Monument: Emmeloord, Poldertoren REGISTER Monumentnummer Identificatienummer 0171100000012589 Basisregistratie Provincie Flevoland Gemeente Noordoostpolder Plaats Emmeloord Straat/huisnummer De Deel 25 Postcode 8302 EK Kadastrale aanduiding Noordoostpolder AZ 742 Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte Watertoren, tevens klokkentoren en uitkijktoren. omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer] KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; Binnen het ontwerp van de Noordoostpolder en van Emmeloord als centrumplaats kan de Poldertoren worden beschouwd als het middelpunt van het totale ontwerp van de polder.
5. wegens bijzondere herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; 4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarde 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie De toren is harmonieus en fraai van verhoudingen. De afzonderlijke onderdelen van de toren vormen ondanks hun verscheidenheid een duidelijke eenheid. Het silhouet is eenvoudig en toch boeiend, wat mede wordt veroorzaakt doordat de toren naar boven toe 60 cm. smaller wordt. Vanwege de toepassing van gewapend beton en het gebruik van baksteen. Met het uiterlijk van een watertoren omvatte de Poldertoren ook een carillon, uurwerk en een uitkijkplatform. De Poldertoren symboliseert de eenheid van de poldergemeenschap en is het belangrijkste landmark in de polder. De Poldertoren markeert letterlijk en figuurlijk het hart van de Noordoostpolder en is ontworpen als eindpunt van veel zichtlijnen. De Poldertoren is gelegen in een hoek van De Deel, het centrale plein van Emmeloord, waar ook de wekelijkse markt gehouden werd. Letterlijk in het centrum van de poldersamenleving.
tot de onderlinge historisch-ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; 2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. Hoewel de Poldertoren is herbestemd tot kantoren, restaurant en een winkel, heeft deze zijn oorspronkelijke karakter als markeerpunt behouden. De toren is het centrale punt van het nog goed herkenbare stedenbouwkundige ontwerp van Emmeloord.
V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten. De combinatie van verschillende functies (water-, uitkijk- en klokkentoren) is uniek. Dat geldt ook voor de combinatie van symboliek (eenheid, herkenbaarheid en zichtbaarheid) en functionalisme. Als hoogste watertoren van Nederland (65,30 meter). De Poldertoren kreeg met de oplevering eind jaren vijftig het grootste klokkenspel van Nederland. Onderdelen zonder monumentale waarde: - Exterieur - Interieur Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. Overige KENNIS: FEITENVERZAMELING Oorspronkelijke functie Typologie Huidige functie (met jaartal) Naam object Bouwtijd (ook de planfase) Boerderij, molen, bedrijf Nutsbedrijf Watertoren Multifunctioneel gebouw (vvv, dependance museum, restaurant, trouwzaal en uitkijktoren) (2012) Poldertoren Traditionalisme 1950-1959, start bouw 12 juni 1957, in gebruik genomen op 20 juni 1959. Architect(en)/ontwerper(s) H. van Gent, J.W.H.C. Pot Uitvoerder (aannemer H. Fokkens Naarden N.V. te Velp e.d.) Nederlandse Klokkengieterij B. Eijsbouts NV Asten (uurwerk, carillon en windwijzer) P.J. de Gruyter Zwollerkerspel (betonconstructie) Opdrachtgever Waterleiding Maatschappij Overijssel
