ROTTERDAM'S handel in de 18de eeuw is voor den

EEN MEMORIE OVER DEN HANDEL VAN ROTTERDAM UIT 1729 MEDEGEDEELD DOOR MR. H. C. HAZEWINKEL ROTTERDAM'S handel in de 18de eeuw is voor den historicus nog vrijwel terra incognita en zal dit ook wel voor een groot deel blijven - zij heeft dat trouwens gemeen met den geheelen handel der Geunieerde Provintiën - door het ontbreken van een behoorlijke in- en uitvoerstatistiek. Het eenige, wat men in dit opzicht bezat, waren de geheime Admiraliteitsregisters en het was in confesso, dat deze door de talrijke onjuiste aangiften als te onbetrouwbaar moesten beschouwd worden, om een eenigermate zuiver beeld van de handelsbeweging te geven. Een rijke bron van kennis kan weliswaar nog aangeboord worden in de omvangrijke notarieele protocollen, die tal van belangwekkende gegevens over handel en scheepvaart bevatten in chertepartijen, bodemerij brieven en attestatiën van kooplieden en schepelingen, voorts o.a. in de vroedschapsresolutiën, het archief van het zeegerecht en dat van de in 1720 hier ter stede opgerichte Maatschappij van Assurantie, Discontering en Beleening *), terwijl in de Rotterdamsche Courant, die van Mei 1738 af aanvankelijk slechts tweemaal per week verscheen, de zeetijdingen uit Brielle en Goeree verwerkt zijn. Maar dit alles eischt een zoo langdurige, systematische en intensieve vergelijkende studie, zooveel toewijding en geduld en betreft een tijdvak, dat door de verstarring der levensvormen en de gestadige en notoire achteruitgang van den handel, althans op het eerste gezicht zooveel minder aantrekkelijks heeft voor den historicus dan de fellevende 17de eeuw, dat het nauwelijks verwondering kan wekken, dat geen pionier zich tot nu toe geroepen heeft gevoeld, dit braakliggende terrein te ontginnen. In afwachting van zijn komst zij het den redacteur van dit Jaarboekje vergund, al vast de aandacht te vestigen op een onlangs voor den dag gekomen memorie over dit onderwerp, door een tijdgenoot opgemaakt, op welker bestaan 1) Sedert korten tijd in bruikleen afgestaan aan het Gemeente-Archief. 127

de Algemeene Rijksarchivaris hem opmerkzaam maakte. Deze memorie berust in het archief van het Fransche Ministerie van Buitenlandsche Zaken (Correspondance politique de Hollande, vol. 366, fol. 388 vlg), waarvan de beheerder zijn welwillende medewerking verleende, om er een facsimile van te laten maken ten behoeve van het Rotterdamsche Gemeente-archief. Zij maakte deel uit van een algemeen overzicht van den economischen toestand der Republiek, waarvan het eerste hoofdstuk handelde over de Leidsche lakenindustrie. Uit den inhoud der memorie blijkt tevens, dat er nog afzonderlijke beschouwingen gewijd moeten zijn geweest aan de Nederlandsche visscherij en den handel van Amsterdam. Over de motieven, die de Fransche regeering geleid hebben bij het doen opmaken van deze geschriften, over de personen der samenstellers en de bronnen, waaruit deze geput hebben, kon het Fransche Ministerie van Buitenlandsche Zaken tot onzen spijt geen inlichtingen geven. Maar het ligt voor de hand, dat wij den samensteller van de Rotterdamsche memorie hebben te zoeken in den kring der hier ter stede gevestigde Fransche kooplieden en misschien wel in den persoon van dienzelfden Caillaud, die in 1727 zijn fiscaal hervormingsplan aan de Landsregeering voorlegde * ). De schrijver dan vangt zijn taak aan met een lofspraak op Rotterdam en de voordeden van zijn ligging bij den mond van de belangrijkste rivier van West-Europa. Na Amsterdam is deze stad de