Het project In de wolken richt zich op de

LERARENHANDLEIDING

KunstSelect: werken aan competenties cultuureducatie Inleiding Kunstbalie ontwikkelde met www.decultuurloper.nl handvatten ter ondersteuning van het cultuureducatieve programma op school. Een van deze handvatten wordt gevormd door de competenties voor cultuureducatie: reflecterend, onderzoekend en creërend vermogen. In de handleiding ziet u bij de opdrachten met een icoontje aangegeven aan welke competentie de leerlingen hier vooral werken. Deze competentie staat bovenaan de driehoek. Meer informatie hierover vindt u achterin de handleiding en op de website van De Cultuur Loper: www.decultuurloper.nl en www.culturelecompetenties.nl/kunstbalie. Legenda R: reflecterend vermogen C: creërend vermogen O: onderzoekend vermogen Inhoudsopgave Het project In de wolken richt zich op de jongste leerlingen van het primair onderwijs. Kinderen in de leeftijdscategorie 4 tot 8 jaar zijn kleine kunstenaars die zich verwonderen over de wereld om hen heen. In je fantasie kan alles, ook dingen die in het echt niet kunnen. In je hoofd bedenk je zonder enige moeite ingenieuze vliegmachines of laat je de simpelste objecten zomaar de lucht in gaan! Je kunt op reis naar plekken die niet bestaan en beleeft de mooiste avonturen. Fantasie is van jou zelf, je hoeft haar met niemand te delen. Dat kan soms ook vervelend zijn, bijvoorbeeld wanneer jouw idee zo grappig of bijzonder is dat je het graag aan anderen wilt laten zien. Hier hebben kunstenaars iets op bedacht. Zij maken hun fantasie een beetje echt door die te tekenen, te bouwen of er een filmpje van te maken. De kunstwerken van grafisch kunstenaar Jaco Putker en het duo Snodevormgevers spreken direct tot de verbeelding. In Jaco s etsen lijken kinderen de touwtjes in handen te hebben. Op kolossale zwevende rotspartijen turen zij de verte in. Welk avontuur wacht daar op hen? De Snodevormgevers geven op artistieke wijze vorm aan hun jongensdromen. Door fantasievoertuigen te (ver)bouwen met platen staal en lasmachines lijken ze ware transformers. Elle van Lieshout en Erik van Os schrijven sinds 1990 samen kinderboeken, liedjes en gedichten. Met hun pedagogische achtergrond zijn ze bekend met de blik van een kind. De kunstwerken in dit project zijn de inspiratiebron geweest voor hun dichtbundel In de wolken. Hun heldere, poëtische taal over fantasie, vliegen en dromen vormt de rode draad waarlangs de leerlingen op ontdekking gaan. INLEIDING 3 HET PROJECT IN VOGELVLUCHT 4 LES 1: KIJKEN EN PRATEN 6 LES 2: INSPIRATIE 8 LES 3: KRINGGESPREK 9 LES 4: MAKEN 10 LEGENDA indicatie van de benodigde tijd verwijzing naar kunstwerk verwijzing naar dichtbundel verwijzing naar digibord, tablet of computer 2 3

Het project in vogelvlucht In de klas komen twee kunstwerken. Aan de hand van verschillende kijkoefeningen ontdekken de leerlingen, met hun neus erbovenop, steeds meer aan de kunstwerken. Versjes en liedjes uit de dichtbundel In de wolken helpen bij het kijken, praten en maken. De educatie bestaat uit vier lessen. In elke les komt één gedicht aan bod. De teksten staan in dienst van de bijbehorende kunstwerken. Dichtvorm en taalkeuze zijn toegespitst op de doelgroep. Het voorlezen creëert rust en tijd voor de leerlingen om langer te kijken, dieper na te denken en meer te zien. Praktische informatie Looptijd In de wolken blijft minimaal twee weken bij u op school en rouleert in die periode tussen de onderbouwgroepen. Stem met uw collega s af wanneer de materialen in welke klas aanwezig zijn. De kunstwerken kunnen eventueel worden opgesteld op een centrale plek in de school. De groepen bezoeken deze tentoonstelling dan in les 1. Meegeleverde materialen Jaco Putker, The Grounds, 2014. Ets (kind op zwevende rots), 54 x 72 cm, in lijst. Snodevormgevers, Par avion, 2015. 3D-werk (koffer) 60 x 60 x 40 cm. Een leskist met daarin: Elle van Lieshout en Erik van Os, In de wolken. Versjes en liedjes. Een uitgave van Kunstbalie, Tilburg 2015. 4 x lerarenhandleiding; 4 x stempel kindfiguur en 4 x inktkussen; 1 logboek Duur Les 1: Kijken en praten Beschouwen van de kunstwerken aan de hand van een gedicht en kijkoefeningen. Les 2: Inspiratie Aan de hand van een lied en diverse inspiratiebronnen maken de leerlingen kennis met het thema en de kunstenaars. Les 3: Kringgesprek Een klassikale brainstorm motiveert de leerlingen om hun eigen fantasie te gebruiken en creatieve ideeën te bedenken. Les 4. Maken De leerlingen maken hun eigen fantasie een beetje echt. In totaal neemt het project ca. 2,5 uur in beslag. 2 x 20 min. 30 min. 20 min. 60 min. Online Op de projectpagina van de educatieve website Klunky vindt u inspiratiebronnen in de vorm van afbeeldingen en filmpjes over het thema (les 2). Ga naar www.klunky.nl > In de wolken. Op het lerarendeel van de website kunt u deze handleiding en de dichtbundel downloaden. U vindt er ook een instructiefilmpje voor de koffer, extra lessuggesties en aanvullende boekentips over het thema. Na afronding van het project kunt u op het lerarendeel eigen foto s plaatsen. Ga naar www.klunky.nl > voor leraren. login: leerkracht wachtwoord: kunstbalie Materialen vanuit de eigen school grote vellen wit papier + een dikke stift (voor les 1) digibord (voor les 2) teken- en knutselmateriaal (voor les 4). 4 handleiding - in de wolken 5

