Healthy, wealthy or both? Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt

Healthy, wealthy or both? Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt

Colofon Copyright 2011 GlaxoSmithKline, Zeist Uitgave van GlaxoSmithKline, beperkte oplage beschikbaar Projectleider en contactpersoon GSK Marc Koolen, Hoofd Afdeling Zorginnovatie Grafische vormgeving Studio Flip Deze publicatie is tot stand gekomen in samenwerking met BS Health Consultancy Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd in enige vorm of op enige wijze zonder schriftelijke toestemming met uitzondering van korte citaten als onderdeel van kritieken en boekbesprekingen GlaxoSmithKline Huis ter Heideweg 62 3705 LZ Zeist Nederland T: +31 (0)30 693 82 34

Healthy, wealthy or both? Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt

Healthy, wealthy or both Inhoudsopgave Voorwoord 5 Samenvatting 7 Context 13 Scenarioanalyse 17 Trends en ontwikkelingen 21 Kernonzekerheden en scenariomatrix 41 Vier uitgewerkte scenario s 45 Gesprekspartners 54 4

Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt Voorwoord De partijen in de markt van de gezondheidszorg zitten in een overgangsfase. Dat geldt zeker ook voor de innovatieve farmaceutische bedrijven die naar een nieuw business model groeien. De industrietak is groot geworden door de ontwikkeling en verkoop van zogenaamde block busters : innovatieve geneesmiddelen die ontwikkeld zijn voor grote patiëntengroepen en via verschillende kanalen onder de aandacht van artsen en apothekers werden gebracht. De kosten van investeringen in onderzoek en ontwikkeling zijn echter enorm toegenomen door aanvullende eisen voor registratie en vergoeding. Veel belangrijke patenten lopen op hun einde, en de nieuwe geneesmiddelen zullen in aantal aanzienlijk zijn, maar in omzet kleiner. Bovendien wordt de patiënt, ondersteund met informatie via internet, mondiger. En geleidelijk nemen de betalers, dat wil zeggen de zorgverzekeraars, meer regie en lijken de behandelaren een andere rol te krijgen bij de bepaling van de keuze van een geneesmiddel. Maar wat is straks uiteindelijk het resultaat na de overgangsfase? In welke wereld zijn we in 2016 terecht gekomen? Is de kwaliteit van zorg dan daadwerkelijk zichtbaar en meetbaar geworden? Welke bijdragen leveren partijen hieraan? En heeft de patiënt nog toegang tot kwalitatief goede en betaalbare zorg? Om deze vragen te kunnen beantwoorden heeft GSK Nederland in voorliggende publicatie de techniek van scenarioplanning toegepast. Voor de validatie van de beschreven scenario s zijn door BS Health Consultancy diverse stakeholders geraadpleegd. Wij zijn hen en de vertegenwoordigers van deze stakeholders zeer erkentelijk voor hun reactie en bijdrage aan de beschreven scenario s. Ik wens u veel inspiratie en nieuwe inzichten toe bij het lezen van deze publicatie. Marcel Joachimsthal Vice President & General Manager, GlaxoSmithKline 5

Healthy, wealthy or both 6

Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt Samenvatting Scenarioplanning wordt veelal toegepast voor sectoren die worden geconfronteerd met discontinuïteit, zoals veranderende marktomstandigheden, nieuwe technologieën en/of veranderende wetgeving. Factoren die allen spelen voor de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt. GlaxoSmithKline (GSK) heeft het initiatief genomen om in deze paper de eerste zes stappen van scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt te delen met haar stakeholders. Stap 1: Stel de scenario agenda vast Tegen de achtergrond van de veranderende omgeving en de hiermee samenhangende onzekerheden heeft het Nederlandse Management Team van GSK behoefte aan een verkenning van mogelijke scenario s. De doelstelling van deze scenarioanalyse is het Nederlandse Management Team van GSK te voorzien van inzicht in de veranderende omgeving met een beschrijving van vier mogelijke toekomstige werelden (scenario s) in 2016. Deze vier beschreven werelden zijn gevalideerd bij vertegenwoordigers van verscheidene stakeholders van GSK: patiëntenverenigingen, zorgverzekeraars, overheid, zorgaanbieders vanuit de 1 e lijn en zorgaanbieders vanuit de 2 e lijn. Vanuit deze verkenning van mogelijke scenario s kunnen conclusies worden getrokken voor de strategie van GSK, de product-markt-combinaties en de inzet van middelen. Daarnaast wil het Management Team van GSK de beschreven scenario s delen en de betekenis van de scenario s voor de strategische positionering van partijen bespreken met haar stakeholders. Stap 2: Identificeer de belangrijkste trends Op basis van een externe analyse zijn de navolgende negen (geclusterde) kerntrends voor de farmaceutische zorgmarkt geïdentificeerd: Vraag naar gezondheidszorg wordt onbetaalbaar; Het solidariteitsprincipe komt onder druk te staan; Zorgverzekeraars gaan in toenemende mate een dominante rol spelen bij de inkoop en selectie van (farmaceutische) zorg; Verschuiving van pay-for-activities naar pay-for-performance ; 7