voornaamste der Nederlandsche steden, zoowei door den rijkdom van haar inwoners als door den omvang van haar handel, qu'elle estend tous les jours et que Ton pretend même plus considerable présentement dans ia proportion que celuy d'amsterdam. Son port beaucoup meilleur et plus commode que celuy de cette dernière ville est formé par la Meuse et n'est qu'a quatre lieues de la mer. Elle 1) Estienne Caillaud, die in Januari 1757 in den ouderdom van 93V4 jaar te Rotterdam overleed. Op het Koninklijk Huisarchief berust van zijn hand o.a. een mémoire qui indique des fonds, pour remplacer les droits d'entrée et de sortie sur toutes les marchandises, qui entrent et qui sortent de ces Provinces, si L. H. P. trouvent a propos de rendre les ports libres, qui est Ie seul moyen propre et capable de rétablir Ie commerce", gedateerd Augustus 1727 (Inv. n. 256). 128

est coupée par des canaux si larges et si profonds que les plus gros navires peuvent y entrer et y demeurer en seureté, de sorte que les vaisseaux venant jusqu'aux portes des magasins, les negotiants ont toutte sorte de facilitéz pour charger et pour décharger leurs marchandises." Deze geriefelijkheden wegen ruimschoots op tegen het bezwaar, dat bij noord westerstormen het buitendijksche stadsgedeelte nog al eens overstroomt, zoodat de kelders onderloopen; die kelders worden deels bewoond en dienen deels tot bergplaatsen van wijn en brandewijn, zoodat de door het water aangerichte schade meestal aanzienlijk is. Men tracht trouwens den laatsten tijd aan deze bezwaren tegemoet te komen door degenen, die in de waterstad bouwen, voor te schrijven, het terrein eerst behoorlijk op te hoogen, terwijl de kooplieden aan den anderen kant, bij dreigenden was van het water, hun in de kelders opgeslagen goederen tijdig in veiligheid trachten te brengen op zolder of in het binnendijks gelegen stadsdeel. Rotterdam bezit enkele hoedenmakerijen, een lakenweverij, waarvan de producten, hoewel minder in kwaliteit dan de Leidsche, hun weg vinden naar Portugal en het Middellandsche Zeegebied, negentien suikerraffinaderijen, waarin suiker uit de Fransche eilanden in de Caribische Zee verwerkt wordt, drie zeepziederijen, die groene en zwarte zeep vervaardigen, zes en dertig brandewijnbranderijen en verschillende bedrijven, waar een loodwit gemaakt wordt, dat weliswaar onderdoet voor het Venetiaansche product, maar in kwaliteit en kleur uitsteekt boven het Engelsche. Onder de instellingen ten behoeve van den handel moet, behalve de Wisselbank en de Kamer der Oost-Indische Compagnie, in het bijzonder genoemd worden de onlangs opgerichte Maatschappij van Assurantie. Deze sluit niet alleen alle gewenschte verzekeringen af, maar disconteert ook wissels tegen 3 % en leent tegen dezelfde rente geld op onderpand van koopmansgoederen. Maar in handelskringen is men vaak huiverig om van deze faciliteiten gebruik te maken uit vrees, dat het crediet daarmee gevaar loopt en betaalt men liever hoogere intrest aan particuliere geldschieters, die over deze transacties het stilzwijgen bewaren. 129

