Veilig en gezond aan t werk, dat raakt iedereen. Goed voor jou en voor de zaak. Gezond werk is #EUManageStress werk zonder stress www.healthy-workplaces.eu Campagnegids De aanpak van stress en psychosociale risico s op het werk
Campagnegids Werk zonder stress De dienst Europe Direct helpt u antwoorden te krijgen op al uw vragen over de Europese Unie. Gratis telefoonnummer (*): 00 800 6 7 8 9 10 11 (*) Sommige providers van mobieletelefoniediensten geven geen toegang tot 00 800-nummers of brengen hier kosten voor in rekening.. De foto s in deze publicatie illustreren een reeks werkactiviteiten. Zij tonen niet noodzakelijk goede praktijken of de naleving van wettelijke voorschriften. Meer informatie over de Europese Unie kunt u vinden op het internet (http://europa.eu). Bibliografische gegevens zijn te vinden aan het einde van deze publicatie. Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk, 2013 Concept & ontwerp: ROS, Spanje Fotografie: EU-OSHA, Shutterstock 2 Vermenigvuldiging EU-OSHA Europees is toegestaan, Agentschap mits hierbij voor de veiligheid bron wordt en gezondheid vermeld. op het werk
Gezond werk is werk zonder stress Inhoud Inleiding 4 Wat is werkgerelateerde stress en wat zijn psychosociale risico s? 4 Waarom is de aanpak van stress en psychosociale risico s zo belangrijk? 5 Waarom lanceert EU-OSHA deze campagne? 6 Wat is de omvang van het probleem? 8 De aanpak van psychosociale risico s 10 De rol van het management bij het verbeteren van de psychosociale omgeving 11 Het belang van participatie van de werknemers 12 Preventie 15 Hoe ziet een positieve psychosociale werkomgeving eruit? 16 Wat zijn de voordelen van het voorkomen van psychosociale risico s? 16 De campagne van 2014-2015: Gezond werk is werk zonder stress 19 Over deze campagne 19 Praktische hulpmiddelen en ondersteuning om stress te verminderen 20 Wie kunnen er aan de campagne deelnemen? 20 Concrete deelname 20 De Europese awards voor goede praktijken 23 Ons bestaande partnernetwerk 25 Eerdere campagnesuccessen 26 Meer informatie en hulpbronnen 28 EU-OSHA s netwerk van focal points 29 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk 3
Campagnegids Inleiding Een doeltreffende aanpak van gezondheid en veiligheid op het werk is goed voor werknemers, goed voor de onderneming en goed voor de maatschappij als geheel. Het is belangrijk dat in het achterhoofd te houden, juist in tijden van economische onzekerheid waarin het voor bedrijven extra belangrijk is om hun productiviteit op peil te houden en er onder druk gewerkt moet worden om deadlines te halen. Dat zijn precies de momenten waarop er gemakkelijker fouten kunnen worden gemaakt en de kans groter is dat zich ongelukken voordoen. Het kan dan aanlokkelijk zijn om de veiligheid en gezondheid op het werk (occupational safety and health OSH) in het onder druk staande moderne bedrijfsleven weg te wuiven als extra administratieve rompslomp, die vooral dient om te voldoen aan wettelijke verplichtingen, maar een contraproductieve werking heeft. Het is altijd belangrijk om je bewust te zijn van de risico s op het werk en daar adequaat mee om te gaan. Deze brochure is de belangrijkste gids bij de campagne 2014-2015 Gezond werk is werk zonder stress, georganiseerd door het Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk (EU-OSHA). Het belangrijkste doel van deze campagne is om werkgevers, managers, werknemers en werknemersorganisaties te helpen stress en psychosociale risico s op het werk te herkennen en aan te pakken. Als psychosociale risico s doeltreffend worden aangepakt, ontstaat er een gezonde werkomgeving waar werknemers zich gewaardeerd voelen. De werkcultuur is positiever en als gevolg daarvan verbeteren de bedrijfsprestaties. Wat is werkgerelateerde stress en wat zijn psychosociale risico s? Werkgerelateerde stress ontstaat wanneer er bij de uitoefening van een functie meer van een werknemer wordt gevraagd dan hij aankan. Werkgerelateerde stress is één van de belangrijkste gevolgen van negatieve psychosociale omstandigheden. Werknemers die op het werk langdurige stress ervaren kunnen daardoor ernstige geestelijke en lichamelijke gezondheidsproblemen ontwikkelen. Psychosociale risico s houden verband met een minder goede organisatie van het werk, een zwak management en een negatieve werkcultuur op het werk. Daarbij valt te denken aan o.a.: te veeleisend werk en/of niet genoeg tijd om taken uit te voeren; tegenstrijdige eisen en gebrek aan duidelijkheid over de rol van de werknemer; een onjuiste afstemming tussen de eisen van het werk en de competenties van de werknemer: onvoldoende beroep doen op de vaardigheden van de werknemer kan net zo goed een bron van stress zijn als een te groot beroep erop doen; een gebrek aan betrokkenheid bij de besluitvorming die de werknemer betreft en een gebrek aan invloed op de manier waarop het werk moet worden gedaan; een gebrek aan steun van management en collega s en slechte interpersoonlijke relaties; Werkgerelateerde stress ontstaat wanneer er bij de uitoefening van een functie meer van een werknemer wordt gevraagd dan hij aankan. 4 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk
Gezond werk is werk zonder stress alleen werken, vooral als men te maken heeft met burgers en klanten, en/of slachtoffer is van geweld, dat de vorm kan aannemen van verbale agressie, ongewilde seksuele aandacht en de dreiging van of daadwerkelijk fysiek geweld; psychologische of seksuele pesterijen op het werk: het onverdiend straffen, vernederen, ondermijnen of bedreigen van een werknemer of groep werknemers door leidinggevenden of collega s; ongelijke verdeling van werk, beloningen, promoties of carrièrekansen; ondoeltreffende communicatie, slecht geleide organisatorische veranderingen en baanonzekerheid; problemen met het combineren van werk en privéleven. Het is belangrijk te benadrukken dat een psychosociale gezonde omgeving te maken heeft met een gezonde, uitdagende en ondersteunende werkomgeving waarin werknemers gestimuleerd worden en waarin ze worden aangemoedigd zich te ontwikkelen en zo goed mogelijk te presteren. Waarom is de aanpak van stress en psychosociale risico s zo belangrijk? door het werk meer ontwikkelingsmogelijkheden en meer zelfvertrouwen hebben. Een ongezonde psychosociale werkomgeving kan echter aanzienlijke negatieve effecten hebben op de gezondheid van werknemers. De negatieve gevolgen van onvoldoende aandacht voor psychosociale risico s kunnen voor de werknemer onder andere bestaan uit werkgerelateerde stress, een zwakke geestelijke gezondheid, moeite met concentratie en meer fouten maken, problemen thuis, drugs- en alcoholmisbruik en een slechte lichamelijke gezondheid, met name hart- en vaatziekten en aandoeningen aan het bewegingsapparaat. Voor de organisatie bestaan de negatieve gevolgen onder andere uit slechte algemene bedrijfsresultaten, meer verzuim, doorwerken bij ziekte en verhoogde ongeval- en letselpercentages. Verzuim duurt doorgaans langer dan verzuim door andere oorzaken ( 1 ) en werkgerelateerde stress kan bijdragen aan hogere aantallen vervroegde pensioneringen, vooral onder kantoorpersoneel ( 2 ). De schattingen van de kosten voor het bedrijfsleven en de maatschappij zijn hoog en lopen op nationaal niveau in de miljarden euro s. Hoewel veel factoren van invloed zijn op de geestelijke gezondheid en het welzijn van werknemers, zijn er aanwijzingen dat de werkomgeving daar een belangrijke bijdrage aan levert. In een goede psychosociale omgeving kan werk een positieve invloed hebben op de geestelijke gezondheid van werknemers, aangezien werk structuur geeft aan hun leven en hun een gevoel geeft van meer sociale integratie, identiteit en status. Ook ervaren werkenden dat ze ( 1 ) Health and Safety Executive, 2009 2010. Beschikbaar op: www.hse.gov.uk/statistics/causdis/stress/ ( 2 ) Meting van de Oostenrijkse gezondheidsmonitor werknemers, 2009. Arbeidskamer van de provincie Opper-Oostenrijk (AK OÖ) en het Oostenrijkse Instituut voor Empirische Sociale Studies (IFES), Wenen. EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk 5
Campagnegids Waarom lanceert EU-OSHA deze campagne? Er zijn veel misverstanden en gevoeligheden rond psychosociale risico s op het werk, en er hangt nog steeds een stigma rond geestelijke gezondheid. De Europese bedrijvenenquête over nieuwe en opkomende risico s (ESENER) stelde vast dat meer dan 40% van de werkgevers van mening is dat de aanpak van psychosociale risico s moeilijker is dan die van traditionele risico s op het gebied van veiligheid en gezondheid op het werk. De belangrijkste obstakels die worden genoemd, zijn gevoeligheid van het onderwerp en gebrek aan deskundigheid en ervaring ( 3 ). Daarnaast bleek uit een enquête onder senior managers dat bijna de helft van hen geloofde dat geen van zijn of haar werknemers gedurende zijn of haar werkzame leven ooit last had gehad van een geestelijk gezondheidsprobleem ( 4 ). De waarheid is dat een op de zes werknemers problemen zal krijgen met de geestelijke gezondheid. Werknemers met een psychische aandoening worden soms als een risico voor de organisatie beschouwd, terwijl zelfs mensen met niet-werkgerelateerde psychische problemen doorgaans goed functioneren op een werkplek in een goede psychosociale omgeving. Wij zijn deze campagne begonnen om het inzicht in dit probleem te vergroten en de kloof te overbruggen door werknemers en werkgevers ondersteuning en advies te geven en het gebruik van praktische, gebruiksvriendelijke hulpmiddelen te bevorderen. Werkgevers in Europa hebben een wettelijke verplichting om psychosociale risico s op het werk in kaart te brengen en er iets aan te doen ( 5 ). Bovendien erkent het Europees pact voor geestelijke gezondheid en welzijn ( 6 ) de veranderende eisen en toenemende druk op het werk en moedigt het werkgevers aan om op vrijwillige basis extra maatregelen te nemen om het geestelijk welzijn te bevorderen. Wat de werkgevers betreft, wil deze campagne hen ervan overtuigen dat hun wettelijke verplichtingen relevant zijn voor het leiden van een succesvol bedrijf en het vasthouden van gemotiveerd en gezond personeel, en dat er voor de aanpak van stress en psychosociale risico s op het werk organisatorische maatregelen moeten worden getroffen. Wat de werknemers betreft, is het doel hen gerust te stellen dat werkgerelateerde stress een organisatorisch probleem is. Ze zouden niet bang moeten zijn om het te melden en ze zouden zich ook geen zorgen moeten maken dat het als een teken van zwakheid kan worden gezien. Werkgerelateerde stress is een organisatorisch probleem, geen individuele tekortkoming. ( 3 ) Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk, 2010. De Europese bedrijvenenquête over nieuwe en opkomende risico s (ESENER). Beschikbaar op: https://osha.europa.eu/en/publications/reports/esener1_osh_management ( 4 ) The Shaw Trust, 2006. Mental Health: The Last Workplace Taboo. Shaw Trust, Londen. ( 5 ) Kaderrichtlijn 89/391/EEG. De kaderovereenkomst inzake werkgerelateerde stress (2004) en de kaderovereenkomst over geweld en pesterijen op het werk (2007) bevatten richtlijnen voor werkgevers in de EU om met stress op het werk om te gaan. ( 6 ) Europees pact voor geestelijke gezondheid en welzijn, 2008. Beschikbaar op: http://ec.europa.eu/health/mental_health/policy/index_en.htm ( 7 ) Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk, 2013. Pan-Europese opiniepeiling over veiligheid en gezondheid op het werk, 21 maart 2013. Beschikbaar op: https://osha.europa.eu/en/safety-health-in-figures 6 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk
Hoe denken Europese werknemers over werkgerelateerde stress? Uit een recente pan-europese opiniepeiling ( 7 ) bleek dat: 72% van de werknemers reorganisaties of baanonzekerheid als één van de belangrijkste oorzaken van werkgerelateerde stress beschouwt; 66% stress toeschrijft aan het aantal gewerkte uren of de werkdruk ; 59% aangeeft dat het slachtoffer zijn van onacceptabel gedrag zoals pesten of intimidatie een bron van stress vormt; 51% van alle werknemers aangeeft dat werkgerelateerde stress bij hen algemeen voorkomt op de werkplek; ongeveer vier op de tien werknemers van mening zijn dat stress op de werkplek niet goed wordt aangepakt. EU-OSHA/Michel Wielick
Campagnegids Wat is de omvang van het probleem? EU-OSHA/Cristina Vatielli EU-OSHA/Luigi Lauria De statistieken stemmen somber Onderzoeken suggereren dat 50-60% van alle verloren werkdagen aan werkgerelateerde stress en psychosociale risico s kunnen worden toegeschreven ( 8 ). Werkgerelateerde stress is het op een na meest genoemde werkgerelateerde gezondheidsprobleem in Europa, na de aandoeningen aan het bewegingsapparaat. Over een periode van negen jaar gaf bijna 28% van de Europese werknemers aan te zijn blootgesteld aan psychosociale risico s die een negatieve invloed hadden op hun geestelijk welzijn ( 9 ). Onderzoek toont aan dat psychosociale risico s en werkgerelateerde stress zowel organisaties als nationale economieën aanzienlijk veel geld kunnen kosten. Over het algemeen is de kans groot dat werknemers die aan werkgerelateerde stress en andere psychische problemen lijden, gedurende langere tijd afwezig zijn. Het komt ook vaak voor dat werknemers wel op het werk verschijnen, maar niet in staat zijn 100% te functioneren (dat wordt presenteïsme genoemd). De totale kosten van psychische aandoeningen in Europa (al dan niet werkgerelateerd) worden geschat op 240 miljard EUR per jaar ( 10 ). Minder dan de helft van dat bedrag bestaat uit directe kosten zoals medische behandelingen, terwijl maar liefst 136 miljard EUR is toe te schrijven aan verloren productiviteit, waaronder ziekteverzuim. ( 8 ) Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk, 2000. Onderzoek naar werkgerelateerde stress. Beschikbaar op: http://osha.europa.eu/ en/publications/reports/203/view ( 9 ) Europese Commissie, 2010. Gezondheid en veiligheid op het werk in Europa (1999-2007) Een statistisch portret. Publicatiebureau van de Europese Unie, Luxemburg. Beschikbaar op: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ity_offpub/ks-31-09-290/en/ks-31-09-290-en.pdf ( 10 ) Europees Netwerk voor gezondheidsbevordering op de werkplek (ENWHP). A guide to the business case for mental health (Een gids ten behoeve van de kosten-batenanalyse voor geestelijke gezondheid), 2009. Beschikbaar op: http://www.enwhp.org/fileadmin/downloads/8th_initiative/mentalhealth_ Broschuere_businesscase.pdf ( 11 ) Trontin, C., Lassagne, M., Boini, S., en Rinal, S., 2007, Le coût du stress professionnel en France en 2007. Institut national de recherche et de sécurité, Paris. ( 12 ) Health and Safety Executive, 2009-2010. Beschikbaar op: www.hse.gov.uk/statistics/causdis/stress/ ( 13 ) Meting van de Oostenrijkse gezondheidsmonitor werknemers, 2009. Arbeidskamer van de provincie Opper-Oostenrijk (AK OÖ) en het Oostenrijkse Instituut voor Empirische Sociale Studies (IFES), Wenen. 8 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk
De kosten-batenanalyse Voorbeelden De nationale kosten van werkgerelateerde stress in Frankrijk werden geschat op ongeveer 2 à 3 miljard EUR in 2007 ( 11 ). In het Verenigd Koninkrijk zijn in de periode 2009-2010 ongeveer 9,8 miljoen werkdagen verloren gegaan als gevolg van werkgerelateerde stress. Hierdoor waren werknemers gemiddeld 22,6 dagen afwezig ( 12 ). In Oostenrijk werden psychosociale problemen aangewezen als de belangrijkste reden voor kantoorpersoneel om met vervroegd pensioen te gaan. Van alle vervroegde pensioneringen onder deze categorie werknemers was 42% toe te schrijven aan psychosociale problemen ( 13 ). Shutterstock, Inc./Rehan Qureshi
Campagnegids De aanpak van psychosociale risico s Iedere organisatie moet nadenken over werkgerelateerde stress en psychosociale risico s. Gemiddeld 51% van de werknemers is van mening dat werkgerelateerde stress algemeen voorkomt op het werk en dat hoge percentage wordt in zowel grote als kleinere organisaties waargenomen. In heel kleine (micro-) ondernemingen van negen of minder mensen geeft 45% van de werknemers aan dat werkgerelateerde stress algemeen voorkomt en in grotere organisaties loopt dat percentage op tot 54-58% van de werknemers ( 14 ). Uit de ESENER-enquête van EU-OSHA blijkt dat 79% van de managers in Europa zich zorgen maakt over stress op het werk ( 15 ). Tegelijkertijd beschikt minder dan 30% van de organisaties in Europa over procedures om met stress, intimidatie en geweld op de werkplek om te gaan. ESENER toonde aan dat 40-50% van de grotere organisaties (> 250 werknemers) maatregelen heeft getroffen om met psychosociale risico s om te gaan, terwijl slechts 20-30% van de kleinere organisaties (10-49 medewerkers) dergelijke maatregelen heeft genomen. Vooral in kleinere organisaties werd vaak melding gemaakt van een gebrek aan ondersteuning en begeleiding of een gebrek aan ervaring en deskundigheid. op tegen de kosten ervan ( 16 ). De sleutel is om iedereen te betrekken bij het realiseren van een goede psychosociale werkomgeving. Dat betekent dat managers en werknemers de nodige middelen krijgen aangereikt om doeltreffend met moeilijke situaties om te kunnen gaan, mochten die zich voordoen. Slechts in zeer uitzonderlijke gevallen is daar psychologische vakkennis voor nodig. EU-OSHA/Emmanuel Biard Toch kunnen, zelfs met beperkte middelen, psychosociale risico s ook in kleinere organisaties in kaart worden gebracht en aangepakt. De voordelen van de aanpak van werkgerelateerde stress in kleinere organisaties wegen ruimschoots ( 14 ) Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk, 2013. Pan-Europese opiniepeiling over veiligheid en gezondheid op het werk, 21 maart 2013. Beschikbaar op: https://osha.europa.eu/en/safety-health-in-figures ( 15 ) Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk, 2010. De Europese bedrijvenenquête over nieuwe en opkomende risico s (ESENER). Beschikbaar op: https://osha.europa.eu/en/publications/reports/esener1_osh_management ( 16 ) Health and Safety Executive, 2007. The Suitability of HSE s Risk Assessment Process and Management Standards for use in SMEs. Beschikbaar op: www.hse. gov.uk/research/rrpdf/rr537.pdf 10 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk
