DE TERUGKEER VAN DE LEVENSKUNST Waarom zou niet ieders leven een kunstwerk kunnen worden? Michel Foucault
Programma: DE TIJDSGEEST MICHEL FOUCAULT KLASSIEKE LEVENSSTIJLEN LEVENSKUNST CONCEPT & PROGRAMMA DE KUNST VAN HET OUDER WORDEN CONCLUSIE
(1) ACTUELE TIJDSGEEST Jaren 60: emancipatie. Losmaking van de ketenen van het verleden wie is mijn onderdrukker? Bestrijden van onrechtvaardige verhoudingen tussen groepen mensen en tussen individuen onderling Dominante moraal: negatieve vrijheid =zelfbeschikking
Late modern Life Politics (Giddens) Levenspolitiek = de strijd om de betekenis van de eigen identiteit. Wie ben ik, wie wil ik zijn, en hoe moet ik leven?
Het gevecht om een eigen leven Het is amper overdreven om te zeggen dat het dagelijks gevecht om een eigen leven te leiden de collectieve ervaring van de westerse wereld is geworden. (Beck en Beck-Gernsheim, 2002, 22).
2. Bestaansethiek / Levenskunst Michel Foucault Waarom zou niet ieders leven een kunstwerk kunnen worden? Waarom is die lamp, dit huis wel een kunstwerk en mijn leven niet?
De late Michel Foucault Thema s: Foucaults wending van antihumanisme naar een zelfkritisch humanisme; Levenskunst als publieke moraal in de klassieke Oudheid; Het Griekse concept van ethiek: de zorg voor zichzelf; Levensstijl als vrijheidspraktijk
DE CULTUUR VAN HET ZELF IN DE OUDHEID Een leven zonder zelfonderzoek is het niet waard geleefd te worden. Het zou mooi zijn als wijsheid iets was dat zou kunnen stromen van iemand die vol is, naar iemand die leger is.
De taal van de levenskunst Levenskunst >>> ars vitae bestaansethiek, zelfbeheer, toewijding aan jezelf, toe-eigening van jezelf, zelfstilering, zelfwerkzaamheid zelfmanagement. Zorg voor zichzelf >>> cura sui.
Thema s van de levenskunst Zelfkennis, aandacht, geheugenoefening Omgaan met negatieve en positieve emoties Zelfbeheersing vormgeven van verlangens Omgaan met tijd Aanleren van deugden, Leren hoe te lezen, schrijven, luisteren zwijgen Vriendschap Ars moriendi
3. Topics uit de levenskunst: Aristoteles deugdethiek Uitgangspunten: De mens is een sociaal dier, hij is niet gemaakt om alleen te leven Geluk is geheel afhankelijk van onszelf Opleiding is de beste proviand op de reis naar de ouderdom
Aristoteles deugdethiek Een mens wordt gelukkiger naarmate zijn leven gaandeweg beter lukt. Dat is het geval wanneer iemand deugdzaam, in de zin van virtuoos wordt. Deugd is een karaktertrek die je kunt versterken naarmate je beter het juisten midden aanhoudt. Bijvoorbeeld moed als midden tussen overmoed en lafheid. Aristoteles propageerde individuele en sociale deugden. Samen vormen ze zelfvervulling.
DE STOA SENECA, EPICTETUS, MARCUS AURELIUS Een radicale, persoonlijke ethiek. De stoïcijnse levenshouding is spreekwoordelijk geworden. Een stoïcijn is iemand die te allen tijde, zelfs onder de meest hachelijke omstandigheden, kalm en onverstoorbaar blijft. Hij is wijs geworden door een houding van redelijkheid, waakzaamheid en aandacht voor zichzelf.
Epictetus Niet de dingen zelf maken de mensen van streek, maar hun denkbeelden erover. Zo is de dood op zichzelf helemaal niet verschrikkelijk, - anders had Socrates dat vast ook gevonden, maar het is de voorstelling van de dood die ons bang maakt. We verwachten iets ergs en dus is het erg. Daarom moeten we wanneer we gedwarsboomd worden, verontrust of gekwetst, nooit anderen de schuld daarvan geven, maar alleen onszelf, dat wil zeggen: onze opvattingen erover. Encheiridion/Zakboekje 5.