Van de landen, waarmee Rotterdam handelsbetrekkingen onderhoudt, neemt Frankrijk de voornaamste plaats in en van de waren, die het uit dat land betrekt, staat wijn en in het bijzonder Bordeauxwijn, bovenaan. Men schat, dat er sedert den vrede van Utrecht jaarlijks gemiddeld 45.000 vaten Bordeauxwijn of wat daarvoor doorgaat te Rotterdam aangevoerd worden. Wijnen uit het Rhónegebied en Champagne ziet men hier zelden en wat zich als Bourgogne aandient, verdient dien naam meestal niet. De voornaamste Fransche uitvoerhavens, die voor den Rotterdamschen handel in aanmerking komen, zijn in alphabetische volgorde: Abbeville, Bayonne, Bordeaux, Caen, Calais, Cette, Dieppe, Duinkerken, Le Havre, 1'Isle, Marseille, Nantes, La Rochelle en Rouen. Uit Abbeville betrekt Rotterdam pot- of weedasch, product van wijnmoer, dat door de lakenververs gebruikt wordt om de stoffen voor het eigenlijke verven geschikt te maken; verder suiker, wijn uit Bourgogne en Champagne, glas, saffraan en Parijssche opschik voor vrouwen, hoewel Rouen en Dieppe meer in het bijzonder uitvoerhavens zijn van Parij s- sche artikelen. Bayonne exporteert wijn van Capbreton *) en Jurangon ^), die men gewoonlijk mede onder den verzamelnaam Bordeauxwijn begrijpt, brandewijn, kastanjes, ruwe suiker, hars, zoethout en saffraan uit Quercy *) en Angoumois *). Bordeaux is natuurlijk de wijnstad bij uitenemendheid. Benalve wijn en zijn derivaten, brandewijn en azijn, voert zij cacao, ruwe suiker, geconfijte West-Indische citroenen, kurk, riet, saffraan, hars en kastanjes uit. Caen zendt Rotterdam zijn honing, wintervruchten, koolrapen, zaad van verschillende groenten en ook wel zijn papier, als de handel in dit artikel althans eenige winst belooft, wat, aangezien de papierprijzen noch in Frankrijk noch te Rotterdam genoteerd worden, vaak moeilijk uit te maken is. Uit Calais komen wijn, azijn, suiker, lamshuiden en kurk, 1) Aan de kust ten noorden van Bayonne. 2) Een plaatsje bij Pau. a) Het tegenwoordige departement Lot en een deel van Tarn et Garonne. 4) Een deel van het tegenwoordige departem nt Charente. I30

maar niet in groote hoeveelheden, daar de handel van deze stad niet zoo heel veel te beteekenen heeft. Ook Cette is als uitvoerhaven voor Rotterdam van geen groote beteekenis. Er komt wijn uit Languedoc vandaan en likeur uit de Pyreneeën en uit de omstreken van Montpellier. Dieppe en Le Havre en vooral de laatstgenoemde stad, zijn zooals reeds is opgemerkt de havens, die Parijs meestal gebruikt voor het verschepen van zijn modeartikelen, bijouterieën en snuisterijen. Verder betrekt Rotterdam uit deze beide havens vensterglas, siroop, saffraan, indigo, tabak (die na bereiding weer naar Frankrijk teruggaat) en vlaszaad. Het vlas, dat in Normandië, Picardië en Bretagne groeit, is van zeer goede kwaliteit, maar het ontaardt in den loop van drie of vier jaar, zoodat men het uitvoert naar Holland, waar er olie uit geperst wordt. Het vlaszaad daarentegen, dat Holland naar Frankrijk exporteert, is bestemd om uitgezaaid te worden. Sedert een jaar of tien laat men in Frankrijk vlaszaad uit Riga komen, waardoor de handel met Rotterdam in dit artikel verminderd is. Hoewel de handel van Duinkerken erg teruggeloopen is, onderhoudt deze stad toch nog levendige betrekkingen met de West-Indische eilanden. Voorzoover ze de daaruit aangevoerde producten niet voor eigen gebruik of dat van de omstreken noodig heeft, exporteert ze deze gewoonlijk naar Rotterdam, evenals haar graan. Tlsle zendt naar Rotterdam fijne lijnwaden, om die in Haarlem te laten bleeken, verschillende half-wollen stoffen kant, koolzaad, potasch en, als er overvloed is, tarwe en rogge. Marseille wordt vaak gebruikt als entrepot van de goederen, die Rotterdamsche en Amsterdamsche kooplieden naar de Levant zenden en onderhoudt dientengevolge een druk verkeer met deze beide steden. Het exporteert wijn, brandewijn (van minder kwaliteit dan die van Bordeaux), olijven, kappers, ansjovis, honing, olie, amandelen, vijgen, rozijnen, pastei van Languedoc, kopergroen uit Montpellier, likeuren en essences uit laatstgenoemde stad, zijden stoffen uit Lyon, ruwe en gesponnen zijde, katoen, Levantsche drogerijen en koffie, de laatste in geringe hoeveelheid sedert in Holland de