Healthy, wealthy or both Meer transparantie en inzicht in de kwaliteit van zorg; Beter georganiseerde zorgaanbieders; Toenemende efficiency in de levering van zorg; Toename van de empowerment van patiënten; Toename invloed van technologie op het aanbieden van zorg en de efficiency en kwaliteit daarvan. Stap 3 en 4: Stel de trend-impact matrix vast en definieer het scenario framework Vervolgens zijn uit de negen geclusterde trends door GSK de volgende twee meest prominente kernonzekerheden geselecteerd waarmee de scenariomatrix wordt gevormd: Regie over de farmacie door zorgverzekeraars of door zorgaanbieders. Sturing van de farmaceutische zorgmarkt op basis van kosten c.q. prijs of op basis van kwaliteit. Op basis van deze geselecteerde onzekerheden is een assenkruis gevormd, waardoor vier kwadranten ontstaan, die het kader van de vier scenario s vormen, zie figuur 1. Zorgverzekeraar regisseert de farmacie scenario 1 Take it or leave it scenario 2 Papa knows best Kosten/prijs gestuurd Kwaliteit gestuurd scenario 4 Postcode zorg scenario 3 @ your service Zorgaanbieder regisseert de farmacie Figuur 1: scenariomatrix 8

Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt Stap 5 en 6: Uitwerken en valideren van de scenario s In de gevalideerde beschrijvingen van de vier scenario s wordt de wijze geschetst waarop de verschillende belanghebbende actoren naar verwachting zullen handelen in 2016. In het eerste scenario Take it or leave it hebben de zorgverzekeraars een dominante rol en nemen beslissingen die sterk prijs gedreven zijn om te kunnen concurreren met de laagste premie. De overheid geeft zorgverzekeraars de ruimte om de farmaceutische zorgmarkt te regisseren en de stijgende zorgkosten te beheersen. Geneesmiddelen worden gezien als een kostenpost waarvan de kwaliteit een gegeven is. Voor multisource geneesmiddelen wordt het preferentiebeleid voortgezet en bij meerdere single source middelen krijgen zorgaanbieders een verdientaak mee voor doelmatig voorschrijven. Om hun taakstellingen te kunnen realiseren spreekt de 1 e lijn de 2 e lijn aan op haar voorschrijfgedrag. Ziekenhuizen proberen bepaalde patiëntenpopulaties naar zich toe te trekken om zodoende meer volume te creëren en economies of scale te realiseren. Patiënten hebben een beperkte keuzevrijheid in dit scenario, omdat zij veelal een naturapolis hebben en zorgverzekeraars selectieve zorginkoop toepassen. Er worden weinig gelden vrijgemaakt om te investeren in de empowerment van patiënten. Alleen grote patiëntenorganisaties kunnen enig tegenwicht bieden. Farmaceutische organisaties maken prijs- en volumeafspraken met zorgverzekeraars als voorwaarde voor vergoeding van hun (nieuwe) geneesmiddelen en proberen de kostenbesparingen bij toepassing van hun geneesmiddel zichtbaar voor hen te maken. In het tweede scenario Papa knows best wordt tussen de zorgverzekeraars niet zozeer geconcurreerd op prijs, maar vooral op basis van de kwaliteit van de ingekochte zorg. Zorgverzekeraars sturen sterk op een infrastructuur waarbij kwaliteitsmeting van de farmaceutische zorg plaatsvindt in de praktijk. Zorgverzekeraars benchmarken deze uitkomsten en houden zich meer met de inhoud van richtlijnen bezig op basis waarvan het voorschrijfgedrag van zorgaanbieders is gebaseerd. Om de kwaliteit van farmaceutische zorg te meten en te verbeteren ontstaan er verscheidene samenwerkingen tussen zorgverzekeraars, overheid, farmaceutische organisaties, zorgaanbieders en patiëntenorganisaties. De patiënt staat centraal en ontvangt goede kwaliteit zorg tegen een hogere premie dan in 2011. 9

