarheid neemt af en tegen eind september gaat deze planeet al twee uur na de zon onder. URANUS Verschijnt in het begin van de avond aan het firmament. Is verder tot de ochtend in het sterrenbeeld Vissen te vinden. Gebruik minimaal een goede verrekijker. NEPTUNUS De gehele nacht in een sterrenkijker te zien in het sterrenbeeld Waterman. De planeet is in oppositie en dat wil zeggen dat hij opkomt als de zon ondergaat, en ondergaat als de zon opkomt. VAN DAG TOT DAG 1 sept.: De weerkundige herfst begint. 4 sept.: Deze avond is maan Titan iets ten westen van Saturnus in een sterrenkijker te zien. 4 op 5 sept.: De Maan staat heel dicht bij Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. Te 6.58 uur vindt de bedekking door de Maan plaats. 5 sept.: Te 3.48 uur eindigt de bedekking van een sterretje van het sterrenbeeld Stier door de Maan. 6 sept.: Te 4.00 uur komt een sterretje van het sterrenbeeld Stier achter de donkere maanrand tevoorschijn. Te 5.44 uur gebeurt dat met een ander sterretje. 8 sept.: Te 6.56 uur eindigt e bedekking van een ster van het sterrenbeeld Tweelingen. 10 sept.:iets onder de smalle maansikkel treffen we deze ochtend planeet Venus aan. 11 sept.: Deze ochtend is boven de zeer smalle maansikkel Mars te zien. Links van de Maan staat Regulus de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 12 sept.: Vlak boven de horizon is nog de maansikkel te zien. Daarboven is Jupiter zichtbaar. 12 sept.: Deze avond is in een sterrenkijker maan Titan ten westen van Saturnus te zien. 18 sept.: Rechtsonder de Maan zien we Saturnus. 19 sept.: Links van de Maan is Saturnus zichtbaar. 20 sept.: Deze avond is in een sterrenkijker maan Titan ten westen van Saturnus aan te treffen. 23 sept.: De astronomische herfst begint te uur 25 sept.: Rond 6.00 uur is linksonder Venus planeet Mars aan te treffen. Rechts van Mars (erbijna twegenaan) staat Regulus de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. Linksonder Mars laat zich Jupiter al zien. 25 sept.: De vier grootste manen van Jupiter staan ten oosten van de planeet. Pagina 17

18 28 sept.: TOTALE MAANSVERDUISTERING Zichtbaar in de gehele Benelux 3.07 uur Begin verduistering (aanraking) 4.11 uur begin totale verduistering 4.47 uur maximum totale verduistering 5.23 uur einde totale verduistering 6.27 uur einde verduistering (maan is weer vol) 28 sept.: Maan Titan is deze avond iets ten oosten van Saturnus op te sporen. 29 sept.: Iets boven de maanrand is rond 3.00 uur planeet Uranus te vinden. NOORDERLICHT Wat een schitterend plaatje van het noorderlicht. Je moet maar geluk om daar naar te mogen staren. Marketa Murray had dat geluk op 17 augustus. Toen maakte zij deze foto zoals het te zien was boven Fairbanks in Alaska 'VALLENDE STERREN' Na de drukke maand augustus, breekt er nu een maand aan van zeer rustig. Een enkele lichtstreep vertoont zich nog aan het firmament. Daarbij te denken aan de alpha-aurigiden gedurende de eerste dagen van september. MAANFASEN Laatste Kwartier 05 september Nieuwe Maan 13 september Eerste kwartier 21 september Volle Maan 28 september DE ZON Opkomst: Ondergang: 3 september 6.54 uur uur 13 september 7.10 uur uur 23 september 7.26 uur uur 30 september 7.39 uur uur Pagina 18

19 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in september bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 11 september 2015 Gezamenlijke bijeenkomst beide kernen MuzeRijk - Uden - bespreking nieuwtjes - bespreking nieuwe presentatie - Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur De volgende Astruim verschijnt 20 september 2015 KIJKEN NAAR KUNSTMANEN E.D. EN RUIMTEVAARDERS ONTMOETEN Ook dit jaar opent ESTEC in het kader van het Weekend van de Wetenschap haar deuren voor het publiek. Iedereen, die ook al is het maar een beetje geïnteresseerd is in de ruimtevaart, een absolute must om hierheen te gaan. Er zijn ook nu weer ruimtevaarders (vier!) aanwezig waaronder Andre Kuipers en de eerste vrouwelijke ESA astronaut Samantha Christoforetti. Zij zullen zorgen voor lezingen en het beantwoorden van vragen van de bezoekers. Onvermijdelijk ook het geven van handtekeningen. Zie jij kans een selfie te maken????!!! Daarnaast kunnen de bezoekers zich vergapen aan heel veel kunstmanen en onderdelen. Zo is er een vluchtmodel van het ruimtevliegtuig IXV, de BepiColombo die begin 2017 naar Mercurius vertrekt, robotmodellen voor Mars, 3D printers enz. En wat te denken van het model Rosetta, dat opvallend groot aanwezig is, de ExoMars, de Jupiter Icy Moons Orbiter om maar eens een paar te noemen. En wat staat er in de testhal waar kunstmanen, raketten, onderdelen e.d. getest worden? Hoe gaat dat in zijn werk? Er is ontzettend veel te zien. Ook de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde is met een grote stand aanwezig. Die laten o.a. een model van Spoetnik 1 zien. Het is op die dag precies 58 jaar geleden dat deze bol de ruimte in werd geschoten. Daarmee begon ook het tijdperk van de ruimtevaart Ook op deze dag zullen er weer, net als vorig jaar, vele duizenden bezoekers kunnen genieten wat bij ESTEC te zien is. Maar let op: je kunt er niet zomaar binnenlopen! Aanmelden van tevoren is verplicht. Zorg dat je dat zo snel mogelijk doet., gezien de grote drukte. Meer hierover, zie: he_netherlands/ontmoet_astronauten_en_on tdek_ruimteschepen_in_esa_s_technologisch e_hart Tot ziens in ESTEC in Noordwijk Bezoekers tijdens de open dag bij ESTEC Pagina 19

20