Gezond werk is werk zonder stress EU-OSHA/Adam Skrzypczak De rol van het management bij het verbeteren van de psychosociale omgeving De werkgever is verantwoordelijk voor de uitvoering van een plan om psychosociale risico s te voorkomen/verminderen, zodat werknemers in staat worden gesteld hun eigen bijdrage aan te leveren om een gezonde psychosociale werkomgeving tot stand te brengen. Door benaderbaar en ontvankelijk te zijn en een ondersteunende werkomgeving te bevorderen, bieden managers werknemers niet alleen de gelegenheid om problemen te bekritiseren, maar moedigen ze hen ook aan om te helpen bij het vinden van oplossingen. Begrip voor de problemen die werknemers buiten het werk hebben, maakt weliswaar geen onderdeel uit van de juridische verantwoordelijkheid van de werkgever tegenover de werknemer, maar kan wel helpen bij het realiseren van een stimulerende werkomgeving en bovendien mogelijkheden creëren voor sociale interactie buiten het werk. Het middenmanagement speelt hierin een cruciale rol: middenmanagers hebben dagelijks contact met de werknemers en zouden moeten worden aangemoedigd hun competenties voor het creëren van een goede psychosociale werkomgeving verder te ontwikkelen. Goed leiderschap kan helpen werkgerelateerde stress en psychosociale risico s te verminderen. Het is niet zo dat goede leiders altijd als goede leiders worden geboren. Net als andere vaardigheden kunnen vaardigheden als goed leiderschap en personeelsmanagement worden aangeleerd en ontwikkeld. Een goed leider dient als rolmodel om werknemers te inspireren en te motiveren het beste uit zichzelf te halen. Hij of zij is open en benaderbaar en weet wat de sterke en zwakke punten van de teamleden zijn. Een goed leider daagt de teamleden uit en moedigt hen aan om naar gezamenlijke doelen en het grotere goed toe te werken en neemt verantwoordelijkheid voor zijn werk. Hij of zij bevordert de teamgeest, houdt het moreel hoog en haalt het beste uit het team. Op elke werkplek zijn psychosociale risico s. EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk 11
Campagnegids Het belang van participatie van de werknemers Hoewel werkgevers de wettelijke plicht hebben ervoor te zorgen dat risico s op het werk goed in kaart worden gebracht en worden gereguleerd, is het van essentieel belang dat werknemers hier ook bij worden betrokken. Werknemers en hun vertegenwoordigers weten het beste welke problemen zich op de werkplek kunnen voordoen. Door die kennis met managers en werkgevers te delen, kunnen ze helpen de plannen vorm te geven en oplossingen toe te passen. EU-OSHA/Marcos Oliveira Voor participatie van de werknemers is echter meer nodig dan alleen feedback van onderaf. Er moet een wederzijdse dialoog tussen werkgevers en werknemers tot stand worden gebracht waarbij beide partijen: met elkaar praten; luisteren naar de zaken die de andere partij zorgen baren; zienswijzen en informatie met elkaar delen; en samen besluiten nemen ( 17 ). Betrokkenheid van werknemers is voornamelijk van cruciaal belang voor de aanpak van stress en psychosociale risico s op het werk, omdat managers op deze manier, juist door werknemers te raadplegen, bijdragen aan de totstandkoming van een klimaat van vertrouwen waarin werknemers weten dat zij zaken aan de orde mogen stellen. Het betrekken van werknemers bij het opstellen van preventieve maatregelen verbetert ook het algemene moreel en zorgt ervoor dat de maatregelen die worden genomen zowel passend als doeltreffend zijn. EU-OSHA/Tomas Bertelsen ( 17 ) Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk, 2012. Werknemersparticipatie op het gebied van veiligheid en gezondheid op het werk: een handleiding. Beschikbaar op https://osha.europa.eu/en/publications/reports/workers-participation-in-osh_guide 12 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk
Gezond werk is werk zonder stress CASESTUDY Rigshospitalet, Kopenhagen De positieve effecten van samenwerking en het betrekken van werknemers bij het verbeteren van de werkomgeving komen duidelijk naar voren in een casestudy uit Denemarken ( 18 ). Met een personeelsbestand van ongeveer 8500 werknemers is Rigshospitalet, een openbaar ziekenhuis, een van de grootste werkgevers van Denemarken. Een werktevredenheidsonderzoek uit 2011 toonde echter aan dat stress, pesten en seksuele intimidatie een groot probleem waren op de werkplek. Het verbeteren van de werkomgeving werd topprioriteit voor het senior management. Maar in plaats van een top-downbenadering werd ervoor gekozen om de werkomgeving op de aparte afdelingen van het ziekenhuis in groepen te beoordelen. Vervolgens werden er in samenspraak met vakbondsen werknemersvertegenwoordigers nieuwe werkwijzen ingevoerd om de werkgerelateerde stress, het pesten en de seksuele intimidatie een halt toe te roepen. De nadruk lag op het belang van kennisdeling en het leveren van feedback. Bovendien werd het werk van de bestaande werkgroepen gereorganiseerd om beide aandachtspunten te verbeteren. Werknemersvertegenwoordigers waren betrokken bij het opstellen van richtlijnen en beleid om pesten en seksuele intimidatie te voorkomen en stress te verminderen. Er werd een managementnetwerk opgezet om slecht gedrag tegen te gaan en in de e-nieuwsbrief van het ziekenhuis stonden voorbeelden van hoe de afdelingen hun werkomgeving hadden verbeterd. Dat er concrete resultaten waren geboekt, bleek uit een verbetering van de werktevredenheid en duidelijk verlaagde stressniveaus onder secretaressen en verpleegkundigen. ( 18 ) Winnaar van een van de awards voor goede praktijken van de campagne Een gezonde werkplek van 2012-2013, Samen sterk voor preventie. EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk 13 Hay que poner el pie de foto