Montaigne: zelfaanvaarding Een goed leven draait er uiteindelijk om in te stemmen met je leven zoals het is. We kunnen weliswaar niet zonder enig houvast, maar moeten daar altijd flexibel mee om blijven gaan. Niet doodbloeden aan het verleden, Niet bang zijn voor de toekomst. De grootste kunst is die van de zelfacceptatie. Wie zijn grenzen en zijn eindigheid aanvaardt, kan eindelijk leven in het hier en nu.
Montaigne s pragmatisch vitalisme Als ik dans, dans ik, als ik slaap, slaap ik, en zelfs als ik in mijn eentje door een mooi park wandel en mijn gedachten een poosje door andere dingen in beslag worden genomen, richt ik ze daarna weer op de wandeling, het park, het genot van de eenzaamheid en mijzelf. (Over de ervaring, III.13, 1366)
Schopenhauers geluksleer Niet ongelukkig zijn kan! als u maar in het bezit bent van: - een opgewekt humeur - een goede gezondheid - gemoedsrust - en een beperkte hoeveelheid goederen of bezit
Nietzsche en Kierkegaard (19eeuw) Voorlopers van het existentialisme: word wie je bent. Niemand kan bij zijn levensloop nog uitgaan van een uitgestippeld pad. Niemand heeft een blauwdruk voor zijn leven. Iedereen zal zijn weg zelf moeten ontdekken. Navolgers: Heidegger, Sartre, Taylor en Williams. In plaats van vinden gaat het daarin om een uitvinden, scheppen, experimenteren, zelf je bestaan inrichten inrichten.
Nietzsches lijdensweg (!) Nietzsche biedt een dieptepsychologie van het lijden. We moeten leren omgaan met de onzekerheid van het bestaan. Dwz. We moeten leren lijden, juist niet in de christelijke zin door eraan te willen ontsnappen, maar door het lijden aan te gaan. Nietzsche wil vitaliseren, leren leven uit eigen kracht, en daarom brengt hij zelf een ethiek van de voornaamheid, van zelfrespect en eergevoel.
Nietzsches anti-ressentiment Niet bang zijn, niet lui te zijn Neem geen slachtofferrol op je Blaas jezelf niet op, maak jezelf niet groter dan je bent. Wijs jezelf niet af, schat jezelf niet te laag in, te laag inschatten, onderwaarderen, kleineren. Geef rancune geen kans. Kortom: voer een levenslange strijd tegen de slaaf in jezelf.
Nietzsches vrije geest Vrij waarvan? Wat kan Zarathustra dat nou schelen? Vrij waartoe! Jezelf de wet stellen. Dat is een vrije geest
Kierkegaard en de existentie Sören Kierkegaard (1813-1855) benadrukte de betekenis van de individuele keuze. Durf - ik- te zeggen. Beslissen is een oefening in persoonlijk kiezen. Er is geen rijk van objectieve waarden te ontdekken dat onafhankelijk van onszelf zou bestaan. Kierkegaard is de grondlegger van het existentialisme. Angst is de grondstemming van de mens.
Kierkegaard Bewust ouder willen worden is, zo zouden we met Kierkegaard kunnen zeggen, achterstevoren roeien naar je einde. Het heeft geen zin je op de dood te willen richten, het beste is om er in het volle besef dat hij onherroepelijk dichterbij komt met de rug naar toe te leven.
SARTRE Het existentialisme is een humanisme Existentie gaat vooraf aan essentie Elk mens is absoluut verantwoordelijk Wees niet te kwader trouw! De hel dat zijn de anderen
Simone de Beauvoir Dubbelzinnige moraal: Authenticiteit & Solidariteit Ouder worden is meer dan het hebben van hobbies: stel doelen
Bestaansethiek / Levenskunst Michel Foucault Waarom zou niet ieders leven een kunstwerk kunnen worden? Waarom is die lamp, dit huis wel een kunstwerk en mijn leven niet?
- Levenskunst is een relatie onderhouden met jezelf (rapport à soi) - Het principe van de levenskunst is zorg voor zichzelf - Zelfzorg is een complex begrip: waarvoor, waarom, hoe en waartoe draag je zorg voor jezelf?
HET LEVEN ALS KUNSTWERK
(4) CONCEPT VAN DE LEVENSKUNST Levenskunst is zorgdragen voor je eigen levenshouding - Reflectief zelfonderzoek ( Ken jezelf, Socrates) Wie ben ik? Waar kom ik vandaan? Hoe sta ik er nu voor? Wat wil ik en waar wil ik naartoe?