Healthy, wealthy or both In tegenstelling tot de twee voorgaande scenario s hebben zorgaanbieders in het derde scenario @your service grote invloed op de keuze van geneesmiddelen en hebben zij eigen formularia ontwikkeld op basis van outcome data uit de praktijk. Ze werken daarvoor onder andere samen met farmaceutische organisaties om de integrale toegevoegde waarde van behandelingen inzichtelijk te maken. Geneesmiddelen worden gezien als onderdeel van de integrale behandeling. In dit scenario staan patiënten centraal en zijn zij medebehandelaar van hun aandoening. Patiëntenverenigingen spelen een belangrijke rol bij het realiseren van integrale transparantie en zijn betrokken bij regionale verbetertrajecten om de zorgstandaarden te helpen implementeren. Zorgverzekeraars sluiten meerjarige contracten met voorkeurszorgaanbieders en spreken met hen budgetten af met als doelstelling de kwaliteit te maximaliseren. Deze voorkeursleveranciers worden geselecteerd op basis van kwaliteit. Het grote aantal decentrale verantwoordelijkheden maakt het voor de overheid lastig om de kosten te beheersen, daarom kijkt zij in dit scenario strenger naar de vergoeding van geneesmiddelen die tot het basispakket behoren. In het vierde scenario Postcode zorg maken zorgaanbieders integrale prijsafspraken met zorgverzekeraars, inclusief de kosten voor geneesmiddelen. Hierdoor hebben zorgaanbieders een grote invloed op de keuze van het geneesmiddel. Door zorgaanbieders worden eigen formularia opgesteld gebaseerd op economische gronden. Om extra voordelen te realiseren worden inkoopcombinaties gevormd. Lastige c.q. dure patiënten worden snel doorverwezen en patiënten worden geconfronteerd met wachtlijsten als kostenbeheersingsmaatregel. Patiëntenverenigingen treden in dit scenario op als belangenbehartiger en spannen vele rechtszaken aan om de toegankelijkheid te verbeteren. Patiënten hebben in principe toegang tot dezelfde minimale kwaliteit zorg, maar de kwaliteit varieert in de praktijk tussen de zorgaanbieders. Overheid en zorgverzekeraars controleren individuele zorgaanbieders op toegankelijkheid en veiligheid om grote verschillen tussen regio s te vermijden. Farmaceutische organisaties hanteren regionale account strategieën, omdat de beslissingen regionaal worden genomen in zorggroepverband en op het niveau van gevormde ziekenhuisinkoopcombinaties. 10

Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt 11

Healthy, wealthy or both 12

Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt Context De Nederlandse zorgmarkt bevindt zich in een transitieproces van een budget gedreven naar een meer marktgeoriënteerd zorgstelsel. Door het introduceren van marktprikkels in het Nederlandse zorgstelsel, zoals concurrentie tussen de zorgaanbieders, selectieve zorginkoop en prestatiebekostiging wordt geprobeerd de zorgkosten te beheersen en de kwaliteit van de gezondheidszorg te verbeteren. De regierol van deze transitie is neergelegd bij de zorgverzekeraars, waarbij de overheid een stapje opzij doet. De overheid houdt toezicht op de kwaliteit, betaalbaarheid en bereikbaarheid van de zorg. De zorgverzekeraars zijn aan zet om de zorgmarkt te transformeren naar het nieuwe systeem. Vooral tegen de achtergrond van de toenemende vraag naar gezondheidszorg en stijgende zorgkosten gaat de transitie naar het nieuwe gezondheidszorgsysteem niet snel genoeg. In 2011, heeft de Nederlandse overheid dan ook een duidelijk signaal afgegeven dat de zorgverzekeraars aan de slag moeten gaan en hun verantwoordelijkheid moeten nemen. Een maatregel die de overheid neemt om dit te bevorderen is de afbouw van de ex-post (achteraf) compensatieregelingen van het risicovereveningssysteem. Hierdoor gaan zorgverzekeraars zelf meer risico lopen over hun daadwerkelijk gerealiseerde zorgkosten. Daarnaast worden in 2012 een aantal maatregelen ingevoerd die ook een grote impact zullen hebben op de zorgmarkt: vrije prijzen voor farmaceutische zorg geleverd door apotheken (apothekers worden betaald voor de geleverde zorg in plaats van dat ze betaald worden voor de distributie en gelden verdienen middels onderhandelde marges) en uitbreiding van het vrije segment voor de ziekenhuiszorg. Voor ziekenhuizen wordt 70% van de DBC-zorgproducten vrij onderhandelbaar. Voor de farmaceutische industrie is de overheveling van specialistische geneesmiddelen naar het ziekenhuisbudget relevant, te beginnen met TNF-alfaremmers in 2012. Dit betekent dat ziekenhuizen dan geheel verantwoordelijk zijn voor de kosten en distributie van deze geneesmiddelen. 13

Healthy, wealthy or both Doelstelling scenarioplanning Tegen de achtergrond van de veranderende omgeving en de hiermee samenhangende onzekerheden heeft het Nederlandse Management Team van GSK behoefte aan een verkenning van mogelijke scenario s. Scenarioplanning wordt veelal toegepast voor sectoren die worden geconfronteerd met discontinuïteit, zoals veranderende marktomstandigheden, nieuwe technologieën en/of veranderende wetgeving. Factoren die allen spelen voor de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt. De doelstelling van deze scenarioanalyse is het Nederlandse Management Team van GSK te voorzien van inzicht in de veranderende omgeving met een beschrijving van vier mogelijke toekomstige werelden. GSK is bij de scenarioanalyse en het opstellen van deze paper ondersteund door organisatieadviesbureau BS Health Consultancy. De vier beschreven scenario s zijn gevalideerd door het afnemen van interviews bij vertegenwoordigers van verscheidene stakeholders van GSK: patiëntenverenigingen, zorgverzekeraars, overheid, zorgaanbieders vanuit de 1 e lijn en zorgaanbieders vanuit de 2 e lijn. De namen van de geïnterviewde personen zijn neergelegd in de bijlage. Vanuit deze verkenning van mogelijke scenario s kunnen conclusies worden getrokken voor de strategie van GSK, de product-markt-combinaties en de inzet van middelen. Daarnaast wil het Management Team van GSK de beschreven scenario s delen en de betekenis van de scenario s voor de strategische positionering van partijen bespreken met haar stakeholders. Scope Voor deze scenario-analyse zijn door GSK de volgende uitgangspunten gehanteerd: De horizon die wordt gehanteerd voor de scenarioplanning is 5 jaar. De mogelijke scenario s die worden beschreven hebben betrekking op het jaar 2016; De scenario-analyse is vanuit het perspectief van de farmaceutische zorgmarkt gemaakt. Gezien de korte horizon van 5 jaar is bij deze scenario-analyse de aanname gehanteerd dat de transitie naar een meer marktgeoriënteerd zorgstelsel in Nederland doorzet. Alle geïnterviewde vertegenwoordigers waren, net als GSK, van mening dat in deze korte horizon de transitie naar meer marktwer- 14

Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt king in de zorg wordt voortgezet en de zorgverzekeraars de ruimte krijgen om zich te bewijzen als regisseur. Wanneer gekozen wordt voor een langere horizon zou deze aanname minder vanzelfsprekend zijn. Verder wordt de aanname gehanteerd dat in alle scenario s in 2016 er nog steeds sprake is van een Budgettair Kader Zorg (BKZ). 15