Campagnegids 14 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk EU-OSHA/Mário Marques
Gezond werk is werk zonder stress Preventie Een proactieve houding en het hebben van een plan om problemen te voorkomen, is de meest effectieve manier om psychosociale risico s op het werk aan te pakken. De ervaring leert dat op het moment dat werkgerelateerde stress, gezondheidsproblemen en verzuim toenemen, de productiviteit en innovatie al afnemen, wat een aanzienlijke impact zal hebben op de bedrijfsresultaten. Psychosociale risico s kunnen op dezelfde systematische manier in kaart worden gebracht en aangepakt als andere risico s op het gebied van veiligheid en gezondheid op het werk met behulp van de risico inventarisatie en -evaluatie (RI&E) en de participatieve benadering: Breng de risico s in kaart en de personen die mogelijk risico lopen. Bewustwording is de sleutel: zorg ervoor dat managers en werknemers zich bewust worden van de psychosociale risico s en de vroege waarschuwingssignalen van werkgerelateerde stress, en dat allen betrokken zijn bij de risicobeoordeling Evalueer de risico s en stel prioriteiten Plan preventieve acties: als risico s niet vermijdbaar zijn, hoe kunnen ze dan zo klein mogelijk worden gehouden? Leg het plan ten uitvoer: specificeer de maatregelen die moeten worden genomen, de middelen die nodig zijn, de mensen die erbij betrokken zijn en het tijdsbestek Monitor en evalueer continu en wijzig het plan naar aanleiding van de resultaten van de monitoring. Het is goed niet uit het oog te verliezen dat mensen verschillend kunnen reageren op dezelfde omstandigheden. Zo kunnen sommige mensen beter met drukke perioden of strakke deadlines omgaan dan andere. Waar mogelijk moet in de psychosociale risicobeoordeling rekening worden gehouden met de psychosociale competenties en behoeften van werknemers (die onder meer samenhangen met geslacht, leeftijd of ervaring). In micro-organisaties hebben managers vaak regelmatig contact met werknemers en leren ze hen goed kennen. In grotere organisaties spelen middenmanagers een belangrijke rol, omdat zij dagelijks contact hebben met de werknemers. Deze campagne biedt ondersteuning aan werkgevers, managers en werknemers door het gebruik te bevorderen van eenvoudige, gebruiksvriendelijke hulpmiddelen en benaderingen om psychosociale risico s op de werkplek te beoordelen en aan te pakken. Een dergelijke aanpak kan beginnen met een beoordeling van de huidige werkomgeving aan de hand van onderzoeken en interviews met het personeel, waarna er besprekingen plaatsvinden om vast te stellen waar praktische verbeteringen kunnen worden gerealiseerd. Door een dergelijke procedure te volgen, is participatie van de werknemers gegarandeerd en wordt de aandacht gericht op het aanpakken van de onderliggende oorzaken van werkgerelateerde stress en andere psychosociale problemen. Een kader dat de procedure structureert biedt organisaties ook de gelegenheid toe te zien op het welslagen van preventieve maatregelen. Het is belangrijk dat de aanpak van psychosociale risico s wordt geïntegreerd in de aanpak van veiligheid en gezondheid op het werk, en niet als een aparte activiteit wordt beschouwd. De risico inventarisatie en -evaluatie (RI&E) is een goed instrument voor de aanpak van werkgerelateerde stress. EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk 15
Campagnegids Hoe ziet een positieve psychosociale werkomgeving eruit? In een goede werkomgeving rapporteren werknemers een hoge werktevredenheid en worden ze uitgedaagd en gemotiveerd om het beste uit zichzelf te halen. De organisatie profiteert daarvan door goede bedrijfsresultaten, weinig verzuim en een laag personeelsverloop. Sleutelfactoren die bijdragen aan een goede psychosociale werkomgeving: Werknemers zijn goed opgeleid en krijgen voldoende tijd en zelfstandigheid om hun werk in te delen en hun taken uit te voeren. Monotone taken worden tot een minimum beperkt of gedeeld, en werknemers worden aangemoedigd om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor hun werk. Werknemers begrijpen precies wat er van hen wordt verwacht en krijgen regelmatig constructieve feedback (positief en negatief). Werknemers worden betrokken bij de besluitvorming met betrekking tot hun werk en worden aangemoedigd om bij te dragen aan de ontwikkeling van bijvoorbeeld werkmethoden en roosters. Er is sprake van een eerlijke verdeling van werk, beloningen, promoties en carrièrekansen. De werkomgeving is vriendelijk en ondersteunend en in drukke tijden worden extra mensen of middelen beschikbaar gesteld. De wederzijdse communicatie is open. Werknemers worden op de hoogte gehouden van ontwikkelingen, vooral in tijden van organisatorische veranderingen. Er zijn maatregelen genomen om werkgerelateerde stress, intimidatie en geweld te voorkomen, en werknemers hebben het gevoel dat er met eventuele zorgen die ze uiten vertrouwelijk wordt omgegaan. Werknemers zijn in staat hun werk en privéleven doeltreffend te combineren. Naast bovengenoemde maatregelen kunnen werkgevers op vrijwillige basis extra maatregelen nemen om het geestelijk welzijn van hun werknemers te bevorderen. Wat zijn de voordelen van het voorkomen van psychosociale risico s? De voordelen spreken voor zich: voor werknemers: verbetering van het welzijn en meer werktevredenheid; voor managers: gezond, gemotiveerd en productief personeel; voor organisaties: verbeterde algemene prestaties, minder verzuim en doorwerken bij ziekte, lagere ongeval- en letselpercentages en minder personeelswisselingen; voor de maatschappij: lagere kosten en minder druk op het individu en de maatschappij als geheel. In een goede werkomgeving rapporteren werknemers een hoge werktevredenheid en worden ze uitgedaagd en gemotiveerd om het beste uit zichzelf te halen. ( 19 ) Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Beschikbaar op: www.who.int/mediacentre/factsheets/fs220/en/vin 16 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk
Gezond werk is werk zonder stress Bevordering van de geestelijke gezondheid Geestelijk welzijn is essentieel voor een goede gezondheid en levenskwaliteit. Het kan worden opgevat als een toestand van welbevinden die individuen in staat stelt het beste uit zichzelf te halen, met de normale stress van het leven om te gaan, productief te werken en op een positieve manier onderdeel uit te maken van hun gemeenschap ( 19 ). Het bevorderen van het geestelijk welzijn kan in belangrijke mate bijdragen aan een gezonde werkplek. Voorbeelden van maatregelen die genomen kunnen worden: het toestaan van flexibele werktijden; het bieden van ondersteuning bij de organisatie van het dagelijks leven, zoals toegang tot kinderopvang; het aanbieden van trainingen om managers en werknemers bewust te maken van kwesties met betrekking tot geestelijke gezondheid; het aanbieden van gratis psychologische counseling en begeleiding; werknemers de mogelijkheid bieden deel te nemen aan fysieke activiteiten. EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk 17 EU-OSHA/David Tijero Osorio
Campagnegids Wist u dat ongeveer de helft van de werknemers aangeeft dat werkgerelateerde stress bij hen op het werk regelmatig voorkomt? Werkgerelateerde stress is het op een na meest genoemde werkgerelateerde gezondheidsprobleem in Europa; 50-60% van alle verloren werkdagen aan werkgerelateerde stress en psychosociale risico s kan worden toegeschreven; een op de zes werknemers gedurende zijn of haar arbeidsleven te maken krijgt met psychische gezondheidsproblemen; de kosten van psychosociale risico s op het werk op nationaal niveau in de miljoenen euro s lopen; de aanpak van stress en psychosociale risico s op het werk de moeite waard is? De voordelen voor het bedrijf wegen ruimschoots op tegen de kosten van de aanpak. 18 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk Shutterstock, Inc./wavebreakmedia
Gezond werk is werk zonder stress De campagne van 2014-2015: Gezond werk is werk zonder stress Over deze campagne Psychosociale risico s kunnen zich op elke werkplek voordoen, en de kwaliteit van de werkplek houdt in grote mate verband met de mate van stress die door werknemers wordt ervaren. Hoewel het aanpakken van psychosociale risico s en werkgerelateerde stress een uitdaging kan lijken, willen we met deze campagne aantonen dat deze problemen op dezelfde logische en systematische manier kunnen worden aangepakt als ieder ander probleem op het gebied van veiligheid en gezondheid op het werk. Tegen die achtergrond heeft de campagne: Gezond werk is werk zonder stress de volgende doelstellingen: meer bekendheid geven aan het groeiende probleem van werkgerelateerde stress en psychosociale risico s; verschaffen en bevorderen van het gebruik van eenvoudige, praktische hulpmiddelen en advies bij de aanpak van psychosociale risico s en stress op het werk; benadrukken van de positieve effecten van de aanpak van psychosociale risico s en stress op het werk, inclusief de kosten-batenanalyse. In het tweede jaar van de campagne is er een speciaal hoogtepunt in de vorm van de lancering van een meertalige gids met eenvoudige, op wetenschappelijk bewijs gebaseerde informatie over psychosociale risico s, speciaal bedoeld voor werkgevers en managers van kleine en microondernemingen. De gids wil werkgevers motiveren om werkgerelateerde psychosociale risico s terug te dringen door aan te tonen dat de aanpak van psychosociale risico s in kleine en microondernemingen niet alleen heel goed mogelijk, maar ook erg de moeite waard is. De gids moedigt kleine ondernemingen in heel Europa aan om een systematische en doeltreffende aanpak van psychosociale risico s te hanteren met behulp van nationale of sectorale hulpmiddelen. Deze campagne bouwt voort op de campagne voor een gezonde werkplek uit 2012-2013, Samen sterk voor preventie, waarin de nadruk lag op het belang om goed management te combineren met participatie van de werknemers. Die benadering komt terug in de campagne van 2014-2015, waarin ervoor wordt gepleit dat werknemers en management samen een actieve rol spelen en de handen ineenslaan om psychosociale risico s en werkgerelateerde stress doeltreffend terug te dringen. Er is door EU-OSHA voor deze campagne een groot aantal hulpmiddelen ontwikkeld om de kennis en het begrip met betrekking tot werkgerelateerde stress en psychosociale risico s te vergroten. Door samen te werken, kunnen werkgevers, managers en werknemers werkgerelateerde stress en psychosociale risico s terugdringen. Dat komt iedereen ten goede. Belangrijke data Lancering van de campagne: april 2014. Europese Week voor veiligheid en gezondheid op het werk (oktober 2014 en oktober 2015) Uitreikingsceremonie awards voor goede praktijken: april 2015 Topbijeenkomst Een gezonde werkplek : november 2015 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk 19
Campagnegids Praktische hulpmiddelen en ondersteuning om stress te verminderen Psychosociale risico s kunnen worden gemeten, aangepakt en verminderd met behulp van praktische hulpmiddelen. Er is online een groot aantal gebruiksvriendelijke, doeltreffende, praktische hulpmiddelen beschikbaar om stress en psychosociale risico s op de werkplek in kaart te brengen en te verminderen de handleiding van het Internationaal Arbeidsbureau Stresspreventie op het werk Controlepunten bevat gebruiksvriendelijke controlepunten om stressveroorzakende factoren te onderkennen en hun schadelijke effecten te verzachten; in de managementnormen voor werkgerelateerde stress van de Britse Health and Safety Executive worden goede praktijken getoond in zes kerngebieden. Het werk is daarnaast ook een maatstaf waaraan organisaties hun eigen prestaties kunnen meten; het Franse Onderzoeksinstituut voor gezondheid en veiligheid op het werk, (INRS), verschaft met het instrument