Exterieur De toren is achthoekig en is in totaal 65,3 meter hoog (70, 5 meter incl. windvaan). Daarmee is het een van de hoogste watertorens in Nederland. Het bezoekersplatform zit op 43,4 meter hoogte. De breedte van de poldertoren is aan de voet 14 meter en op het bezoekersplatform 13,4 meter. Verder is de toren voorzien van een uitzichtplateau in de opengewerkte lantaarn met tentdak en carillon. De vergulde windvaan heeft de vorm van een koggeschip. Vier zijden van de poldertoren zijn voorzien van een wijzerplaat. De cijfers en wijzers zijn verguld. gebouw, constructietechniek De toren heeft een bekleding van geelgrijze baksteen rond een skelet van gewapend beton. De metselwerkschil draagt alleen zichzelf en speelt slechts een beperkte rol in de stabiliteit. In de toren is verwerkt: 1220 m3 beton, 185 ton wapeningsstaal, 600.000 bakstenen, 624 ton cement en 7200 draineerbuizen. De grote toegangs- en lichtpuien op de begane grond zijn van aluminium. De (smalle) lichtopeningen bestaan uit diep geplaatste betonramen met roeden van aluminium. Om vorstschade te voorkomen is in de buitenste steenmuur tegen de waterdichte pleisterlaag aan vijf van de acht zijden van de toren een verticale drainage ingemetseld, om een snelle droging van het buitenmetselwerk te bevorderen. Deze bestaat uit speciaal vervaardigde buisjes van poreus beton met een dikte van 5 cm. De bochtstukken zijn van gres. Het piramidedak rust op een houten dakconstructie en is met koperen platen bekleed. De toren is 63,5 m hoog. De basis van de Poldertoren heeft een doorsnede van 14 m. Bovenop de toren staat een 5 m. hoge windwijzer. Interieur (indeling) De toren had oorspronkelijk zes verdiepingen. Op de derde t/m de vijfde verdieping bevonden zich drie waterreservoirs. In de voet van de toren bevond zich eveneens een waterreservoir. De zesde verdieping werd gevormd door het uitkijkplatform, waarboven het carillon. De toren heeft een trap met 243 treden. Een lift voert van de begane grond naar het platvorm dat op 43,4 m. hoogte ligt. In de toren hangt het (destijds) grootste klokkenspel van Nederland. Een actie onder de bevolking leverde 48 klokken op. De grootste klok weegt 2382 kg en doet
tevens dienst als luidklok. Op 20 juli 1959 werd het carillon officieel overgedragen aan de toenmalige minister van Verkeer en Waterstaat Het Openbaar Lichaam 'de Noordoostelijke Polder' (de voorloper van de gemeente Noordoostpolder) stelde het uurwerk beschikbaar. Dit uurwerk is thans verbonden net de wereldatoomklok in Zurich. Deze klok zendt een signaal naar een zogenaamde telebox in de toren, die dit signaal vervolgens doorgeeft aan het uurwerk in de toren. interieur, techniek en materialen Het interieur van de toren bevat voor de opslag van water drie betonnen vlakbodemreservoirs, in de vorm cilinders met een inwendige diameter van 8,7 meter. De reservoirs worden gedragen door achtkolommen van 1,1 x 0,7 meter onder de rand, een achthoekige kolom van 1,2 meter in het midden en een ringbalk van 1 m. hoog. De drie hoogreservoirs hebben een inhoud van 425 m³ Het laagreservoir een inhoud van 575 m³. Daarmee was de totale wateropslagcapaciteit 1850 m3. Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument nr. 1 Materiaal/techniek Locatie (in/aan het beschermde monument) Kunstenaar Voorstelling Datering 1958-1959 Afmetingen Carillion van 48 klokken (waaronder van ieder dorp 1 klok) met inscripties. Brons In de toren Klokkengieterij Eijsbouts Cl (2382 kg)-d1-chromatisch-c5 nr. 2 Materiaal/techniek Locatie (in/aan het beschermde monument) Kunstenaar Voorstelling Datering Afmetingen nr. 3 Materiaal/techniek Locatie (in/aan het beschermde monument) Kunstenaar Voorstelling Datering Windvaan Brons Bekroning van de toren. Gieterij Eijsbouts Een Koggeschip Uurwerk met 4 wijzerplaten Vergulde cijfers en wijzers Aan 4 gevelvlakken Gieterij Eijsbouts