goedkoopere koffie uit Mocha en Suriname meer algemeen gebruikt wordt. Nantes verscheept door de Compagnie des Indes aangevoerde koffie en thee naar Rotterdam, waar het er altijd zeker van is koopers voor deze artikelen te vinden, terwijl het debiet in Frankrijk onzeker is. Verder komen uit Nantes ruwe suiker, honing, siroop, rijst, leer, indigo, verfhout, brandewijn, wijn uit het Loiregebied, pruimen, leien, Afrikaansche gom, cacao, katoen, Indische en Chineesche zijde, Dominicaansene tabak, saffraan en wanneer de uitvoer toegestaan is, koren, vooral rogge. Bovendien komt bijna alle gember, die in Noord-Europa geconsumeerd wordt, van de Fransche Antillen, via Nantes naar Rotterdam. Gember wordt in geconfijten vorm als geneesmiddel gebruikt tegen maagkwalen en scheurbuik. Uit Nantes wordt ook orleaan betrokken, dat is een zaad van een gelijknamige struik, die op de Fransche Antillen groeit en waar, door bij menging van Braziliehout, een mooie roode en geele kleurstof van gemaakt wordt, die o.a. toepassing vindt bij het kleuren van chocolade en geele was. De handel van La Rochelle is van denzelfden aard als die van Nantes, hoewel minder belangrijk. St. Martin de Rhé exporteert slechts zout en de eerste nieuwe wijn, Rouen tenslotte lijnwaden, kaardedistels, glas, confi turen, vruchten, wouw (een plant, die vooral in de buurt van Pontoise groeit en die een gele verfstof oplevert) en appelwijn (de laatste in geringe hoeveelheid, omdat de Engelsche cider beter van smaak is en daarom meer gedronken wordt). Evenals Nantes exporteert Rouen veel saffraan (de beste komt uit Gatinais * ) en Orange), die zoowel tot het verven als voor medische doeleinden dient en door de volkeren van Noord-Europa veel gebruikt wordt voor het kruiden hunner spijzen; de Hollandsche koopman is hier de middelaar. Hiermee zijn de Fransche havens, die voor den handel van Rotterdam van het meeste belang zijn, opgesomd, wat niet wegneemt, dat er nog tal van andere zijn, waarmee Rotteri) Dit landschap omvatte een gedeelte van de tegenwoordige departementen Seine et Marne, Seine et Oise en Loiret. 132

dam betrekkingen onderhoudt, vooral in Bretagne, die zout en honing tot hun voornaamste exportartikelen rekenen. Wat voert Rotterdam nu omgekeerd naar Frankrijk uit? Ziehier een lijst van de belangrijkste waren: verfhout, specerijen, Delftsch aardewerk, allerlei soorten olie en traan, zwavel, koperrood, gezouten visch, Zeeuwsche meekrap, hagel, planken, wagenschot (vathout), masten, Westfaalsche hammen, kaas, harpuis, aarden potten, ijzer, metalen gereedschappen, weegschalen en gewichten, garen en garen band, Friesch linnen, in Haarlem gebleekt, Goudsche pijpen, stokvisch, die onmiddellijk weer verscheept wordt naar de Fransche Antillen, allerlei soorten van Indische en Chineesche waren, die als contrabande ingevoerd worden, kauri's en blauwe stoffen, bestemd voor de kust van Guinee, slijpsteenen, steenkolen en andere uit Engeland aangevoerde artikelen, die niet regelrecht in Frankrijk ingevoerd zouden mogen worden, geweren, kogels en bijna alles, wat er voor de scheepsbouw noodig is, en tenslotte aas van vischkuit, dat gebruikt wordt door de sardijnenvisschers. Met Engeland is de handel van Rotterdam nagenoeg passief. Wat de stad naar dat land uitvoert bepaalt zich tot