Faire le point een hulpmiddel om psychosociale risico s in kleine bedrijven in kaart te brengen en geeft praktische tips over hoe deze risico s vermeden kunnen worden; de Belgische Sobane-strategie is een strategie voor de participatieve opsporing en preventie van psychosociale risico s in vier stappen; de website SOS op de werkplek Een gids om de gezondheid en het welzijn van werknemers op de werkplek te verbeteren is in Slovenië gelanceerd; andere nationale hulpmiddelen om stress en psychosociale risico s aan te pakken, zijn verkrijgbaar bij de focal points van EU-OSHA en zijn ook beschikbaar op de campagnewebsite. Wie kan er aan de campagne deelnemen? Alle bedrijven en particulieren worden aangemoedigd om aan deze campagne deel te nemen: werkgevers van grote en kleine bedrijven in de publieke en private sector; managers, leidinggevenden en werknemers; vakmensen op het gebied van veiligheid en gezondheid op het werk; vakbonden en veiligheids- en gezondheidsvertegenwoordigers; werkgeversorganisaties; beroepsorganisaties; aanbieders van onderwijs en opleidingen; risicopreventie- en verzekeringsdiensten. Concrete deelname Particulieren en bedrijven kunnen op een groot aantal manieren aan de campagne meedoen door: verspreiding van campagnematerialen; organisatie van evenementen en activiteiten zoals lezingen en workshops; gebruik en bevordering van de praktische hulpmiddelen die beschikbaar worden gesteld voor de aanpak van werkgerelateerde stress en psychosociale risico s; deelname aan de Europese awards voor goede praktijken; deelname aan de Europese Weken voor veiligheid en gezondheid op het werk in 2014 en 2015; officiële EU-campagnepartner of nationale campagnepartner worden. 20 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk
Gezond werk is werk zonder stress De campagnetoolkit EU-OSHA s campagnetoolkit is een geweldige hulpbron voor werkgevers, managers, veiligheidsvertegenwoordigers en eigenlijk iedereen die overweegt om zijn eigen campagne voor veiligheid en gezondheid op het werk te voeren. De toolkit bevat praktische adviezen en tips over alle aspecten van het voeren van een campagne. In de toolkit vindt u onder andere: advies over het opzetten van een campagne: het definiëren van de doelen van de campagne; het bepalen van de belangrijkste campagneboodschap; branding (naamsbekendheid) en hoe u het publiek kunt bereiken; de evaluatie van het succes van de campagne; richtlijnen betreffende bronnen en netwerken: de begroting; samenwerken met anderen; zoveel mogelijk kansen benutten om de campagneboodschappen te verspreiden; voorbeelden van hulpmiddelen en technieken om de campagne te promoten; persberichten of hoofdartikelen over het onderwerp; advertenties en promotie; onlinemarketing en sociale media; evenementen organiseren. Er zijn ook voorbeelden beschikbaar van hoe bedrijven hun campagnes hebben opgestart, als hulpmiddel bij het opzetten van een eigen campagne. osha.europa.eu/en/campaign-toolkit EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk 21 istockphoto /ImageegamI
Campagnegids De voordelen van de rol van campagnepartner In ruil voor het promoten van de campagne en het voeren van publiciteit, krijgen campagnepartners publiciteit op een speciaal gedeelte van de campagnesite en worden ze eervol vermeld wanneer EU-OSHA de campagne voor een gezonde werkplek promoot op EU-niveau. Een ander voordeel voor campagnepartners is dat zij een uitnodiging ontvangen voor de evenementen van het agentschap. 22 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk EU-OSHA/Eric VIDAL
Gezond werk is werk zonder stress De Europese awards voor goede praktijken De awards voor goede praktijken van de campagne: Gezond werk is werk zonder stress belichten opmerkelijke en innovatieve bijdragen aan de veiligheid en gezondheid op het werk en laten de voordelen zien van dergelijke goede praktijken. Alle organisaties en bedrijven in de lidstaten van de Europese Unie, kandidaatlidstaten, potentiële kandidaat-lidstaten en de Europese Vrijhandelsassociatie (EVA) worden uitgenodigd om hun bijdrage in te zenden. Wat een inzending moet aantonen; doeltreffend management in combinatie met participatie van de werknemers in het kader van het campagnethema Gezond werk is werk zonder stress ; het succesvol doorvoeren van maatregelen die tot doel hebben de veiligheid en gezondheid op het werk te verbeteren; aantoonbare resultaten in termen van een verbetering van de veiligheid en gezondheid op het werk; de duurzaamheid van de maatregelen in de tijd; de overdraagbaarheid van de maatregelen naar andere organisaties, ook in andere lidstaten of in kleinere dan wel grotere organisaties. EU-OSHA/Media Consulta Ireland EU-OSHA/Susan Kennedy Het netwerk van focal points van het agentschap verzamelt de inzendingen en nomineert nationale winnaars voor de Europese competitie. De officiële campagnepartners van het Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk kunnen hun inzendingen direct naar het agentschap sturen. De uitreikingsceremonie van de Europese awards voor goede praktijken vindt in het tweede jaar van de campagne plaats om goede praktijken te bevorderen en te delen. Hierbij worden de winnaars bekend gemaakt en wordt aandacht besteed aan de prestaties van alle deelnemers. EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk 23
Campagnegids De campagnes voor een gezonde werkplek in één oogopslag Als onderdeel van elke campagne verschaft het agentschap informatie en praktische adviezen en hulpmiddelen. Ook is er gratis voorlichtingsmateriaal verkrijgbaar, dat is vertaald in 25 talen. In elke campagne wordt speciale aandacht besteed aan de Europese awards voor goede praktijken. De Europese Week voor veiligheid en gezondheid op het werk is een bijzonder hoogtepunt van de campagne en wordt ieder jaar in oktober gehouden. EU-OSHA kan rekenen op de steun van een netwerk van focal points om de campagnes te promoten. Focal points bestaan doorgaans uit de nationale OSH-autoriteiten (arbodiensten/preventie- en welzijnsdiensten). Elke campagne bevat een Europees campagnepartnerprogramma waarin organisaties de gelegenheid krijgen partner van EU-OSHA te worden en te helpen mensen bewuster te maken van het campagnethema en de zichtbaarheid van de campagne en de partnerorganisatie te vergroten. 24 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk EU-OSHA/EU-OSHA