Les 1 Kijken en praten 2 x 20 min. Benodigdheden Onderdeel 1: The Grounds Onderdeel 2: Par avion Jaco Putker, The Grounds, 2014 20 min. 20 min. Snodevormgevers, Par avion, 2015 Elle van Lieshout en Erik van Os, In de wolken grote vellen papier 1 dikke stift tekenmateriaal (optioneel) Aan het einde van deze les hebben de leerlingen twee kunstwerken klassikaal bekeken en besproken. De aandacht wordt telkens op één kunstwerk gevestigd. De vragen en het voorgelezen gedicht ondersteunen het kijken en praten. Aan de slag Deze les valt in twee delen uiteen. U beslist zelf of u de lesonderdelen achter elkaar of op twee afzonderlijke momenten uitvoert. Neem met de groep plaats rondom het werk van Jaco Putker, The Grounds. Bespreek kort dat wat de leerlingen hier zien een kunstwerk is. Kunstwerken zijn bijzonder, daarom moet je er voorzichtig mee omgaan Bekijk klassikaal de ets van Jaco Putker. Door het beantwoorden van uw vragen (zie hieronder) denken de leerlingen hardop na over wat ze zien. Stel elke vraag aan meerdere leerlingen. Behandel daarna pas de volgende vraag. Wat zie je? Wat denk je? Welke vraag heb je? Schrijf de vragen en antwoorden op een groot vel papier. Laat (enkele) leerlingen er eventueel tekeningen bij maken. Geef deze registratie een goed zichtbare plek in de klas, zodat dit onderdeel van het project aanwezig blijft voor de leerlingen. Vertel dat twee dichters, Elle en Erik, zich ook van alles hebben afgevraagd bij dit kunstwerk. Zo wilden ze bijvoorbeeld wel weten wat dat kindje daar op die rots doet. Ze maakten er een gedicht over, waarin ze zelf een antwoord op hun vraag geven. Vooraf: bekijk voordat u aan dit onderdeel begint het instructiefilmpje op Klunky. De leerlingen hoeven dit filmpje (nog) niet te zien. Neem met de groep plaats rondom het kunstwerk Par avion. Doe dit bij voorkeur in een kring, met de koffer in het midden. Je zou het misschien niet zeggen, maar dit is geen gewone koffer. Vraag de leerlingen of zij kunnen vertellen wat er met deze koffer aan de hand is. Laat één of een aantal leerlingen de koffer van dichtbij bekijken. Kunnen zij iets ontdekken? Maak dan de koffer open. Door de verschillende onderdelen aan de buitenkant van de koffer te bevestigen ontstaat er een kunstwerk dat beweegt wanneer er aan de hendel wordt gedraaid. Laat de groep dit samen met u ontdekken. Tips voor het omgaan met dit kunstwerk Dit is een kunstwerk dat aangeraakt mag worden. Dat moet wel voorzichtig gebeuren. Wijs bijvoorbeeld telkens maar één leerling aan om, onder uw begeleiding, iets te doen. Zo zet u het kunstwerk in elkaar: Leg de koffer plat neer, met de schroefbout aan de onderzijde, voordat het deksel wordt geopend. Bij het bevestigen van de vleugels: schuif de gleuf in zijn geheel over de bout. En zo haalt u het weer uit elkaar: Zorg dat de vleugels op de hoogste stand staan voordat u ze weer van de koffer af haalt. Leg de vleugels in dezelfde positie terug in de koffer en sluit de koffer voordat u deze rechtop zet. Kunnen de leerlingen zich voorstellen dat zij deze koffer zijn? Vraag of ze ook zo kunnen bewegen. Spreek de leerlingen aan alsof ze in de huid van de koffer gekropen zijn. Terwijl ze hun armen bewegen alsof ze vliegen, stelt u telkens één leerling een vraag: Hallo koffer, wat ben je aan het doen? Lees voor: Rotsvast, op p. 6 van In de wolken. Waarom wil je eigenlijk vliegen? Waar ga je naartoe? Zorg dat de blik van de leerlingen tijdens het voorlezen gericht is op het kunstwerk. Na het voorlezen bekijkt u nogmaals samen de ets. Zien de leerlingen Lees voor: Goede reis, koffer!, op p. 8 van In de wolken. nu iets wat ze eerder niet zagen? 6 handleiding - in de wolken 7