wat Fransche wijn, brandewijn, die ten onrechte het epitheton Duitsch draagt *), graan (dikwijls uit Engeland geïmporteerd koren, in geval van hongersnood in het land van herkomst, zooals nog in 1729 is voorgekomen), walvischbaarden, fijn linnen, kant, zeildoek, bladijzer, dat vooral uit Hamburg en Neurenberg komt, orleaan, blauwe stoffen en kauri's voor de inboorlingen aan de kust van Guinee, haar voor pruiken en wat Parijsche weeldeartikelen. Belangrijker is de Engelsche invoer. Naar Rotterdam worden verscheept: manufacturen, waarvan een groot deel uit Hampton afkomstig is, en die een afzet van beteekenis in Frankrijk vinden, tin en lood, die zonder speciale vergunning niet in Frankrijk mogen geïmporteerd worden, zoodat men ze onder een valsch certificaat als Indisch tin en Duitsch lood 1) Om deze fraude te verbloemen, vult men hier een vat Fransche brandewijn met wat Duitsche aan en roept daar een notaris bij, die er dan een attestatie van opmaakt. 133

binnensmokkelt *), schrijnwerkerslijm, aluin, vitriool, koperrood, glas, spiegels (de beste komen uit Frankrijk en Venetië), katoentjes, wol (als contrabande), hoeden, zijden en wollen kousen, mout, ruwe suiker, indigo uit Jamaica en Barbados, klokken, horloges, byouterieën, allerlei ijzer- en staal waren, tarwe en rogge en zilveren en gouden munten ten behoeve van het geldwisselen, waar in Holland meer mee te verdienen is dan in Engeland. Naar Luikerland zendt Rotterdam alleen maar Fransche wijn en brandewijn, waarvoor het allerlei soorten wollen stoffen, garenband, ruw en bewerkt ijzer, oorlogstuig, steenkool en aluin in ruil ontvangt. Vlaanderen betrekt uit Rotterdam wijn, brandewijn, geraffineerde suiker, Fransch en Portugeesch zout, bijna al wat benoodigd is voor het verven, Engelsch aluin, vischlijm en voor ongeveer 2 millioen gulden per jaar aan versche zoetwatervisch. Omgekeerd krijgt Rotterdam uit Vlaanderen allerlei soorten fijne of grove kant, hennep, garen, kamelotten en andere stoffen, tapijtwerken en aarde voor de plateelbakkerijen. Duitschland, Noorwegen, Zweden en Denemarken ontvangen door bemiddeling van den Rotterdamschen handel wijn, brandewijn, specerijen, suiker, zout, indigo, allerlei wollen en zijden stoffen, zoowel van Europeesche als van Oostersche makelij; zij leveren Rotterdam wol, graan, Silesisch linnen, ijzer en koper, zoowel ruw als bearbeid, pik en teer, hout voor verschillende doeleinden, hoornvee om in Holland's vette weiden te gedijen en IJslandsche kabeljauw, die als goedkoop volksvoedsel in trek is. Naar de Levant vertrekken jaarlijks van Rotterdam uit vijf a zes schepen, beladen met suiker, indigo en zilver; ze keeren terug met zijde, koffie, medicinale kruiden, wol, huiden (vooral marokijnleer), saffraan e.d. 1) II faut rendre néanmoins cette justice aux Hollandois, que les faux certificate sont rares chez eux, surtout parmi ceux qui sont d'origine Hollandoise." 134

De handel op Moscovië concentreert zich voornamelijk in St.-Petersburg en Archangel; wijn, brandewijn, geraffineerde suiker, specerijen, indigo en wollen stoffen vinden daar afzet, terwijl als voornaamste Russische waren, die op de Rotterdamsche markt komen, genoemd mogen worden droge en gezouten huiden, masten, hennep, teer, smeer en zelfs heele kaarsen, geele was, vischlijm, caviaar en potasch. De handel op Spanje en Portugal heeft weinig meer te beteekenen, aangezien de Amsterdammers zich daar meer in het bijzonder op toegelegd hebben. Toch zeilen er jaarlijks nog enkele schepen met bestemming naar het Iberische