Afmetingen Opdrachtgever nr. 4 Materiaal/techniek Locatie (in/aan het beschermde monument) Kunstenaar Voorstelling Datering Afmetingen Opdrachtgever Het openbaar lichaam de Noordoostelijke Polder (voorloper gemeente) Speeldoosje: Figurenomloop Om het hele en het halve uur komen de figuren (een mammoet, een oermens, een koggeschip, een pionier, een maaidorser en een fabriek) naar buiten. Op 9 september 1992, ter gelegenheid van 50 jaar NOP Groen erfgoed: beplanting n.v.t. Stedenbouwkundige ligging Archeologische relevantie ondergrond De Poldertoren is gelegen aan de zuid-westzijde van De Deel, het centrale plein van de kern Emmeloord, en is het middelpunt van de gehele Noordoostpolder. De toren staat voor zover bekend niet op een terrein van archeologische waarde. Geschiedenis Al tijdens het ontwikkelen van de Noordoostpolder besloot men dat in het hart van de polder op het centrale plein in Emmeloord een hoge toren zou moeten komen te staan. Deze toren zou moeten fungeren als een baken, dat van ver af zichtbaar zou moeten zijn en moest als symbool dienen voor de eenheid van de polder. Het mocht geen kerktoren worden, want geen van de kerken mocht over de anderen domineren. Omdat voor de watervoorziening van de polder een watertoren noodzakelijk was is er uiteindelijk voor gekozen om de watertoren deze functie te geven. In december 1950 schreef de Waterleidingmaatschappij Overijssel een prijsvraag uit voor het ontwerp hiervan. De opgave bestond uit het ontwerpen van een watertoren, die die symboolfunctie moest kunnen vervullen. Daarom zou de toren behalve drie waterreservoirs ook een uitzichtplateau en ruimte voor een carillon moeten krijgen. Uit de drie bekroonde ontwerpen van M. Duintjer, H Mieras en B. van Kasteel en van H. van Gent werd uiteindelijk het traditionalistische ontwerp Utilis van H. van Gent geselecteerd. De jury had echter wel twijfels of de ontwerper in staat was alle met dit ontwerp
samenhangende problemen m.b.t. detaillering en materiaalgebruik op te lossen. Kennelijk was Van Gent zich hiervan ook bewust. Daarom werd voor de realisering van het ontwerp ook J.W.H.C. Pot van bureau Pot-Keegstra aangetrokken. Op 12 juni 1957 werd met de bouw begonnen en op 20 juni 1959 is de toren officieel in gebruik genomen. Inmiddels heeft de Poldertoren, evenals de meeste watertorens, zijn functie verloren. De gemeente Noordoostpolder heeft in 2005 de toren overgenomen van waterleidingbedrijf Vitens. Na een renovatie in 2008 en 2009 heeft de toren een nieuwe bestemming gekregen. Roerende objecten van belang voor het gebouw Relevante wijzigingen In 1992 werd de toren voorzien van een figurenomloop, die om het hele en halve uur naar buiten komt. De figurenomloop bestaat uit een mammoet, een oermens, een koggeschip, een pionier, een maaidorser en een fabriek. Bij de renovatie in 2008 moest voor de nieuwe bestemming voldoende vloeroppervlak worden gecreëerd, maar ook moest meer daglicht worden toegelaten. Daarvoor zijn in de onder en bovenbouw extra vloeren gemaakt. Op plekken met te weinig daglicht zijn de functies ondergebracht die geen daglicht nodig hebben, zoals installaties. De bestaande verdiepinghoogte is gehalveerd van 8 naar 4 meter, zodat het aantal verdiepingen werd verdubbeld. Omdat de meeste ramen in het bovenste deel zitten, ter hoogte van de voormalige reservoirs, is daar het restaurant gemaakt De waterreservoirs zijn gehandhaafd, maar om voldoende licht in de betonnen cilinders te krijgen zijn grote gaten in de schil hiervan aangebracht. Op de onderste vier verdiepingen bevinden zich nu het VVV en een museum. In de kelder is een expositieruimte. Op de 5 e t/m de 8 e verdieping zijn technische en sanitaire ruimtes ondergebracht. Op 9 e en 10 e verdieping bevindt zich een restaurant, op de 11 e een trouwzaal en de 12 e verdieping wordt gevormd door het platform. (nov. 2012) Bezocht G.W. Eshuis (7-11-2012) Overige
KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 Nr. 2 Nr. 3 Nr. 4 Nr. 5 Eck A.D. van, Poldertoren te Emmeloord, in: Bouw; 14 (1959) p. 712-717 Ideeënprijsvraag voor een poldertoren te Emmeloord (N.O.P) In; Forum; (1952) p. 60-66 P. Korthagen, M. Moerman en P. Peters, Hergebruik watertorens: maximaal gebruik van bestaande draagkracht; in: Cement; (2009) nr. 4, p. 30-33 www.flevolanderfgoed.nl www.emmeloord.info Interviews bewoners, gebruikers H. Cnossen, Gemeente Noordoostpolder