Les 2 Inspiratie Les 3 Kringgesprek 30 min. 20 min. Benodigdheden digitaal scherm/digibord dichtbundel In de wolken Na afloop van deze les hebben de leerlingen kennisgemaakt met Jaco Putker en Snodevormgevers. Ook andere kunstenaars en kunstwerken die passen binnen het thema komen kort aan bod. Aan de slag Log in op Klunky en ga naar de pagina In de wolken. Hier vindt u diverse inspiratiebronnen. Start met het luisteren van het lied Wonen in de wolken van Lot van Os. De tekst van het lied staat ook in de dichtbundel. Dit lied introduceert de les. Vervolgens bekijkt u samen met de leerlingen de andere bronnen op de pagina. Soms staat er een vraag of oefening genoteerd die u kunt behandelen met de groep. Leerlingen van groep 4 kunnen de projectpagina eventueel zelfstandig (in groepjes van twee of drie) bekijken. Benodigdheden dichtbundel In de wolken Leerlingen bedenken op wat voor manieren iets kan vliegen. Tijdens een gezamenlijke brainstorm worden ze gemotiveerd om creatieve ideeën te bedenken. Deze les bereidt de leerlingen voor op les 4. Aan de slag Nodig een leerling uit om op een stoel te gaan staan met de armen gespreid. De rest van de groep kijkt en luistert. Lees voor: Hoe hoog, hoe ver? op p. 14 van In de wolken. Vraag de groep om te blazen: lukt het ze om de leerling te laten vliegen? Plaats in het midden van de kring een voorwerp uit de klas. Kies hiervoor een herkenbaar, alledaags object zoals een plant of een lege doos. De groep heeft ondervonden dat het met blazen alleen niet lukt om iets of iemand te laten vliegen. Kondig aan dat er nu heel hard gefantaseerd gaat worden. In je fantasie is alles mogelijk. Stel dan de vraag: Hoe kunnen we dit ding (deze plant, deze doos, etc.) laten vliegen? Leerlingen vertellen hun idee. U stelt vragen en helpt zo de leerlingen om aan de rest van de groep uit te leggen wat ze precies bedoelen. Daag de leerlingen uit om telkens met nieuwe ideeën te komen. Wie kan er iets bedenken waar nog niet aan is gedacht? Tips om een ideeënstroom op gang te brengen Controleer of de leerlingen elkaars ideeën begrijpen. Geef ze de ruimte om elkaar vragen te stellen. Wakker de nieuwsgierigheid en creativiteit in een leerling aan door steeds open vragen stellen. Laat uw vragen bijvoorbeeld beginnen met: hoe zou het zijn als... wat zou het anders maken als... stel dat... wat zou er veranderen als... Vraag naar het onmogelijke! Noteer eventueel de (leukste) ideeën. Logica brengt je van A naar B. Verbeelding brengt je overal. Albert Einstein 8 handleiding - in de wolken 9