Healthy, wealthy or both 16

Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt Scenarioanalyse Scenarioanalyse is een populair instrument voor organisaties om flexibele lange termijn plannen te maken in onzekere omstandigheden. Scenarioplanning voorspelt niet de toekomst, maar helpt wel om te anticiperen op een mogelijke toekomst. Het gaat niet om de vraag of het gebeurt, maar om de vraag wat te doen wanneer het gebeurt. De scenarioanalyse methodiek werkt door het effect van de onzekerste en belangrijkste krachten die de toekomst beïnvloeden te begrijpen. De navolgende scenario s zijn samengesteld op basis van de twee voornaamste onzekerheden die grote impact hebben op de farmaceutische zorgmarkt. Deze twee kernonzekerheden zijn geïdentificeerd uit de verschillende markttrends en ontwikkelingen en vormen de assen van de scenariomatrix. Hierdoor ontstaan vier kwadranten die het kader van de scenario s vormen. Vervolgens is door vanuit stakeholderperspectief de toekomstige situatie in de vier kwadranten te beschrijven een beeld gevormd van de manier waarop de verschillende betrokken actoren zich naar verwachting in deze scenario s zullen gedragen. Deze beschrijvingen zijn in interviews bij vertegenwoordigers van de stakeholders van GSK getoetst op logica en consistentie. GSK wil met deze paper haar stakeholders inzicht geven in de veranderende farmaceutische zorgmarkt en ingaan op de eerste zes stappen van scenarioplanning (zie figuur 2), resulterend in vier gevalideerde scenario s. De zevende stap bij scenarioplanning is het bepalen van de zogenoemde early warning indicatoren. Early warning indicatoren zijn kenmerken die erop wijzen dat de markt zich naar een specifiek scenario aan het ontwikkelen is. Door early warning indicatoren te identificeren, worden de vier scenario s als het ware vertaald naar een meer nabije toekomst en kan nauwkeuriger worden aangegeven in de richting van welk scenario de farmaceutische zorgmarkt zich ontwikkelt. De laatste stap bij scenarioanalyse is het vaststellen van de strategie. Scenario s bieden organisaties inzicht in de vraag of hun huidige beleid en organisatie eigenlijk wel robuust genoeg zijn voor de toekomst. Voor elk beschreven toekomstscenario kunnen de kansen en risico s 17

Healthy, wealthy or both 1 Scenario agenda Stel de scenario agenda vast Wat is de aanleiding, doel en werkwijze? 2 Identificatie trends 3 Trend-impact matrix 4 Scenario framework 5 Externe invloeden 6 Scenario logica Identificeer de belangrijkste trends Identificeer de relevante trends die de sector beïnvloeden Stel trend-impact matrix vast Wat is de impact en voorspelbaarheid van de trends? Definieer scenario framework Welke trends (belangrijkste kernonzekerheden) komen op het assenstelsel? Bepaal externe invloeden Welke actoren en factoren zijn van invloed op scenario s Definieer de scenario logica Toets door deskundigen op consistentie scenario s 7 Finaliseren scenario s Finaliseer de scenario s Bepaal early warning indicators 8 Vaststellen strategie Vaststellen van de strategie Vind de strategie die robuust is bij de meeste scenario s In scope Out-of-scope Figuur 2: Stappen in scenarioplanning voor de organisatie in kaart worden gebracht. Daarna kan worden bepaald welke strategische opties de organisatie heeft en wat de mogelijke consequenties hiervan zijn in de scenario s. Met behulp van scenario s kan een organisatie de overstap maken van het denken in kleine stapjes naar het ontwikkelen van een robuuste strategie, zie figuur 3. 18

Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt Scenario s Definiëren strategische opties Impact op stelsel en marktstructuur Impact op strategie Organisatie Tijd Nu Toekomst Figuur 3: Van scenario s naar strategische keuzes (Bron: van der Heijden) De twee laatste stappen van scenarioplanning vormen geen onderdeel van deze paper. Met deze paper gaat het Management Team van GSK het gesprek aan met haar stakeholders over de betekenis van de scenario s voor de strategische positionering van partijen. 19