Concept van de levenskunst Oefenen De zorg voor de eigen handelingsbekwaamheid Prof. Dr. J. Dohmen
CONCEPT VAN DE LEVENSKUNST Morele oriëntatie het zoeken naar, uitvinden en scheppen van je eigen morele oriëntatie. Wat voor leven wil ik leiden? Wat vind ik waardevol en wat niet? Welke verlangens vind ik echt de moeite waard zijn? Leef ik ook werkelijk naar mijn diepste verlangens: ben ik werkelijk trouw aan mezelf?
Concept v/d levens Kunst: Timing Als je niet vrijwillig over het leven nadenkt, word je er door het leven wel toe gedwongen. Die ervaring doe ik telkens opnieuw op in het ziekenhuis waar ik sinds enkele jaren werk. Daar liggen veel mensen die plotseling heel diep over het leven moeten nadenken. Dat hadden ze ook veel eerder kunnen doen! (Schmid, 2000, 21). Prof. Dr. J. Dohmen
CONCEPT VAN DE LEVENSKUNST Context en gesitueerdheid: Krachten velden / invloeden Persoonlijke omstandigheden Maatschappelijke omstandigheden Dynamiek verleden heden en toekomst
ZELFZORG ALS HOLISTISCH CONCEPT Aandachtig waarnemen, Reflecteren/ overdenken, Zich voorstellen / je verbeelden, Gevoelens hebben, Verlangens koesteren, Echt willen, Oefenen, Evalueren, Besluiten, Timen Handelen
Wat is jouw speelruimte? De menselijke levensloop wordt bepaald door: - maatschappelijke omstandigheden - persoonlijke omstandigheden (biografie) - vaardigheden - motivatie
De vrijheid van je wil is iets waaraan je hard moet werken. Articuleer, begrijp en keur je motivatie goed Ons leven is zinvoller naarmate we beter kunnen verwoorden wat we willen, onszelf daarin beter begrijpen en ook achter onze motieven staan. Gemotiveerd leven, daarom gaat het!
Martha Nussbaum Wilsvorming en authenticiteit zijn actieve modi van een eigentijdse lifestyle. Ze zijn onontbeerlijk voor een zinvol leven maar missen een belangrijke dimensie: het tragische. We moeten leren oog te hebben voor the fragility of goodness (Nussbaum, 1986). Ouder worden is niet alleen kwestie van goed beheer, maar ook van een besef van de fundamentele kwetsbaarheid en oncontroleerbaarheid van het menselijk leven
Nussbaum over de breekbaarheid van het goede 1. Naarmate we ouder worden, wordt de kans dat onze wereld van geliefden uiteen valt, steeds groter. Tegen deze rampspoed kunnen wij ons niet wapenen. 2. Ten tweede zijn waardevolle zaken in ons leven niet per se verenigbaar. Er zijn veel waardevolle zaken in het leven, maar intussen moeten wij vaak pertinente afwegingen maken. 3. Ten slotte kan een mensenleven ook van binnenuit verwoest worden: redeloze, ongecontroleerde passies kunnen onze blik verduisteren, waardoor wij verkeerde beslissingen nemen of immorele handelingen verrichten
5. Proeve van een morele levensstijl voor ouderen We hebben geen agenda voor de tweede levenshelft, en zijn er ieder voor ons toe veroordeeld om, zo goed en zo kwaad als het kan, op de gok en dus op volstrekt willekeurige wijze, ouder te worden. Ik pleit voor een agenda voor de tweede levenshelft.
Agenda voor een levenshouding Neem afstand van jezelf Stel je onteigeningen vast en maak je vrij Eigen je jezelf toe en ontdek wat je wilt Kies een zinvolle oriëntatie Ontdek je bindingen en engageer Zoek naar de samenhang van je leven en integreer Omhels het lot (amor fati) Doe aan rouwverwerking en beoefen de kunst van het sterven
Aandachtspunten Teruggetrokken leven of in het volle leven blijven staan? Ambitieus, actief werkzaam zijn of gericht op het hier en nu? Op jezelf gericht zijn of mede op anderen? Sober en eenvoudig zijn of leven in welstand en luxe? Mild of streng zijn voor jezelf? Gefragmenteerd en spanningsvol leven, of min of meer geïntegreerd?
CONCLUSIE Levenskunst is een opdracht Levenskunst is zorgdragen voor je levenshouding Jezelf in beheer nemen is een continu leerproces van hechten en onthechten Levenskunst is activiteit en passiviteit Het goede leven is het als levenshouding toegeëigende leven
Vindica te tibi neem jezelf in beheer! (levensmotto van Foucault, naar Seneca)