schiereiland de Maas uit en sommige Rotterdamsche kooplieden zijn zelfs eenigermate geïnteresseerd in den handel op West- Indië en Brazilië. Exportartikelen zijn Friesch, Westfaalsch en Silesisch linnen, neteldoek, batist, Brabantsene kant, tafellinnen, brokaat, goud- en zilverboordsel, wollen stoffen, kousen, hoeden, pruiken, confectiekleeren, papier, speelkaarten, specerijen, timmerhout, zeilen, scheepswant, ankers en zelfs heele schepen, cacao van de kust van Caraque, huiden, staal, keukengerei, allerlei kramerijen, buskruit, kogels, vlas, hennep en nog tal van andere waren. Wanneer de Rotterdamsche kooplieden nog handelsrelaties met steden als Cadiz en Lissabon onderhouden, dan doen zij dat hoofdzakelijk ter wille van de wol, die de Hollandsche laken weverij en noodig hebben. Behalve wol leveren Spanje en Portugal nog olijven en olijfolie, citroenen, sinaasappelen, marokijn en droge huiden uit de streek van de Rio de la Plata, indigo uit Guatemala, cochenille, kinine, sassaparilla, tabak, ruwe suiker, Brazilië- en Campèchehout, confituren (voornamelijk van citroenschillen), anijs uit Alicante, wijn en sumak uit Porto, zout uit Setubal, dat, vermengd met Fransch zout, de Rotterdamsche pekel haar goeden naam geeft en Spaansche en Portugeesche munten (hoewel het meerendeel hiervan via Engeland Rotterdam bereikt). Ook voor den handel op Italië geldt, dat ze bijna geheel aan Amsterdamsche kooplieden overgelaten is. Maar aangezien Rotterdam met Marseille een druk verkeer onder- 135

houdt, wordt er en passant ook wel handel gedreven op de Italiaansche kust; de laatste twee jaar zijn er zelfs meer schepen uit Livorno en Venetië de Maas binnengevallen dan te voren. Behalve de goederen, die ook naar Spanje en Portugal gezonden worden, verkoopen de Rotterdammers er nog meekrap, cochenille en verfhout, walvischbaarden en -traan, zwarte en groene zeep, allerlei soorten huiden, ivoor, lood, tin, Zweedsch plaatijzer, metaalwaren, vleesch en visch, gezouten en gerookt, Hollandsche, Vlaamsche en Iersche boter, grijze amber, muscus en civet. Uit Italië worden in Rotterdam aangevoerd olijven, olijfolie, gedroogde vijgen, amandelen, ansjovis, zijde uit Sicilië, Genua en Piemont, fluweel, taf, fijne kant, gedroogde confituren, Parmesaansche en Milaneesche kaas, rozijnen uit Corinthe, oliën en reukwerk, wijnen en likeuren, marmer, lakwerk, koraal, room van wijnsteen, aluin, pastei, zwavel, anijs, koriander, zeep, Calabrisch manna, olie en zaad van den laurierboom, rozemarijn, fijn staal uit Venetië, kant, spiegels, saucijs van Boulogne en al wat Italië nog meer voortbrengen mag. In dit overzicht van Rotterdam's handelsbetrekkingen valt het accent op die met Frankrijk, zooals trouwens niet anders te verwachten is van iemand, die in opdracht van de Fransche regeering schrijft over een zeehaven, waarvoor de handel met Frankrijk inderdaad van overheerschende beteekenis is. Andere landen, met name Schotland en Ierland, worden zelfs niet genoemd, ofschoon het vaststaat, dat Rotterdam met beide nauwe commercieele relaties onderhield. Op zijn exposé laat de schrijver nog eenige beschouwingen i) volgen, die hij over twee hoofdstukken verdeelt. Het eerste draagt den titel: Reflexions sur Ie commerce de Rotterdam." Hoe is het mogelijk, zoo vraagt hij zich af, dat een zoo uitermate gunstig gelegen stad niet méér dan Amsterdam geprofiteerd heeft van de ineenstorting van Antwerpen's handel en van de werkzaamheid der Fransche refugié's? i) Deze beschouwingen blijven geheel voor rekening van den memorieschrijver. 136