Healthy, wealthy or both 20

Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt Trends en ontwikkelingen In dit hoofdstuk worden de belangrijkste trends en ontwikkelingen voor de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt aangegeven, om vervolgens de kernonzekerheden te kunnen identificeren. Ten behoeve van de overzichtelijkheid van deze paper zijn de trends en ontwikkelingen geclusterd in negen kerntrends. Vraag naar gezondheidszorg wordt onbetaalbaar Verschillende factoren dragen ertoe bij dat de kosten van de gezondheidszorg stijgen. Dit zijn ontwikkelingen aan zowel de vraag- als de aanbodzijde. Vanuit ontwikkelingen aan de vraagzijde zal de Nederlandse bevolking in de toekomst bestaan uit meer ouderen. Per 100 leden van de beroepsbevolking zijn er nu 26 65-plussers. Verwacht wordt dat dit in 2040 is opgelopen tot 49 per 100. Mede veroorzaakt door de gestage groei van de levensverwachting. In 1970 was de gemiddelde levensverwachting voor mannen 70,8 en voor vrouwen 76,5. In 2010 steeg deze verwachting met respectievelijk 7,5 jaar en 5,8 jaar tot 78,3 jaar voor mannen en 82,3 jaar voor vrouwen. Voorts stijgt de komende jaren het aantal Nederlanders met een of meerdere chronische aandoeningen. Volgens ramingen van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) zal 55% van de Nederlanders in 2020 tenminste één chronische aandoening hebben. Ook het aantal mensen met tegelijkertijd twee of meer aandoeningen, zogenoemde multi- of co-morbiditeit, neemt toe en zal de zorg(verlening) complexer maken. Deze ontwikkelingen hebben een grote impact op de kosten van gezondheidszorg. De kosten van gezondheidszorg voor iemand van 85 jaar of ouder zijn bijna vijf keer hoger dan voor een gemiddelde Nederlandse inwoner. Vanuit de vraagzijde ontstaat ook meer druk op de kosten voor de gezondheidszorg als gevolg van de introductie van dure medische behandelingen en het toenemend gebruik van (vooruitstrevende) medische technologie, zoals robotten, diagnostische testen en dure medische hulpmiddelen. Een grote uitdaging zal zijn om de toenemende zorgvraag met voldoende gekwalificeerd personeel op te vangen. Om dit onder andere te kunnen realiseren worden investeringen gedaan in de opleiding van medische professionals en worden 21

Healthy, wealthy or both er minder drempels opgeworpen om een medische studie te starten (afschaffen van numerus fixes). Behalve ten aanzien van opleidingen zal ook gezocht worden naar aangrijpingspunten zoals meer flexibele werkuren, meer participerende vrouwen en verschillende beloningsstructuren. Ook verbreding van de toepassingsmogelijkheden van domotica en de inzet van zelfmanagement worden gestimuleerd en gesubsidieerd als mogelijke oplossing. De stijgende zorgkosten hebben een belangrijke invloed op het inkomen van huishoudens. Op dit moment geeft iemand met een modaal inkomen al circa een vijfde van zijn inkomen uit aan zorg. Voor een gedeelte is dit een inkomensafhankelijke premie die via de werkgever loopt en waar de werknemer belasting over betaalt. Zonder kostenbeheersingsmaatregelen loopt het beslag van zorg op het inkomen op tot bijna 40 procent in 2040, zie figuur 4. 2015 2040 22% 39% 61% 78% Aandeel zorgpremies (inclusief bijdrage werkgever) Totaal modaal inkomen exclusief zorgpremies Figuur 4: Zorgpremies als aandeel in het modaal inkomen in 2015 en 2040 (Bron: Miljoenennota 2012) Niet specifiek gerelateerd aan de zorgmarkt, maar wel van invloed op het algemene overheidsbudget -en daarmee de begroting van het Ministerie van VWS- is het scepticisme over de wereldwijde economische groei. Veroorzaakt door ernstige bezorgdheid over de Amerikaanse schuldenmarkt en de Eurocrisis. Dit zal leiden tot minder beschikbare euro s om te kunnen besteden aan de gezondheidszorg. 22

Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt Stijgende zorgkosten als gevolg van: Vergrijzende bevolking. Toename aantal mensen met een chronische aandoening en multimorbiditeit. Introductie van dure medische behandelingen. Tekorten aan personeelsleden. Het solidariteitsprincipe komt onder druk te staan De stijgende zorgkosten in een stagnerende economie zetten het solidariteitsprincipe (gelijke toegang tot de gezondheidszorg en behandeling voor iedere inwoner) onder druk. Om de gezondheidskosten onder controle te houden heroverwegen beleidsmakers de omvang en inhoud van het verzekerde basispakket. Beslissingen worden genomen om het pakket te verkleinen door bijvoorbeeld bepaalde geneesmiddelen (zoals maagzuurremmers) en de rollator niet meer te vergoeden vanuit de basisverzekering. Er zijn ook concrete plannen om pakketbeslissingen te baseren op criteria die zijn gebaseerd op ziektelast: behandelingen voor aandoeningen met een lage ziektelast zullen niet langer worden vergoed. Het kleiner wordende basispakket leidt ertoe dat de basisverzekering alleen een minimum van de gezondheidszorg vergoedt waardoor de behoefte aan aanvullende verzekeringen naar verwachting zal toenemen. Om de groeiende vraag naar gezondheidszorg te kunnen beheersen wordt van consumenten een meer verantwoord gedrag verwacht. Mensen dienen hun verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen levensstijl om gezond te blijven en om ervoor te zorgen dat een behandeling leidt tot het maximale resultaat. Ook is toenemende aandacht voor leefstijlprogramma s en preventie. Om de verwachte vraag naar gezondheidszorg te beïnvloeden proberen zorgverzekeraars te voorkomen dat gezonde verzekerden ziek worden. Bijvoorbeeld door gezond leven te stimuleren en stoppen-metroken programma s te vergoeden. Ook worden steeds vaker ideeën geopperd om de zorgpremie afhankelijk te maken van de levensstijl van de verzekerde. Uit onderzoek van het CBS eind 2010 onder de Nederlandse bevolking blijkt dat mensen over het algemeen solidair zijn met ouderen, mensen met een niet zo goede gezondheid en mensen van wie genetisch is vastgesteld dat ze in de toekomst waarschijnlijk een ernstige ziekte of 23

Healthy, wealthy or both aandoening zullen krijgen. Wanneer zorgkosten voortkomen uit onverantwoord gedrag zoals roken en overmatig alcoholgebruik, is het beeld anders. Een groot deel van de Nederlandse bevolking vindt namelijk dat rokers en zware drinkers een hogere zorgpremie zouden moeten betalen, zie figuur 5. Procent 100 80 60 40 20 0 Mensen die roken Mensen die veel alcohol drinken Mensen die onvoldoende bewegen Mensen die genetisch belast zijn De premie zou hoger moeten zijn voor... De premie zou ongewijzigd moeten blijven voor De premie zou lager moeten zijn voor Figuur 5: Mening van de Nederlandse bevolking van 18 jaar of ouder over de hoogte van de vaste premie voor de basisverzekering voor mensen die roken, mensen die veel alcohol drinken, mensen die onvoldoende bewegen en mensen die genetisch belast zijn (Bron: CBS) Om ongezond gedrag te ontmoedigen zijn er ook ideeën om belasting te heffen over vet eten (zogenoemde vettax ) en de accijns over sigaretten verder te verhogen. Sommige mensen pleiten voor de mogelijkheid om het aantal calorieën op het menu van restaurants te vermelden en er is een toenemende steun om zwaarlijvige mensen het dubbele tarief in rekening te brengen voor hun vliegticket. Ook werkgevers proberen hun werknemers te beïnvloeden om gezond te leven door hen te stimuleren deel te nemen aan programma s ter bevorderingen van de lichaamsbeweging of vaker de fiets te nemen naar het werk. 24