Les 4 Maken 60 min. Benodigdheden dichtbundel In de wolken stempel kindfiguur + inktkussen werkmaterialen (suggesties): tekenpapier, potloden of krijtjes; karton, schaar, plakband of schildertape; dun ijzerdraad of chenille; vliegerpapier of kleine lapjes stof; satéprikkers en klei; afvalmaterialen als lege verpakkingen en flessen; bouwmaterialen die op school aanwezig zijn zoals Kapla, K nex en Duplo. In deze verwerkingsles staan suggesties voor een praktische opdracht. De leerlingen maken hun eigen fantasie een beetje echt door een originele vliegmachine te ontwerpen. De opdracht start vanuit een gedicht waarin de vraag centraal staat: Hoe zou je zelf een vliegmachine maken? Voorbereiding Voor aanvang van de les kiest u het materiaal en de techniek waarmee de groep aan de slag gaat. Onder het kopje Constructietips vindt u enkele suggesties. Aan de slag Lees voor: Zelfbedacht, op p. 16 van In de wolken. Vraag de leerlingen: Hoe zou jij een vliegmachine of vliegend voorwerp maken? Vertel dat ze dit in deze les gaan doen. Ze gebruiken hiervoor de ideeën uit les 3. Het startpunt is voor iedere leerling een afdruk van de kindfiguur (gemaakt met stempel en inktkussen) op stevig papier. Door te plakken, knippen, tekenen, bouwen, schroeven enzovoort maken zij rondom de afdruk een zelfbedachte vliegmachine of vliegend voorwerp. U kunt in deze les op verschillende manieren te werk gaan. De leerlingen kunnen bijvoorbeeld een vliegmachine tekenen. Stempel in dit geval de kindfiguur in het midden van een groot tekenvel. Ook kunt u de figuur op stevig papier of karton stempelen. Door de figuur uit te knippen of door de leerlingen zelf los te laten prikken kan er een ruimtelijk werk ontstaan: de leerlingen bouwen hun vliegmachine rondom de uitgeknipte stempelfiguur. Constructietips knippen/prikken en plakken (met schildertape) uit karton of lege verpakkingen. uit ijzerdraad of chenille een vorm in elkaar draaien (en eventueel beplakken met vliegerpapier of lapjes stof). satéprikkers aan elkaar verbinden met bolletjes klei. met materiaal uit de bouwhoek een vorm maken. Kies voor leerlingen van groep 1/2 een en specifiek materiaal en een techniek. Oudere leerlingen kunnen zelf op onderzoek uit. Bied verschillende materialen aan en laat ze (onder begeleiding) zo veel mogelijk experimenten. Vraag een vakdocent bij u op school of vanuit een plaatselijk Centrum voor de Kunsten dit onderdeel uit te voeren. 10

COMPETENTIES CULTUUREDUCATIE Kunstbalie gaat uit van drie competenties voor cultuureducatie: reflecterend, onderzoekend en creërend vermogen. Deze drie competenties zijn in de praktijk altijd met elkaar verbonden: wie bijvoorbeeld werkt aan onderzoekend vermogen, zet daarbij ook zijn reflectieve vaardigheden in. Om deze samenhang zichtbaar te maken, geven wij ze vorm als een driehoek. De competentie waarop bij een bepaalde activiteit de nadruk ligt, staat dan bovenaan in de driehoek. IN HUIS Wat de school zelf in huis heeft op het gebied van cultuureducatie, zoals een dramales uit de methode of een presentatie bij de weekafsluiting. MET DE CULTURELE OMGEVING Wat de culturele omgeving van de school de leerlingen te bieden heeft, zoals een muurschildering maken samen met een kunstenaar of een kunstvakdocent in de klas. UIT DE GROTE WERELD Wat de grote wereld van kunst en cultuur de leerlingen te bieden heeft, zoals een concert met een workshop door musici of een tentoonstelling in de school met werk van een bekende kunstenaar. De projecten van KunstSelect concentreren zich met name op dit domein. KUNSTSELECT is door Kunstbalie geselecteerd landelijk kunstaanbod voorscholen in het primair onderwijs. Hiermee brengen scholen hun leerlingen in contact met kunst uit de grote wereld. DRIE DOMEINEN Een breed en evenwichtig cultuureducatief programma over acht schooljaren bestaat uit een grote verscheidenheid aan activiteiten op het gebied van erfgoed en de verschillende kunstdisciplines. Om lijn aan te brengen in het cultuuraanbod onderscheiden we drie domeinen van cultuureducatie. Elk domein levert een specifieke, belangrijke bijdrage aan de culturele ontwikkeling van de leerling. Een volwaardig programma omvat daarom activiteiten uit alle drie de domeinen die afwisselend en waar mogelijk in samenhang worden aangeboden. 12 handleiding - in de wolken 13

Colofon Alle gedichten in dit project zijn afkomstig uit: Elle van Lieshout en Erik van Os, In de wolken. Tilburg, Kunstbalie, 2015 Tekst en muziek van het lied Wonen in de wolken zijn van Lot van Os, Kunstbalie, 2015 Een uitgave van Kunstbalie 2015 Samenstelling en tekst: Madelon van der Avoort i.o.v. Kunstbalie Tekstredactie: Laura van Campenhout Vormgeving: Nonka.nl Illustratie: Madelon van der Avoort 14