Het is waar, dat de periodieke overstroomingen den Rotterdamschen koopman soms eenige schade berokkenen, maar deze valt in het niet vergeleken bij de verliezen, waarop de gevaren van het zeegat bij Texel den handel van Amsterdam te staan komen. Er moet dus een andere factor geweest zijn, die de weegschaal ten gunste van Amsterdam heeft doen overslaan en de schrijver meent die te hebben gevonden in de politieke verdraagzaamheid van zijn regenten. Rotterdam immers is een van die Hollandsche steden, waar de geestelijkheid zich steeds veel met de politiek ingelaten heeft en over de vragen van den dag geraadpleegd werd. Nu mogen haar adviezen in overstemming geweest zijn met den geest van het Evangelie, met Rotterdam's belang waren zij het stellig niet altijd. Dit is dan ook de reden, dat, toen meer dan een eeuw geleden de Joden aangeboden hadden, op eigen kosten een ghetto te stichten op het grondgebied van de stad aan de overzijde van de Maas met een eigen synagoge en een eigen bestuur, behoudens de overheidsrechten van Rotterdam, dat voorstel werd verworpen. Men duldde hen alleen maar binnen de stad, waar ze nooit in tel zijn geweest en nimmer de faciliteiten hebben genoten, die hun in Amsterdam ten deel zijn gevallen *). Deze kortzichtige politiek is de oorzaak geweest, dat de meesten en vooral de rijken onder hen, zich in Amsterdam hebben gevestigd, dat door hun toedoen zoo machtig is geworden en waar zij den handel grootendeels beheerschen. En de Huguenoten dachten er al net zoo over als de Joden en hebben zich voor het overgroote deel in Amsterdam neergezet. Want de regeering van Amsterdam wil niets liever, dan dat de bevolking zich er gelukkig zal voelen, schenkt haar alle mogelijke voorrechten en verleent haar soms zelfs haar steun tegen de landswetten in, en aangezien die stad alleen even machtig is als de rest van de Republiek bij elkaar, is zij ook in staat om deze bescherming meer dan een nobel gebaar te i) Uit de vroedschapsresolutiën van de jaren vóór 1629 blijkt niets aangaande een verzoek van de Joden, om zich te vestigen op Feijenoord (want dit alleen kan bedoeld zijn met wat de auteur der memorie omschrijft als de 1'autre costé de la Meuse dans Ie territoire et sous la dependance de Rotterdam", ofschoon het destijds publiekrechtelijk nog onder West-IJsselmonde ressorteerde. 137

doen zijn. Dit waarlijk vaderlijke bestuur, deze groote verdraagzaamheid zijn het, die den koopman het verblijf in Amsterdam doen verkiezen ondanks het vochtige, ongezonde klimaat, dat jaarlijks duizende slacht offers maakt, ondanks de duurte van huizen en eerste levensbehoeften en niettegenstaande het risico van het Texelsche zeegat. Het laatste hoofdstuk der memorie draagt den titel: Situation présente du commerce de Rotterdam." Rotterdam, zegt de schrijver, heeft weliswaar in het lot van heel Holland gedeeld, in zooverre de handel over het algemeen gedurende meer dan 30 jaar en in het bijzonder het laatste decennium een dalende lijn vertoont, maar aangezien het handelsverkeer met Engeland zichzelf ongeveer gelijkgebleven en dat met Frankrijk zelfs toegenomen is, en deze beide landen voor den Rotterdamschen handel altijd het belangrijkst zijn geweest, mag men toch zeggen, dat deze stad er nu naar verhouding beter voorstaat dan Amsterdam; zij wordt daarom door haar groote mededingster dan ook met scheele oogen aangezien. Maar daar staat tegenover, dat Rotterdam meer nadeel heeft ondervonden van het in werking treden van het tarief van 17251) dan Amsterdam. Dat komt, omdat zijn havens tot diep in de stad doordringen, zoodat het hier niet zoo gemakkelijk is de fiscale ambtenaren te misleiden als in Amsterdam, waar de haven buiten de stad ligt en veel grooter is, waar schijnbaar klemmende redenen als voorwendsel kunnen dienen om te verhinderen, dat de schepen aanleggen en er dus meer gelegenheid is, om onder begunstiging van het nachtelijk duister de goederen met sloepen van de schepen te halen ^). En de vaderlijke zorgen van het Amsterdamsche 1) Er staat abusievelijk 1727. 