Scenarioanalyse van de Nederlandse farmaceutische zorgmarkt Het resultaat van deze trends is dat er meer verwacht wordt van de individuele verantwoordelijkheid, onder andere tot uiting komend in gezond(er) leven en meer zelfmanagement van patiënten met een ziekte of aandoening. Basispakket wordt verkleind om collectieve zorgkosten te beheersen. Verschuiving naar gezondheidsmanagement met meer aandacht voor leefstijl en gezond leven. Meer zelfverantwoordelijkheid wordt verwacht van consumenten en patiënten. Zorgverzekeraars gaan in toenemende mate een dominante rol spelen bij de inkoop en selectie van (farmaceutische) zorg De Nederlandse zorgmarkt bevindt zich in een transitieproces naar een meer marktgeoriënteerd en uitkomsten gedreven stelsel. Een belangrijke rol is daarbij weggelegd voor zorgverzekeraars, die de belangen van de verzekerden vertegenwoordigen en waarvan verwacht wordt dat zij kwalitatief betere zorg tegen gelijke prijzen, of zorg met een gelijke kwaliteit tegen lagere prijzen, inkopen. Dit uiteraard met inachtneming van de wet- en regelgeving, welke zijn vastgesteld door de overheid en haar toezichthouders. Selectieve zorginkoop is een belangrijk instrument van zorgverzekeraars om de kwaliteit en kosteneffectiviteit van de gezondheidszorg te verbeteren. Selectief contracteren betekent dat niet alle behandelingen van ziekenhuizen worden gecontracteerd, met als resultaat een herschikking van de Nederlandse ziekenhuiszorg. Ziekenhuizen worden gedwongen om keuzes te maken welke behandelingen zij willen aanbieden en welke behandelingen niet meer. In dit stadium van selectieve contractering wordt de selectie van ziekenhuizen voornamelijk gebaseerd op inputcriteria, zoals het aantal complexe operaties die worden uitgevoerd voor een aandoening. Zorgverzekeraar CZ heeft bijvoorbeeld voor 2012 geen ziekenhuizen gecontracteerd die minder dan 70 borstkankeroperaties uitvoeren. De verwachting is dat in de toekomst met de toenemende transparantie van de kwaliteit van de zorg de inkoopbeslissingen steeds meer worden gebaseerd op uitkomstgegevens. Selectieve zorginkoop is met het preferentiebeleid van zorgverzekeraars ook reeds zichtbaar op het gebied van farmaceutische zorg. Het preferentiebeleid houdt in dat een zorgverzekeraar één leverancier voor een bepaalde pe- 25

Healthy, wealthy or both riode aanwijst voor een (multisource) geneesmiddel, waarvan het octrooi is verlopen en er meerdere aanbieders zijn van het zogenaamde generieke geneesmiddel. De zorgverzekeraar selecteert de leverancier op basis van prijs en alleen het geneesmiddel van de geselecteerde leverancier wordt door de zorgverzekeraar vergoed. Als gevolg van het individuele preferentiebeleid van zorgverzekeraars zijn de prijzen van generieke middelen, in vergelijking met het prijsniveau eind 2007, per 1 juni 2008 in één klap gehalveerd, zie figuur 6. In 2009 zette deze daling verder door en daalde het prijsniveau met nog bijna 9%. Deze daling kan vooral worden toegeschreven aan de verdere uitbreiding van het individuele preferentiebeleid van zorgverzekeraars. 100% 80% 60% 40% 20% Generiek Parallel Specialité 0% jan - 07 feb - 07 mrt - 07 mei - 07 jun - 07 jul - 07 aug - 07 okt - 07 nov - 07 dec - 07 feb - 08 mrt - 08 apr - 08 jun - 08 jul - 08 aug - 08 okt - 08 nov - 08 dec - 08 jan - 09 mrt - 09 apr - 09 mei - 07 jul - 09 aug - 09 sep - 09 nov - 09 dec - 09 okt - 10 mrt - 10 Figuur 6: Prijsontwikkeling receptgeneesmiddelen per inkoopkanaal (januari 2007 = 100) (Bron: SFK) Discussies zijn gaande of deze vorm van selectie ook toegepast kan worden op spécialité (single source) geneesmiddelen waarvoor slechts één leverancier beschikbaar is, maar het geneesmiddel kan worden vervangen door een goedkoper ander geneesmiddel binnen eenzelfde klasse. In dat geval is sprake van therapeutische substitutie en hebben zorgprofessionals minder vrijheid in het voorschrijven van het beste geneesmiddel voor de individuele patiënt. 26