Gezond werk is werk zonder stress Ons bestaande partnernetwerk Goede partnerschappen met belangrijke stakeholders zijn cruciaal voor het succes van de campagne. We kunnen rekenen op de steun van een groot aantal partnernetwerken: nationale focal points: de campagne Gezond werk is werk zonder stress wordt op nationaal niveau gecoördineerd door EU-OSHA s netwerk van focal points. Als u meer wilt weten over onze focal points of rechtstreeks contact daarmee wilt opnemen, dan kunt u de link naar hun contactgegevens gebruiken aan het eind van deze gids; officiële campagnepartners: EU-OSHA moedigt Europese organisaties en multinationals aan om officiële campagnepartners te worden. Meer dan 80 partners geven actief steun aan de campagne Gezond werk is werk zonder stress. Als u geïnteresseerd bent om campagnepartner te worden, bezoek dan onze website www.healthy-workplaces.eu/; mediapartners: dit is een exclusieve pool van journalisten en redacteurs uit heel Europa die zich enthousiast inzetten ten behoeve van veiligheid en gezondheid op het werk. Grote Europese OSH-tijdschriften helpen EU-OSHA de campagne te promoten. EU-OSHA biedt ondertussen een platform voor journalisten en redacteurs zodat ze hun netwerken en stakeholders in Europa en daarbuiten kunnen bereiken, met hen in contact kunnen treden en hun van de nodige informatie kunnen voorzien; enterprise Europe Network: dit netwerk adviseert en ondersteunt het midden- en kleinbedrijf (het mkb/de kmo s) in heel Europa om voordeel te halen uit bedrijfskansen. Het is een belangrijke partner in de campagne Gezond werk is werk zonder stress. EU-OSHA/Eric VIDAL EU-OSHA/Eric VIDAL EU-OSHA/Daniel de Pablos EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk 25
Campagnegids Eerdere campagnesuccessen De campagnes voor een gezonde werkplek beogen meer aandacht te vragen voor veiligheid en gezondheid op het werk. Met dat doel als fundament van hun bestaan, hebben de campagnes een grote verscheidenheid aan thema s met specifieke betekenis voor de gezondheid en veiligheid op het werk onder de aandacht gebracht. De campagnes worden sinds 2000 gehouden en iedere campagne duurt twee jaar. De campagnes voor een gezonde werkplek zijn nu de grootste in hun soort in de wereld en ze worden steeds populairder. Er zijn nu honderden organisaties in meer dan 30 landen bij de campagnes betrokken. EU-OSHA en zijn campagnepartners coördineren de campagnes voor een gezonde werkplek. Zij vragen meer aandacht voor belangrijke problemen met betrekking tot de veiligheid en gezondheid op het werk en zetten zich in om duidelijk te maken dat het verbeteren van de veiligheid en gezondheid op het werk ook goed is voor de zaak. Snapshot van de campagnes Een gezonde werkplek Recente campagnes voor een gezonde werkplek van EU-OSHA hebben zich gericht op Samen sterk voor preventie (2012-2013), Veilig onderhoud (2010-2011) en Risicobeoordeling (2008-2009). De campagne uit 2012-2013, Samen sterk voor preventie, wilde mensen bewuster maken van het belang om goed management te combineren met participatie van de werknemers. Als onderdeel van de campagne stelde EU-OSHA twee praktische gidsen samen over leiderschap van het management en participatie van de werknemers op het gebied van veiligheid en gezondheid op het werk. Meer dan 80 officiële campagnepartners, afkomstig uit zeer verschillende sectoren, organiseerden workshops en evenementen en namen deel aan conferenties. Men lette er specifiek op of managers en werknemers de kans kregen om met elkaar te praten over risicopreventie en veiligheid en gezondheid op het werk. De winnaars van de awards voor goede praktijken waren even divers als innoverend en bij iedereen stond samenwerking centraal: ze omvatten oplossingen voor het bedrijfsleven in Oostenrijk, Nederland, Finland en Turkije, maatregelen om stress te verminderen in een ziekenhuis in Denemarken, organisaties die het mkb/de kmo s ondersteunden in Duitsland en Spanje, een detailhandelsgroep in Portugal, een hotelgroep in Cyprus en een discussiegroep van zuivelboeren in Ierland. Als onderdeel van de campagne Veilig onderhoud uit 2010-2011 voegden meer dan 50 campagnepartners zich bij EU-OSHA om een hele reeks activiteiten te organiseren en de boodschappen van de campagne te verspreiden. De campagne hield zich voornamelijk bezig met grotere aandacht voor het belang van onderhoud ten behoeve van de veiligheid en gezondheid van werknemers, en met de risico s die met dat onderhoud verband houden. Er werd een uiteenlopende reeks aan onderhoud gerelateerde thema s ontwikkeld en gepromoot. Ook de campagne van 2008-2009 was een groot succes, met OiRA (een webapplicatie voor online interactieve risico inventarisatie en -evaluatie (RI&E)) als belangrijke erfenis van de campagne. Risico inventarisatie en -evaluatie (RI&E), de hoeksteen van de Europese aanpak voor de preventie van bedrijfsongevallen en gezondheidsproblemen, vormde de kern van deze campagne. OiRA heeft tot doel het risicobeoordelingsproces te faciliteren. Het is bedoeld voor gebruik door micro- en kleine ondernemingen en leidt gebruikers stap voor stap door het hele proces zodat ze zelf een risico inventarisatie en -evaluatie (RI&E) kunnen invoeren en monitoren. OiRA-tools voor micro- en kleine ondernemingen zijn online beschikbaar in een groot aantal Europese talen op www.oiraproject.eu. 26 EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk
Gezond werk is werk zonder stress EU-OSHA Europees Agentschap voor veiligheid en gezondheid op het werk 27 Shutterstock, Inc./Andresr