2) In de meergenoemde memorie van Caillaud staat o.a.: Au lieu que ce nouveau tarif devoit produire un si bon effet, il est arrive tout Ie contraire et Pon regoit beaucoup moins par ce nouveau tarif que par Ie precedent; il y a des ports de mer oü Pon trouve tout facile a décharger les marchandises sans presque rien pajer, que tous les marchands y font adresser leurs vaisseaux..." En de ongenoemde schrijver van de in 1816 verschenen Verhandeling over den geest van het plakkaat van T725..." verklaart: De ontwerper was ten volle bekend met het einde waartoe de wet dienen moest. Hij wist ook dat dezelve zoude uitgevoerd worden, in vijf verschillende departementen of huishoudingen, in welke tot nog toe verschil van leef- en 138

stadsbestuur gaan zoover, dat het de ingezetenen in bescherming neemt, zoodra zij binnen de stadspoorten zijn, terwijl in Rotterdam de goederen eerst veilig zijn in de pakhuizen. Overigens zijn bootwerkers, havenarbeiders, sleepers en dergelijk volkje meer de dupe geworden van het nieuwe tarief dan de kooplieden; want deze laten hun schepen koers zetten naar een of andere Zeeuwsche of Hollandsche haven, waar het tarief met meer soepelheid wordt toegepast. Zoo heeft Schiedam eenigen tijd geprofiteerd van de toestanden in het naburige Rotterdam; vooral in 1728 is het er erg druk geweest in de haven, maar nu is daar een eind aan gekomen en worden de in- en uitgaande rechten er met even groote strengheid geïnd als in Rotterdam, zoodat de scheepvaartbeweging er weer tot haar vroegeren bescheiden omvang is geslonken. Dordrecht, dat meer in de melk te brokken heeft dan Schiedam, heeft de Rotterdamsche kooplieden een mate van bescherming verleend, die deze laatste stad niet bij machte was te geven; maar of deze politiek op den duur succes zal hebben is zeer de vraag, want Van SJingeland, de raadpensionaris en geestelijke vader van het tarief, komt uit Dordrecht, heeft er veel invloed en zal ook daar de strikte naleving der belastingwetten op den duur wel weten af te dwingen. handelwij2e had plaats gevonden; deze nu te bedwingen, tot eene gelijke regelmaat, zoude de vrije beweging, in dezen zoo hoogstnoodig, geheel belemmerd hebben. Men gaf hierom als het ware aan elk collegie wel eenen rok van hetzelfde laken, dan de snede bleef ongelijk, en zoo gewende de rok zich allengskens nog meer naar het lichaam. Men moge, oppervlakkig beschouwd, deze handelwijze afkeuren, en zulke voorzieningen als beneden den wetgever beschouwen; dan waar physieke omstandigheden de zaken ongelijk maken, daar kan geen verstandige gelijke middelen mogelijk rekenen... Men denke hierbij slechts aan het verschil der ligging van Amsterdam en Rotterdam. Op de laatste plaats schieten de zeeschepen voor den wal en de lossing en visitatie geschiedt dadelijk aan het schip, voor het pakhuis des koopmans. De koopmanschappen te Amsterdam behoorende, moeten niet zelden eerst in ligters, doorgaans in zolderschuiten overgeladen worden en de visitatie geschiedt aan den boom." 159